Περιπέτειες από ένα ποίημα

Στα 1908 ο Δημήτρης Αστεριώτης υποστήριξε ότι «ο Βαλαωρίτης είναι ο κατ’ ευθείαν κληρονόμος του Ομήρου. Κανείς περισσότερο από εκείνον επικός καθ’ εαυτό, τόσο από το βαθύ του αίσθημα, όσο και από τη δύναμη της εικόνας, και από το υπέροχο προτέρημά του να εμψυχώσει τα πράγματα».
Τα λόγια αυτά τα ενστερνίζεται απολύτως ο Κωστής Παλαμάς και στα 1924, στα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Βαλαωρίτη, τα βάζει προμετωπίδα στο βιβλίο του γι’ αυτόν. Στο ερημητήριο της Μαδουρής βρίσκει τον ποιητή στο τέλος του 1871 η επιστολή του Πρύτανη του Εθνικού Πανεπιστημίου Καστόρχη, αναθέτουσα σε αυτόν τη σύνθεση του ύμνου προς ανδριάντα του Γρηγορίου του Ε’. Με δισταγμούς, λόγω του μεγέθους της αποστολής, ανέλαβε το βαρύ έργο. Έγραψε το ποίημα αυτό υπό την σκιά της ιστορικής ελιάς της έπαυλής του και σχεδόν με την παρουσία του φίλου του Αρχιμανδρίτη της Κόκκινης Εκκλησίας Βησσαρίωνος Κατωχιανού, η ιερατική περιβολή του οποίου τον ενέπνεε. Ο Βαλαωρίτης στις 9 Μαρτίου 1872 γράφει στα παιδιά του: «Αύριον αναχωρώ εις Αθήνας προς εκπλήρωσιν της ιεράς εντολής, ην το Εθνικόν Πανεπιστήμιον μοι διεπιστεύθη. Πριν ή απέλθω ας απευθύνω τας ευχάς μου και εξαιτούμαι τας ιδικάς σας». Την παραμονή της 25ης Μαρτίου 1872 σε φιλικό κύκλο, στο σπίτι του Θεοδώρου Ορφανίδη, διάβασε το ποίημα στον Πατριάρχη, που την άλλη ημέρα του χάρισε μία αποθέωση. Ο Βαλαωρίτης εκείνο το βράδυ, διαβάζοντας το ποίημά του, είχε κυριευθεί από υπερχειλή ποιητικό ενθουσιασμό και πατριωτισμό, ώστε σε μία ακράτητη χειρονομία του έρριξε κάτω ένα πολύτιμο βάζο και το έκανε κομμάτια. Τίποτε δεν κατάλαβε ο ποιητής, τίποτε δεν κατάλαβε κανείς απ’ τους συνδαιτυμόνες, που παραληρούσαν από ενθουσιασμό. Την άλλη ημέρα η κυρία Ορφανίδου βρήκε στο πάτωμα το σπασμένο βάζο, το κόλλησε και το κράτησε ενθύμιο της βραδιάς. Ανήμερα της Μεγάλης Εορτής, παρουσία του Βασιλιά Γεωργίου Α’, του Πρύτανη, των Αρχών και πλήθους κόσμου, μπροστά στον ανδριάντα του Πατριάρχη στο Πανεπιστήμιο ο Βαλαωρίτης απαγγέλλει το ποίημά του, το οποίο δεν ήταν, βέβαια, από τα καλύτερά του, ήταν όμως, σπουδαίο, Την όλη ατμόσφαιρα των στιγμών εκείνων καλύτερα να ιδούμε από άρθρο της Εφημερίδας «Παλιγγενεσία της 27ης Μαρτίου 1872 «Ούτος δε με φωνήν βροντώδη και συγκεκινημένην, τα βλέμματα προς την εικόνα του ανδριάντα του πατριάρχου προσηλώσας, εξεφώνει, όλως υπό του πνεύματος της ποιήσεως κατεχόμενος, τον πλήρη νέων εικόνων και χαρίτων ύμνον αυτού. Πάσαν δε καινοφανή φράσιν και εικόνα του αληθώς μουσολήπτου τούτου ποιητού μόλις εξερχομένην του στόματος επευφήμη ο λαός. Πολλαχού δε και η υπόθεσις του ύμνου, το επίχαρι της δημώδους γλώσσης, και αυτή η του ποιητού συγκίνησις και το της φωνής πάθος προεκάλεσαν τα δάκρυα των ακροατών […] Πάσαν την έξαψιν ταύτην του πάθους κατέπαυσε πάλιν ο αυτός ποιητής, αποπερατώσας το άσμα και από του βήματος καταβάς. Ο πρύτανις μετά του ποιητού, φέροντα εις χείρας το ποίημα, διασχίσαντες το πλήθος, προσήλθον εις τον βασιλέα, ος τις καταβάς βαθμίδας τινάς της σκιάδος, υπεδέχθη αυτούς και λαβών από τας χείρας του ποιητού το ποίημα, ανεφώνησε τρις μεγάλη και συγκεκινημένη τη φωνή «Ζήτω το ελληνικό έθνος». Παραθέτουμε εδώ μόνο τους τελευταίους στίχους του ποιήματος:
«…Κοιμάται κι ονειρεύεται… και τότε θα ξυπνήσει,
όταν στα δάση, στα βουνά, στα πέλαγα βροντήσει
το φοβερό μας κήρυγμα… Χτυπάτε πολεμάρχοι!…
Μη λησμονείτε το σχοινί, παιδιά, του Πατριάρχη!».
Κάποιοι φοιτητές καθαρευουσιάνοι αντέδρασαν για τη γλώσσα του ποιήματος, που ήταν η δημοτική, αλλά ο λαός είχε ενθουσιασθεί. Ο ποιητής την ώρα εκείνη υπέστη καρδιακό πρόβλημα, στο ήδη προϋπάρχον, και την επομένη ημέρα στο ξενοδοχείο δοκίμασε η ραγισμένη καρδιά του νέο κτύπημα. Μετά την επιστροφή του στη Λευκάδα, η πατρίδα του τού προσέφερε χρυσό αριστείο, που έγινε με γενικό έρανο των Λευκαδίων, κάθε δε Δήμος προσέφερε δάφνινο στεφάνι. Η Επιτροπή βρέθηκε σε απορία και αμηχανία τι να χαράξει επί του αριστείου και απευθύνθηκε στον ίδιο τον ποιητή και τον ρώτησαν ποία φράση ταιριάζει. Εκείνος απάντησε: Βεβαίως θα σεμνύνεσθε για μένα. Τότε γράψτε, “Η Λευκάς σεμνυνομένη”. Το χρυσό αυτό αριστείο, τα δάφνινα στεφάνια των Δήμων της Λευκάδας, όπως και το οστούν του Πατριάρχου εντός αργυρής θήκης, δωρηθέν στον ποιητή μετά την απαγγελία, προσφέρθηκαν από την οικογένειά του στο Μουσείο Μπενάκη, όπου ευρίσκονται εκτιθεμένα. Το χειρόγραφο του Ύμνου είχε χαθεί. Στα 1948 η κάτοχός του Λευκαδία, το γένος Σκιαδαρέση, το παρέδωσε στην οικογένεια Βαλαωρίτη, όπως μας πληροφορεί ο εγγονός του ποιητή Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Αλλά η περιπέτεια του ποιήματος αυτού δεν σταματάει εκεί. Επεφυλάχθη σε αυτό άδικη και στενόκαρδη κριτική. Ένας ανώνυμος (δηλαδή ο καθηγητής Δημήτριος Βερναρδάκης) δημοσίευσε άδικη και στείρα κριτική κατά του ποιήματος, που χαρακτηρίζει την εποχή εκείνη, καθώς και το που φτάνουν οι λογοτέχνες, όταν κρίνει ο ένας τον άλλον. Κατηγορείται ο Βαλαωρίτης ως ποιητής διότι είπε τα όνειρα φτερωτά, και αναγκάζεται να απολογηθή, ότι επί τέλους φτερά είναι αυτά. Δεν είναι ουραί ούτε κέρατα, τα οποία δεν θα ήρμοζον ως κοσμητικά εξαρτήματα των ονείρων. Ψέγονται αι αχτίδες που φυτρώνουν από το μέτωπον του Πατριάρχου, η καρδιά η οποία σπαράζει εις τα στήθη του, τα κύματα διότι δεν… φωνάζουν κ.λπ. Ομοίως ψέγονται οι στίχοι δια τα σπλάγχνα της γης, διότι ο Πατριάρχης δεν είχεν ακόμα ταφεί και άρα δεν κείται εντός, αλλά επάνω αυτής, αλλά και άλλα ανάλογα κατηγορούνται. Το Πανεπιστήμιον, λέγει, κακώς ονομάζεται καμίνι, διότι το καμίνι δε φωτίζει και άρα έπρεπε να ονομασθή λυχνάρι.Ο Καθηγητής Σπυρίδων Μαρινάτος σημειώνει πριν 64 χρόνια δηκτικά: «Εις ταύτα αντιτείνομεν, ότι ο ποιητής είχε και μαντικήν έμπνευσιν. Ίσως να προησθάνθη την μεγάλην τουβλοπαραγωγήν, εις την οποίαν η εκπαιδευτική μεταρρύθμισις κατεδίκασεν το Πανεπιστήμιον…». Ο Βαλαωρίτης στην άδικη κριτική απαντά με μαστιγώματα αλύπητα. Αποδέχομαι, λέγει, προκειμένου περί ποιήσεως την αυθεντίαν και το κύρος ενός Έθνους, αλλά αποκρούω τα ληρήματα αδιορθώτων και πεπωρωμένων. Η επιγραμματική του δηκτικότης είναι αμίμητος. Προσέτρεξεν εις ένα δεκαπεντασύλλαβον του λαού, τον οποίον τοξεύει κατά του επικριτού του: Φάσκελα νάχουν οι εχθροί/ μπροστά σε τέτοιους φίλους.