Περί Ψυχής

Η δύναμη της συνήθειας είναι κατεδαφιστική για την ψυχή. Κάματός ἐστι τοῖς αὐτοῖς μοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι (Diels, 84b): Αν υπαινίσσεται ο Ηράκλειτος αυτό το κουρέλιασμα της ψυχής απ’ τα συνεχώς επαναλαμβανόμενα και μονότονα κινήματά της στα οποία αποφασίζει να μπλεχτεί, δεν το γνωρίζω. Διαβάζοντας όμως το παραπάνω απόσπασμα ξανά και ξανά μου έρχεται στον νου η εύκολα παρασυρόμενη απ’ τη συνήθεια ψυχή να επαναλαμβάνει τα ίδια και τα ίδια, τις περσότερες φορές, μάλιστα, ανεπαίσθητα! Κι η συνήθεια δεν είν’ τίποτα άλλο απ’ αυτή τη μονότονη επανάληψη στην οποία βρίσκει η κάθε μια ψυχή την ασφάλεια της σιγουριάς και της βεβαιότητας.
Ο κάματος που προέρχεται απ’ την επανάληψη δεν είν’ αυτό που χαραχτηρίζει, πρωτίστως, τη συνήθεια, αλλά κυρίως το άρχεσθαι, αν μεταφράσουμε αυτή τη λέξη ως να ξεκινώ. Το να ξεκινάς στα πλαίσια της συνήθειας σημαίνει κάτι εφιαλτικό που θυμίζει το βασανιστήριο του Σίσυφου: Ξεκινάς να μοχθείς για τα ίδια πράγματα αλλά κάθε φορά επανέρχεσαι στην αρχή και ξανά ξεκινάς για να επαναλάβεις το ίδιο ακριβώς, για να μοχθήσεις ξανά για τα πράγματα. Αυτός είν’ ένας κύκλος αέναος που δεν οδηγεί πουθενά παρά μόνο στο να τρέφει συνεχώς τη συνήθεια και να την γιγαντώνει, κάνοντας την έτσι να φαίνεται απαραίτητη στην ψυχή. Με το νόημα αυτό η συνήθεια είναι κυκλοδίωχτη και τα κινήματα τής ψυχής επίσης κυκλοδίωχτα όταν κυριεύεται απ’ τη δύναμη αυτής της συνήθειας. Αλλά ακόμα κι αν μεταφράσουμε το άρχεσθαι ως να εξουσιάζομαι, η παραπάνω ιδέα παραμένει ίδια, δηλαδή η ψυχή που μπαίνει σ’ αυτή τη δίνη και τον ίλιγγο της επανάληψης και της συνήθειας εξουσιάζεται απ’ αυτήν όπως ακριβώς εξουσιάζεται (;) ένας υπολογιστής ή ένα μηχάνημα απ’ τον χρήστη του.
Και δυνατότητα διαφυγής απ’ αυτό το βασανιστήριο δεν υπάρχει παρά μόνον αν λειτουργήσουν στην ψυχή αυτή κάποιες προϋποθέσεις αποδέσμευσής της απ’ αυτή την επανάληψη (στην πραγματικότητα αν το πάρει απόφαση) και αποδοχής από μέρους αυτής της ψυχής τής κατάστασης εκείνης όπου δεν θα υπάρχει καμία ασφάλεια και καμία βεβαιότητα και στην οποία θα βρεθεί αν τελικά λειτουργήσουν αυτές οι προϋποθέσεις.
Η μεγαλύτερη ανάπαυση της ψυχής, το πιο ανακουφιστικό ξαπόσταμα είναι πρώτα η συνειδητοποίησή της ότι πάει να στροβιλιστεί σ’ αυτή την ασταμάτητη δίνη τής συνήθειας κι έπειτα η προϊούσα απόφασή της να την ξεριζώσει μια για πάντα από μέσα της. Μήπως ο Ηράκλειτος εννοεί αυτό με εκείνο τ’ άλλο απόσπασμά του που οι ειδικοί το τοποθετούν νοηματικά δίπλα στο προαναφερόμενο;: μεταβάλλον αναπαύεται (Diels, 84a). Μήπως δηλαδή η ψυχή, μεταβάλλοντας την κατάστασή της αυτή, βρίσκει την ησυχία της;
Άρα, η ψυχή που αρέσκεται στη συνήθεια κι απώτερα βολεύεται στη βεβαιότητα και τη σιγουριά είναι μια ψυχή που πρέπει, πάση θυσία, να ξεπεραστεί!