Ποιες οι δυνατότητες επιτυχίας του πολυσυζητημένου εμβολίου της Οξφόρδης και τι σημασία έχει η διάρκεια της ανοσολογικής “μνήμης” προστασίας που θα παρέχει το εμβόλιο (το οποίο θα κρίνει την αποτελεσματικότητα του);
Σημαντικά ερευνητικά δεδομένα παρουσιάζει μέσα από τα “Χ.Ν.”, ο Χανιώτικης καταγωγής Καθηγητής Ανοσολογίας στο τμήμα Βιοχημείας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Πέτρος Λιγοξυγκάκης. Παράλληλα μιλά για τις νεότερες εξελίξεις στην ανοσολογία, τον τομέα της έρευνας σε Ελλάδα και εξωτερικό, τους νέους Έλληνες επιστήμονες, την διαχείριση της υγειονομικής κρίσης αλλά και στο τι μας διδάσκει αυτή η πανδημία…
•Ποια η σχέση σας με τα Χανιά;
Η οικογένεια του πατέρα μου κατάγεται από τον Κεφαλά Αποκορώνου αλλά εγκαταστάθηκαν στη Νέα Χώρα Χανίων την δεκαετία του είκοσι. Από τότε, τρεις γενιές έζησαν εκεί. Αν και μεγάλωσα στην Αθήνα θυμάμαι πάντα το σπίτι του παππού το καλοκαίρι. Ο παππούς δεν υπάρχει πια αλλά το σπίτι είναι εκεί και προσπαθούμε πάντα, κάθε καλοκαίρι, να γυρίζουμε. Είμαι χαρούμενος γιατί και τα δικά μου παιδιά έχουν συνδέσει την ζωή τους και τα καλοκαίρια τους με τα Χανιά.
•Από από την Κρήτη και το ΙΤΕ στην Οξφόρδη. Ποιες οι δυσκολίες – προκλήσεις σε αυτή την επιστημονική διαδρομή; Και ποιες οι διαφορές όσον αφορά την έρευνα και εξέλιξη ενός επιστήμονα στο Ηνωμένο Βασίλειο σε σχέση με την Ελλάδα;
Έκανα το διδακτορικό μου στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ στο Ηράκλειο στην περίφημη «ομάδα εντόμων». Εκεί ο αείμνηστος Φώτης Καφάτος, ο Κίτσος Λούης, ο Μπάμπης Σαββάκης και ο Χρήστος Δελιδάκης είχαν καταφέρει να φτιάξουν μια μοναδική ατμόσφαιρα συνεργασίας, αγάπης για την επιστήμη και σκληρής αλλά ενθουσιώδους δουλειάς. Εκεί ένιωσα για πρώτη φορά ότι βρήκα την επιστημονική μου οικογένεια. Μετά το τέλος του διδακτορικού (1999) πήρα μια υποτροφία της ευρωπαϊκής οργάνωσης μοριακής βιολογίας (ΕΜΒΟ) και δούλεψα ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στην ερευνητική μονάδα ανοσολογίας εντόμων του Γαλλικού Εθνικού Κέντρου Ερευνών (CNRS) στο Στρασβούργο με επικεφαλής τον Jules Hoffmann και τον Jean-Marc Reichhart. Στη συνέχεια (2004) πήρα μια θέση λέκτορα γενετικής στην τότε νεοσύστατη μονάδα γενετικής του τμήματος βιοχημείας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης με διευθυντή τον Jonathan Hodgkin. Με την ανάπτυξη της δουλειάς μας και την βοήθεια των ανθρώπων της ερευνητικής μου ομάδας έγινα αναπληρωτής και πριν 5 χρόνια τακτικός καθηγητής ανοσολογίας. Νομίζω ότι όλη μου η πορεία ήταν μια αναζήτηση δασκάλων. Από τον Χρήστο, τον Jules, τον Jean-Marc και τον Jonathan, έμαθα ό,τι ξέρω. Πολλές φορές αστειευόμαστε με τον Jonathan όταν του λέω ότι είναι ο καλύτερος γενετιστής του πλανήτη και μου απαντάει «μόνο εσύ το ξέρεις αυτό!». Το περιβάλλον εδώ είναι πολύ πιο ανταγωνιστικό από την Ελλάδα, αφού το «να τα πας καλά» δεν σημαίνει απαραίτητα το ίδιο πράγμα. Από την άλλη πλευρά, η επαγγελματική εξέλιξη μπορεί να είναι πολύ πιο γρήγορη στην Οξφόρδη σε σχέση με την Ελλάδα. Αυτό επίσης που είναι απαραίτητο να ειπωθεί είναι ότι η Βρετανία επενδύει πολύ στην βασική έρευνα.
•Τι είναι η περίφημη “ανοσία της αγέλης” το αμφιλεγόμενο πείραμα που υποστήριξε αρχικά ο Βρετανός πρωθυπουργός πριν νοσήσει και ο ίδιος ;
Η ανοσία της αγέλης στηρίζεται στο ότι αν ικανός αριθμός ανθρώπων σε μια κοινότητα έχουν ανοσία σε ένα παθογόνο μικρόβιο τότε διακόπτονται οι «γραμμές» μετάδοσης του και άρα προστατεύονται και οι άνθρωποι χωρίς ανοσία. Αυτή είναι βέβαια η «αρχή λειτουργίας» των εμβολίων σε πληθυσμιακό επίπεδο και είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνο να επιδιώκεται ανοσία αγέλης επιτρέποντας μια φυσική μόλυνση να εξαπλωθεί. Το γεγονός ότι θα πεθάνουν πολλές χιλιάδες ανθρώπων (500.000 θύματα είχε υπολογίσει το μοντέλο του Imperial College στη Βρετανία), θα έπρεπε να αποθαρρύνει όλους ακόμα και από να το σκέφτονται.
Αλλά είναι και κάτι άλλο. Ας υποθέσουμε ότι επιτρέπουμε χωρίς περιορισμούς τον ιό να εισχωρήσει στην κοινότητα με στόχο την ανοσία της αγέλης. Τα δεδομένα δείχνουν ότι η ανοσολογική «ανάμνηση» που αφήνει η μόλυνση σε αρκετούς από αυτούς που περνούν την αρρώστια δεν διαρκεί χρόνο ικανό ώστε να σταθεροποιηθεί η ανοσία σε επίπεδο πληθυσμού και άρα η θεωρία της ανοσίας της αγέλης θα προκαλούσε πολλούς νεκρούς χωρίς όμως ανοσία σε επίπεδο πληθυσμού. Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας κατάλαβε ότι η πολιτική του επιβίωση θα ήταν αδύνατη σε τέτοιες συνθήκες.
Ποια είναι η δική σας ενημέρωση για την πορεία των ερευνών σχετικά με το εμβόλιο της Οξφόρδης;
Η Σάρα Γκίλμπερτ πού είναι επικεφαλής των ερευνών είναι μια πολύ άξια και σοβαρή συνάδελφος και πιστεύω πολύ στην δουλειά της. Αυτό που βρήκαν (η έρευνα έχει παρουσιαστεί μόνο σε προ-δημοσιευμένη μορφή) είναι ότι εμβολιασμένοι πίθηκοι δεν παρουσίασαν πνευμονία όταν μολύνθηκαν άρα το εμβόλιο παρείχε ατομική προστασία. Όμως, το ιικό φορτίο της μύτης τους ήταν το ίδιο με των μη εμβολιασμένων πιθήκων αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο το εμβόλιο να μην σταματά την εξάπλωση. Το εμβόλιο έχει ήδη δοκιμαστεί σε μικρή κλίμακα αλλά η σταδιακή μείωση της επιδημίας στη Βρετανία σημαίνει ότι οι εμβολιασμένοι εθελοντές έχουν όλο και μικρότερη πιθανότητα να μολυνθούν. Για το λόγο αυτό θα γίνει και μια κλινική δοκιμή στη Βραζιλία όπου τα επίπεδα του ιού στον πληθυσμό είναι ακόμα υψηλά. Σαν τους «κυνηγούς τυφώνων» πρέπει να πάνε όπου πάει ο ιός.
Κάποιοι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει ότι ένα εμβόλιο για τον κορωνοϊό ενδέχεται να μην παρέχει πλήρη ανοσία. Πόσο χρονικό διάστημα χρειάζεται για να αναπτύξει ένας οργανισμός αντισώματα μετά το εμβόλιο; Πότε εκτιμάτε ότι είναι εφικτό να υπάρξει ένα ασφαλές εμβόλιο σε παγκόσμια κλίμακα;
Πολύ γενικά, χρειάζονται 2-3 εβδομάδες περίπου αλλά βέβαια εξαρτάται από το εμβόλιο. Ένα ασφαλές εμβόλιο μπορεί να είναι έτοιμο μέχρι το τέλος του χρόνου. Ήδη η βρετανική κυβέρνηση έχει συμφωνήσει να χρηματοδοτήσει την AstraZeneca για την παραγωγή 100 εκατομμυρίων δόσεων του «ChAdOx1 vCOV-19» («κωδική» ονομασία του εμβολίου της Οξφόρδης).
Η αίσθηση μου είναι ότι αυτό θα γίνει ανεξάρτητα από το αν το εμβόλιο είναι αποτελεσματικό γιατί δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο και ήδη φαίνεται ότι το εμβόλιο είναι ασφαλές.
Το πρόβλημα βέβαια είναι πόσο θα διαρκεί η ανοσολογική «μνήμη» προστασίας που θα παρέχει το εμβόλιο (το οποίο θα κρίνει την αποτελεσματικότητα του). Η εμπειρία από εμβόλια εναντίων κορονωϊών, που προσβάλουν σημαντικά για την κτηνοτροφία ζώα, δεν είναι θετική.
Το ερευνητικό σας έργο επικεντρώνεται στην μελέτη της έμφυτης ανοσίας έχοντας ως πρότυπο την μελέτη της μύγας Drosophila. Σε ποιο στάδιο βρίσκονται οι έρευνες σας σχετικά με την αλληλεπίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος εντόμων με τους ιούς και τον μικροβιακό κόσμο; Πώς χρησιμεύουν τα συμπεράσματα της έρευνας στον άνθρωπο;
Η Δροσόφιλα ήταν ο λόγος που το «συστατικό» του ανοσοποιητικού συστήματος που ονομάζεται «έμφυτη ανοσία» απόκτησε μεγάλη σημασία. Αυτό γιατί αρχίζοντας από τις μελέτες στη μύγα αποδείχτηκε ότι ο τρόπος που όλα τα ζώα αντιμετωπίζουν μια μόλυνση στην αρχικά της στάδια (από τους αχινούς ως τον άνθρωπο!) χρησιμοποιεί τα ίδια αντιμικροβιακά «εργαλεία». Το αποτέλεσμα αυτό οδήγησε τον Jules Hoffmann στο βραβείο Νόμπελ το 2011.
Η Δροσόφιλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μοντέλο μελέτης της έμφυτης ανοσίας και σε άλλα έντομα που μεταφέρουν μολυσματικές ασθένειες στον άνθρωπο όπως οι φλεβοτόμοι (λεϊσμανίαση), οι μύγες τσε-τσε (ασθένεια του ύπνου) ή τα κουνούπια (κίτρινος πυρετός κ πολλοί άλλοι ιοί, ελονοσία, φιλαρίαση). Μιλώντας με επιδημιολογικούς όρους, σε ενδημικές περιοχές αυτών των ασθενειών ο αριθμός των μολυσμένων εντόμων είναι συνήθως μια τάξη μεγέθους μικρότερος από αυτόν των ανθρώπων. Η μόλυνση του εντόμου είναι λοιπόν το κρίσιμο σημείο της μετάδοσης. Η ιδέα είναι ότι αν μάθουμε αρκετά για την βασική βιολογία της αλληλεπίδρασης του εντόμου με αυτά τα παθογόνα και πως εγκαθιδρύεται η μόλυνση, θα μπορέσουμε να βρούμε «αρχές λειτουργίας» που στοχεύουν στην περαιτέρω επιλεκτική μείωση των μολυσμένων εντόμων σε μια σειρά ασθενειών με στόχο την εξάλειψη της μετάδοσης.
Τι μας διδάσκει αυτή η πανδημία;
Ότι η σχέση μας με τη φύση είναι απολύτως κρίσιμη. Όσο προεκτείνονται οι αστικοί ιστοί τόσο θα βρισκόμαστε έκθετοι σε καινούργιες «δεξαμενές» παθογόνων. Ζώα χάνουν το φυσικό τους χώρο ή έρχονται σε επαφή με «ενδιάμεσα ρεζερβουάρ» που βοηθούν την διασπορά μικροβίων που μπορούν εν δυνάμει να περάσουν στον άνθρωπο. Χρειάζεται διεθνής συνεργασία για να ανακαλύψουμε από που θα έρθει η επόμενη πανδημία.
Πώς βλέπετε την επόμενη μέρα και τι μήνυμα στέλνετε στους Έλληνες;
Η Ελλάδα τα πήγε πολύ καλά αλλά πρέπει να συνεχίσουμε να είμαστε προσεκτικοί.
Θα επιστρέφατε στην Ελλάδα εάν σας δίνονταν η ευκαιρία και υπό ποιες προϋποθέσεις;
Δεν θέλετε εμένα, θέλετε τους τριαντάρηδες που θα σας δώσουν άλλα 30 χρόνια υπηρεσίας και θα έχουν το στομάχι να αλλάξουν την κουλτούρα. Δυστυχώς όμως τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν επιδεικνύουν πνοή στην ανίχνευση και προσέλκυση, αυτού του απίστευτου αποθέματος ταλέντου, των παιδιών που τα τελευταία 10-12 χρόνια έφυγαν από τη χώρα.
Δεν χρειάζονται πολλά, 2-3 καίριες κινήσεις μακριά από μικροσυμφέροντα και προσωπικές βλέψεις. Ένας άλλος τρόπος είναι να δει κανείς τι έγινε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης την περίοδο 1980-2000, όπου το ίδρυμα προσέλκυσε μια πληθώρα εμπνευσμένους ανθρώπους που με τη σειρά τους ενέπνευσαν χιλιάδες φοιτητές στην συνέχιση της καριέρας τους, υπήρχε μεγάλη υποστήριξη από την τοπική κοινωνία και έγιναν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις. Παραδείγματα υπάρχουν, ίσως δεν είμαστε καλοί στο να αποστάζουμε την ουσία τους και να τα επαναλαμβάνουμε.
Το εμβόλιο και οι δυνατότητες επιτυχίας του
Η σχέση μας με τη φύση είναι απολύτως κρίσιμη. Οσο προεκτείνονται οι αστικοί ιστοί τόσο θα βρισκόμαστε έκθετοι σε καινούργιες “δεξαμενές παθογόνων” λέει στα “Χ.ν.” ο Πέτρος Λιγοξυγκάκης
Ο ιός αυτός μεταδίδεται πολύ εύκολα. Ένα εμβόλιο για να δράσει στο επίπεδο του πληθυσμού πρέπει να προκαλεί μακράς διαρκείας ανοσολογική μνήμη κάτι που δεν συμβαίνει με τους κορονωϊούς. Αυτό το τελευταίο βγαίνει από μια μελέτη για τα επίπεδα αντισωμάτων μετά από μόλυνση με SARS-CoV-2. Αν και η μελέτη έχει εμφανιστεί μόνο σε προ-δημοσιευμένη μορφή μέχρι στιγμής1, πρόκειται για μια έρευνα η οποία έγινε με επικεφαλής τον καθηγητή μικροβιολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Derrick Crook και χρηματοδότηση της Βρετανικής κυβέρνησης. Ο σκοπός ήταν να αναλυθεί ποιες είναι οι πιο αποτελεσματικές μέθοδοι ανίχνευσης αντισωμάτων κατά του ιού. Αυτό που βρέθηκε (σε ένα τυχαίο δείγμα 42 ανθρώπων θετικών για τον ιό που είχαν συμπτώματα και ξεπέρασαν την ασθένεια) είναι ότι ανεξάρτητα με την σοβαρότητα των συμπτωμάτων 14% των ασθενών δεν είχαν αντισώματα IgM (που αντιπροσωπεύουν την αρχική αντίδραση) και τα IgG αντισώματα που ανέπτυξαν (που αντιπροσωπεύουν την τελική αντίδραση) κράτησαν μόνο 2 μήνες (ότι βρίσκεται κάτω από την διακεκομμένη γραμμή στην παρακάτω εικόνα-κάθε κουκκίδα είναι ένας ασθενής).
Αυτό είναι σε συμφωνία με ότι έχει βρεθεί για άλλους κορωνοϊούς. Προκαλούν μια ανοσολογική αντίδραση μεν, αλλά αυτή χάνεται γρήγορα κι έτσι ο ίδιος ιός μπορεί να μας μολύνει μετά από 1-2 χρόνια2. Φυσικά το αντεπιχείρημα είναι ότι ένα εμβόλιο μπορεί να δημιουργήσει μια πιο έντονη ανοσολογική αντίδραση που θα έχει προστατευτικό χαρακτήρα. Αυτό είναι και το ερώτημα του «ενός εκατομμυρίου δολαρίων».
Πρόσφατα αποτελέσματα σε πιθήκους δείχνουν ότι το εμβόλιο της Οξφόρδης παρέχει ατομική προστασία (οι πίθηκοι δεν έπαθαν πνευμονία) αλλά το ιικό φορτίο στη μύτη τους παρέμεινε το ίδιο υψηλό με τους μη εμβολιασμένους οπότε μπορεί να μεταφέρουν τον ιό εξίσου3.
Ένα επιπρόσθετο στοιχείο που πρέπει να αξιολογηθεί είναι η εμπειρία από την ανάπτυξη εμβολίων για ζωικούς κορωνοϊούς που προσβάλουν ζώα οικονομικής σημασίας. Δυστυχώς εκεί, η εμπειρία δεκαετιών δείχνει ότι είναι δύσκολο να κατασκευαστεί αποτελεσματικό εμβόλιο4.
Για το τέλος, πρέπει να έρθουμε στην αρχή: Ο ιός αυτός μεταδίδεται πολύ εύκολα. Χωρίς μέτρα δημόσιας υγιεινής το «περίφημο» R0 είναι κοντά στο 4 ή 55. Αυτό σημαίνει ότι το εμβόλιο πρέπει ν’ αφήνει ανοσία που διαρκεί και πρέπει να χορηγηθεί σε πολλούς ανθρώπους ώστε να προστατευτούν και οι ευάλωτες ομάδες. Υποθέτοντας ότι 100% του πληθυσμού εμβολιάζεται τότε ένα εμβόλιο που είναι 50% αποτελεσματικό θα μειώσει το R0 στο 2 με 2.5. Κάπου εκεί άρχισε η καραντίνα σε πολλές χώρες.
Συμπέρασμα: όλοι μας ελπίζουμε σε ένα αποτελεσματικό εμβόλιο αλλά η εμπειρία δείχνει ότι θα είναι μια δύσκολη προσπάθεια. Στο μεσοδιάστημα, τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και δημόσια υγείας πρέπει να ακολουθούνται αυστηρά.
• National COVID Testing Scientific Advisory Panel UK https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.15.20066407v1.full.pdf
• Fung S and Liu DX (2019). Human coronavirus: Host-pathogen interaction. Ann Rev Microbiology 73: 529-557.
• Van Doremalen et al (2020). ChAdOx1 nCoV-19 vaccination prevents SARS-CoV-2 pneumonia in rhesus macaques. BioRxiv
(https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.05.13.093195v1).
• Decaro N, Martella V, Saif LJ, Buonavoglia C (2020). COVID-19 from veterinary medicine and one health perspectives: What animal coronaviruses have taught us. Res Vet Sci 131: 21-23.
• Shaw J (2020) Harvard Magazine https://www.harvardmagazine.com/2020/05/r-nought
