Α. ΟΙΚΟ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
Για να χαρακτηρίσουμε καταστάσεις, όντα ή πρόσωπα ως ηθικά, χρειάζεται να αναφερθούμε στα κριτήρια που αναδεικνύουν την ηθικότητά τους.
Ένα τέτοιο κριτήριο πλανητικής θεώρησης που εμπεριέχει τον πλανήτη γη και οριοθετεί ηθική για το περιβάλλον, είναι η συνετή και ήπια χρήση των αβιοτικών και βιοτικών πόρων του. Ωστόσο στην ανθρωποκεντρική αντίληψη και στάση ζωής, οι φυσικοί πόροι του πλανήτη μας και όλα τα μη ανθρώπινα όντα χρησιμοποιούνται (ή και υπερ-χρησιμοποιούνται) για την ικανοποίηση των ανθρώπινων συμφερόντων και αναγκών. Τέτοιες αντιλήψεις πρόβαλλαν ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Καρτέσιος, ο Καντ κ.ά. (7)
Η βιοκεντρική φιλοσοφία και πράξη όμως θεωρεί ότι τα περιβαλλοντικά προβλήματα και όπως αυτά συγκροτούν την καλούμενη “οικολογική κρίση”, κυρίως προκύπτουν από τις ανθρωποκεντρικές στάσεις, αξίες και φιλοδοξίες, οι οποίες για το λόγο αυτό πρέπει να μεταβληθούν προς την κατεύθυνση μιας φιλικότερης και αληθινά φιλο-περιβαλλοντικής στάσης, η οποία να συμπεριλαμβάνει και τους ανθρώπινους και τους μη ανθρώπινους οργανισμούς (3,6).
Γι’ αυτό και σήμερα εξετάζεται αν ο χρησιμοθηρικός και ωφελιμιστικός χαρακτήρας της ελεύθερης αγοράς που κυρίως ικανοποιεί τις ανθρώπινες καταναλωτικές ανάγκες, μπορεί να συμπεριλάβει και το σεβασμό της στα μη ανθρώπινα όντα, για να είναι έτσι συμβατή η λειτουργία της με τα πραγματικά ανθρώπινα δικαιώματα (5).
Με βάση το σκεπτικό αυτό χρειάζεται να επανεξεταστούν και οι αρχές της αειφορικής ανάπτυξης που εκδηλώνει το ενδιαφέρον της για το μέλλον των επόμενων γενεών, ώστε στις επιδιώξεις της να εμπεριέχουν και το δικαίωμα ύπαρξης και διατήρησης των μη ανθρώπινων όντων (φυτών και ζώων). Γιατί βέβαια τα φυτά και τα ζώα του πλανήτη μας δεν έχουν διαλεκτική ικανότητα για να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους, αλλά και ούτε επαρκή νόηση για να κατανοήσουν την τροφική −και όχι μόνο− σχέση τους με τον άνθρωπο και τις ωφελιμιστικές επιδιώξεις του (3). Έτσι για τον Άλμπερτ Σβάιτσερ, πραγματικά ηθικός είναι ο άνθρωπος που βοηθά και φροντίζει όλα τα είδη ζωής, προσέχοντας να μην πληγώσει οτιδήποτε επιβιώνει. Επίσης για τον Άλντο Λέοπολντ, ένα πράγμα είναι σωστό και ηθικό, όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας που εμπεριέχει τις σχέσεις έμβιας και άβιας ύλης (7).
Με τη λογική αυτή υπεισέρχεται ένα σοβαρό ζήτημα στην οικο-περιβαλλοντική ηθική που αμφισβητεί την εγκυρότητα της ιεράρχησης των ειδών, αλλά και την ανθρώπινη προκατάληψη και στάση, η οποία θεωρεί ότι μόνο ο άνθρωπος έχει εγγενή αξία (4).
Γι’ αυτό και για τους υποστηρικτές −και όχι μόνο− της λεγόμενης “βαθιάς οικολογίας” (Deep Ecology):
1. Η μη ανθρώπινη ζωή πάνω στη γη συνιστά εγγενή αξία ή αυταξία.
2. Ο πλούτος και η ποικιλία όλων των μορφών ζωής αποτελούν επίσης αυταξίες και έτσι ο άνθρωπος δεν έχει δικαίωμα να μειώνει τον πλούτο και την ποικιλία των μη ανθρώπινων ειδών, εκτός και αν αυτός αντιμετωπίσει σοβαρές ανάγκες κάλυψης των βασικών ζωτικών αναγκών του (5).
3. Συνεπώς η υπέρμετρη και απεριόριστη χρήση των μη ανθρώπινων ειδών, αποτελεί μία από τις αιτίες της οικολογικής κρίσης που απειλεί τα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήματα. Γι’αυτό και χρειάζεται −ιδιαίτερα− στη σημερινή φάση της ανθρώπινης τεχνο-επιστημονικής του εξέλιξης, η χρήση αυτή να γίνει ηπιότερη και φιλικότερη προς τους βιοτικούς αλλά και αβιοτικούς πόρους του πλανήτη μας για να μπορεί έτσι να ενταχθεί σε ότι αποκαλείται ως “ποιότητα ζωής” (1,2).
Β. ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ
Ωστόσο, αναζητώντας θεματικές συγκλίσεις και εξαρτήσεις ανάμεσα στην οικο-περιβαλλοντική ηθική και στην ηθική της θρησκευτικής αγωγής ανακαλύπτουμε ότι η οικολογική κρίση – συν τοις άλλοις – προκαλείται από (4,5):
– τη μεγιστοποίηση του κέρδους,
– την εξάντληση των πρώτων υλών,
– την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη (των παραγωγικών δραστηριοτήτων),
– την καταναλωτική μανία και λατρεία,
– την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων,
– την πυρηνική απειλή,
– τα πειράματα αλλοίωσης του γενετικού υλικού (ανθρώπων και ζώων) κ.ά.
Η οικολογική όμως κρίση –και οι συνέπειές της– είναι ενταγμένη σε μια συνολικότερη:
– Κρίση οικονομικών, πολιτικών και εκπαιδευτικών δομών, θεσμών και λειτουργιών (5).
– Κρίση αισθητικών αντιλήψεων (που αφορά τη μόδα, την ένδυση, την εμφάνιση, τη χρήση λεξιλογίου και “το στυλ γενικότερα).
– Κρίση της ανθρώπινης ταυτότητας και επικοινωνίας (8).
Η συνολική αυτή κρίση παραπέμπει κατευθείαν στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός κώδικα αξιών, μέτρων και ορίων που συνιστούν μια νέα πλανητική ηθική, ένα παγκόσμιο περιβαλλοντικό ήθος, μια συλλογική κοινωνική δεοντολογία, αλλά και μια προσωπική οικολογική στάση, συνείδηση και ευθύνη.
Είναι φανερό ότι η τήρηση του κώδικα αυτού δεοντολογίας για την αντιμετώπιση της πολλαπλής οικουμενικής κρίσης, συνιστά όρο επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, αλλά και θρησκευτική δομή και λειτουργία που εμπεριέχει την ανάληψη καθηκόντων, υποχρεώσεων και ευθυνών έναντι του “καλού”.
Γι’ αυτό και 1ο συμπέρασμα – θέση – πρόταση της εργασίας αυτής είναι ότι: Η θρησκευτική αγωγή χρειάζεται να μην εξαντλείται μόνο στην παρουσίαση δογματικών θέσεων, κανόνων και εντολών, αλλά και να λειτουργεί ως στάση, δράση και πράξη που στηρίζεται σε βιώματα των παιδιών και στην ενεργητική τους συμμετοχή σε ποικίλες κοινωνικο-πολιτισμικές δραστηριότητες (1).
Προσδοκώμενα οφέλη από την τήρηση αυτής της θέσης είναι:
Η ελκυστικότερη και αποδοτικότερη θρησκευτική διδασκαλία.
Η εξισορρόπηση της εφηβικής προσωπικότητας ανάμεσα στις: μεταφυσικές-υπαρξιακές της αγωνίες και ανησυχίες και στις κριτικές της θέσεις και απόψεις. Αφού η θρησκευτική αγωγή απευθύνεται όχι μόνο στη νόηση (γνωστικός τομέας), αλλά και στο συναίσθημα (συναισθηματικός τομέας) και στη βούληση (ψυχοκινητικός τομέας).
Γ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ
Οι συμμετοχικές, βιωματικές αυτές δραστηριότητες των μαθητών –μεθοδολογικά– στηρίζονται στη: συλλογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση και αξιοποίηση περιβαλλοντικών στοιχείων, σε στοιχεία που αντλούνται από θρησκευτικούς χώρους, μοναστήρια, μνημεία, κειμήλια, μωσαϊκά, τοιχογραφίες, εικόνες, σκεύη, κείμενα, χειρόγραφα κ.ά. (2), αλλά και σε αναλύσεις που αφορούν τη σχέση των διατροφικών συνηθειών με τους κύκλους της ζωής και τη θρησκευτική διαδικασία της νηστείας (9, 10).
Με αυτές τις προϋποθέσεις, ο χώρος της θρησκευτικής αγωγής και οι συνάφειές του με την οικολογική προβληματική και μεθοδολογία, συνιστούν γνωστικό χώρο, στον οποίον εκδηλώνονται και ικανοποιούνται διαλεκτικά:
– η αμφισβήτηση ιδεών,
– η αντιπαράθεση απόψεων,
– η άρνηση θέσεων και
– η ανατροπή αντιλήψεων,
που αποτελούν συγκινησιακά και συναισθηματικά στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν την ιδιαιτερότητα και διαφορετικότητα της προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας.
Έτσι 2ο και τελικό συμπέρασμα – θέση και πρόταση που προκύπτει είναι ότι: Η γνωστική περιοχή της θρησκευτικής αγωγής μπορεί να αποτελέσει:
Χώρο κοινωνικού προβληματισμού (οικολογική κρίση – κοινωνικές αξίες – AIDS – ναρκωτικά, ανθρώπινες σχέσεις).
Χώρο μεταφυσικής διαλεκτικής (ζωή – θάνατος).
Χώρο υπαρξιακής αναζήτησης (ποιοί είμαστε, πού, πώς και γιατί πορευόμαστε).
Χώρο μελέτης θρησκευτικών θεμάτων με διαλεκτικές, εποπτικές και βιωματικές κυρίως μεθόδους εργασίας,
ευνοώντας έτσι και τη σχεδίαση, οργάνωση και ανάπτυξη δραστηριοτήτων οικο-περιβαλλοντικής αγωγής.
Με αυτές τις θεματικές και μεθοδολογικές σχέσεις, προϋποθέσεις και προοπτικές λειτουργίας της θρησκευτικής και οικολογικής αγωγής μπορούν να δικαιωθούν –παιδαγωγικά– οι πνευματικοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί μας ρόλοι, διαμορφώνοντας αυριανούς πολίτες δραστήριους, συνετούς, ενημερωμένους, καλλιεργημένους και ευαίσθητους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Αθανασάκης Α., Η Περιβαλλοντική Αγωγή στη Δημοτική Εκπαίδευση και οι τάσεις των Δασκάλων, ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΡΉΤΗΣ, Ρέθυμνο 1993.
2. Αθανασάκης Α. Οικολογική Παιδεία και Θρησκευτική Αγωγή, στο ΟΡΘΟΔΟΞΊΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΈΣ ΕΠΙΣΤΉΜΕΣ, ΣΑΒΑΛΛΑΣ, Αθήνα 1996.
3. Γεωργόπουλος Α. Περιβαλλοντική Ηθική, GUTENBERG, Αθήνα 2004.
4. Μουζέλης Ν. Θρησκεία – Επιστήμη – Περιβάλλον, ΤΟ ΒΗΜΑ, 2.11.97.
5. Naess Α. The shallow and the Deep: Long Range Ecology Movement, INQUIRY, 16, 1973.
6. Νικολαΐδης A. Οικολογία και Ειρήνη, ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΉ ΔΙΑΚΟΝΊΑ, Αθήνα 1987.
7. Παπασπηλιόπουλος Σ., Ηθικές Αξίες και Περιβάλλον, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 27.2.2004.
8. Στύλιος Ε. Άνθρωπος και Φυσικό Περιβάλλον, ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΉ ΔΙΑΚΟΝΊΑ, Αθήνα 1987.
9. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Θέρμου Αιτωλοακαρνανίας (2004) Τα ελληνικά ποτάμια στη φύση, στην παράδοση και στον πολιτισμό, ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ, επιμέλεια Κώστας Μαυρέλης, Θέρμος 2004.
10. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, επιμέλεια Κώστας Μαυρέλης, Ιερά Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Ναυπάκτου, Ναύπακτος 1995.
