Τι είναι άραγε αυτό που μας κάνει να θεωρούμε άξιο λόγου να ασχοληθούμε με τον Πιερ Γκασσεντί (Pierre Gassendi, 1592-1655), που φέτος συμπληρώνονται 360 χρόνια από τον θάνατό του;
O Πιερ Γκασσεντί είναι χωρίς υπερβολή, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, η περίπτωση που αποδεικνύει ότι ακόμα και ένα άτομο μπορεί να αλλάξει τη ροή της ανθρώπινης ιστορίας.
Η κυρίαρχη φιλοσοφία του Μεσαίωνα (περίπου 400-1400μ.Χ.) στην Ανατολική και τη Δυτική Ευρώπη ήταν ο χριστιανικός Νεοπλατωνισμός, στη διαμόρφωση του οποίου συνετέλεσαν τα μέγιστα ο Βασίλειος Καισαρείας και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Στη συνέχεια, από τον 13ο αιώνα, στη Δύση κυριάρχησε η φιλοσοφία του Αριστοτέλη προσαρμοσμένη στις αρχές και τις ανάγκες του Χριστιανισμού και ο Σχολαστικισμός αναδείχθηκε σαν τρόπος σκέψης και αντιμετώπισης των πραγμάτων. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον μοναχό Θωμά Ακινάτη ο οποίος περιέγραψε την περιέργεια ως αμαρτία, ενώ η αντίστοιχη αρετή κατ’ εκείνον ήταν η συνεχής μελέτη των γραφών για τη λεπτομερή ανάλυσή τους. Ο Σχολαστικισμός χαρακτηριζόταν από την προσπάθεια λογικής εναρμόνισης της γνώσης με την πίστη μέσω της μικρολογίας και της τυπολατρίας.
Μια πρώτη σημαντική συμβολή στη δημιουργία του διανοητικού κλίματος όπου βλάστησαν οι νεωτερικές επιστημονικές αντιλήψεις, ήρθε τον 16ο αιώνα από το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, το οποίο ήταν το μόνο από τα μεγάλα μεσαιωνικά ιδρύματα που δεν ήταν θεολογική σχολή. Εκεί καλλιεργήθηκε η «ευρετική διαδικασία» στην αναζήτηση των αριστοτελικών «πρώτων αρχών», όπως επέτασσε η επιστημολογία του Πανεπιστημίου.
Σημαντικότατη υπήρξε στη συνέχεια η συμβολή του Γαλιλαίου, του οποίου η επιστημονική σταδιοδρομία άρχισε από το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Η καινοτομία του Γαλιλαίου ήταν ότι προχώρησε να ερμηνεύσει την ανάλυση και τη σύνθεση των φαινομένων, όχι μόνο ως λογικές αλλά και ως εμπειρικές διαδικασίες. Εισήγαγε δηλαδή το πείραμα στην μελέτη των φαινομένων.
Παρόλα αυτά, η κυριαρχία του αριστοτελισμού κατά το μεσαίωνα είχε εξαλείψει κάθε αναφορά στον ατομισμό του Δημόκριτου, του Λεύκιππου και του Επίκουρου. Για τους αριστοτελικούς τα πρωτογενή υλικά στοιχεία είναι τα τέσσερα που φανερώνει η άμεση παρατήρηση (γη, νερό, αέρας και φωτιά) και ένα πέμπτο, η πεμπτουσία, η οποία υποτίθεται ότι είναι το στοιχείο από το οποίο αποτελούνται οι αιώνιοι και αμετάβλητοι ουρανοί.
Ο στοχαστής στον οποίο πρωτίστως οφείλεται η αναβίωση του ατομισμού κατά τον 17ο αιώνα είναι ο Γάλλος ιερωμένος και πανεπιστημιακός δάσκαλος Πιερ Γκασσεντί. Ο άνθρωπος αυτός έκανε μια ιστορική φιλοσοφική παρέκκλιση η οποία προκάλεσε μια θεαματική πολιτιστική μεταστροφή, που οδήγησε στον Διαφωτισμό και την Επιστήμη της σύγχρονης εποχής. Μελέτησε τις πηγές της Επικούρειας φιλοσοφίας που υπήρχαν στην εποχή του και αντιλήφθηκε την υπεροχή αυτής της φιλοσοφίας στην επιστημονική εξήγηση του κόσμου έναντι της επικρατούσας θεοκρατικής κοσμοθεωρίας. Αποφάσισε να αναδείξει την φιλοσοφία του Επίκουρου εναρμονίζοντάς την με τα κύρια δόγματα του Χριστιανισμού. Ο Γκασσεντί αφιέρωσε πολλά χρόνια στην έρευνα αρκετών βιβλιοθηκών και στην αποκατάσταση πολλών χειρογράφων για να καταφέρει να συναρμολογήσει το δέκατο βιβλίο του Διογένη Λαέρτιου «Βίοι φιλοσόφων», που περιείχε τον βίο, την φιλοσοφία, τρεις επιστολές και τις Κύριες Δόξες του Επίκουρου. Η φιλολογική επιμέλεια των κειμένων αυτών, καθώς και η μετάφρασή τους από τα ελληνικά στα λατινικά μαζί με τον σχολιασμό τους αποτελεί το έργο ζωής του μεγάλου Γάλλου φιλοσόφου.
Μετά το 1641 διδάσκει εξωπανεπιστημιακά, στο Παρίσι, Επικούρεια φιλοσοφία και αποκτά πολυάριθμους αφοσιωμένους μαθητές, που επηρεάστηκαν πολύ από τις επικούρειες απόψεις. Σε αυτούς συγκαταλέγονται πολλοί που αργότερα διέπρεψαν ως άνθρωποι του πνεύματος και των τεχνών, όπως: ο Μολιέρος, ο Σιρανό ντε Μπερζεράκ, ο ζωγράφος Νικολά Πουσέν, ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς, ο φιλόσοφος Φρανσουά Μπερνιέ ο οποίος αργότερα υπήρξε δάσκαλος του Άγγλου Εμπειριστή φιλοσόφου Τζων Λοκ κ.ά.
Αν και ξεκίνησε την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία διδάσκοντας Αριστοτέλη, όταν ο Γκασσεντί ανακάλυψε τα έργα του Λουκρήτιου και του Επίκουρου, σχημάτισε την πεποίθηση ότι ο αρχαίος ατομισμός μπορούσε να τοποθετήσει τη φιλοσοφία πάνω σε νέα, ανθεκτικότερα θεμέλια. Τα έργα του για την υπεράσπιση του επικουρισμού και η πολεμική του ενάντια στην ιδεαλιστική θεωρία που δημοσίευσε εκείνη την εποχή ο Καρτέσιος, επηρέασαν αποφασιστικά την αγγλική διανόηση. Οι διάσημοι Τζον Λοκ, που προαναφέραμε, Ισαάκ Νεύτων, Ρόμπερτ Μπόυλ και Ρόμπερτ Χουκ, καθιέρωσαν τον εμπειρισμό στο χώρο της φιλοσοφίας και τον κλασικό δημοκρατικό φιλελευθερισμό στην πολιτική θεωρία, και έθεσαν τις βάσεις της σύγχρονης φυσικής, χημείας, αστρονομίας και οπτικής.
Είναι γνωστή η φράση που έγραψε ο Νεύτων: «Φίλος ο Πλάτων, φίλος ο Αριστοτέλης, φίλτατη όμως η αλήθεια»!
(*) Δρ. Μηχανικός τ. Δ/ντής ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε.
Αναφορές:
• Χ. Γιαπιτζάκης, Πιέρ Γκασσαντί, ο αναβιωτής της Επικούρειας φιλοσοφίας, Πρακτικά Τρίτου Πανελληνίου Συμποσίου Επικούρειας Φιλοσοφίας, Φεβρουάριος 2013.
• ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ Κείμενα – πηγές της επικούρειας φιλοσοφίας και Τέχνης του Ζην, επιμέλεια Γ. Αβραμίδης, εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2000.
• Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη τ. Α και Β, ΕΑΠ, Β’ έκδοση, Πάτρα 2008.
Όλα τα δημοσιευμένα κείμενα της στήλης μπορείτε να τα βρείτε στο http://www.haniotika-nea.gr/author/koufakis/
