Giorgio Agamben
τ. καθηγητής Θεωρητικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βενετίας,
διεθνούς αποδοχής συγγραφέας
Εκδόσεις του 21ού αιώνα (2016)
Μετάφραση: Δέσποινα Λαμπαδά
Αλλά ποιος είναι ο Πόντιος Πιλάτος, ο επίτροπος της Ιουδαίας -της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας- ενώπιον του οποίου έγινε η δίκη του Ιησού, που οδήγησε στη Σταύρωση;
Αυτός ήταν ένας σκληρός και ανελέητος τύραννος ή ένας δειλός και διστακτικός υπάλληλος που πείθεται τελικά από το Συνέδριο των Ιουδαίων να καταδικάσει έναν άνθρωπο, έστω κι αν ο ίδιος τον θεωρεί αθώο;
Ο διάσημος Ιταλός φιλόσοφος Agamben, -μετά από όσα έχουν γραφτεί ανά τους αιώνες- κάνει μια δική του σύγχρονη ανάλυση εξαιρετικού ενδιαφέροντος και επικαιρότητας για το δράμα του Πάθους του Χριστού.
Ομως η ατολμία και το πλύσιμο των χεριών του Πιλάτου από του αίματος του αθώου τούτου, επικαιροποιεί τραγικά τη σύγχρονη πραγματικότητα όπου εντεταλμένοι έπαρχοι και παραέπαρχοι, των σύγχρονων αυτοκρατορικών εξουσιαστών ΠΛΥΝΟΥΝ τα χέρια τους από τα εγκλήματα του Σταυρωμού ολόκληρων λαών και όλων των πολιτών τους. Ομως, το όνομα του Πιλάτου είναι το μόνο “ξένο” όνομα που υπάρχει στο ΠΙΣΤΕΥΩ της Χριστιανικής μας πίστης…
ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΠΙΛΑΤΟΥ ΑΝΤΙ ΤΟΥ ΚΑΙΣΑΡΑ
Ο Πόντιος Πιλάτος ήταν ο κυρίαρχος έπαρχος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ιουδαία, επί αυτοκράτορα Τιβερίου Καίσαρος. Αυτός ο έπαρχος -ή επίτροπος (procurator) όπως ονομάζεται σ’ ένα από τα σπάνια και βιβλικά (annales 15,44) τεκμήρια, όπου αναφέρεται το όνομά του ΑΝΤΙ του ΚΑΙΣΑΡΑ είναι πιθανότατα το στοιχείο που διακρίνει τη μορφή του Πιλάτου όπως αυτή επιβλήθηκε με αδιαμφισβήτητη χρονογραφική πρόθεση.
Αυτή, που με λεπτομερή προσοχή αναφέρουν, στα Ευαγγέλιά τους, κυρίως ο Ιωάννης, αλλά και ο Μάρκος, ο Λουκάς και ο Ματθαίος. Μια προσοχή με την οποία περιγράφονται οι δισταγμοί, οι υπεκφυγές καθώς και οι εναλλαγές της στάσης του Πιλάτου.
Ο ΠΙΛΑΤΟΣ ΜΙΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ
Ενα, ιδιαίτερα ζωντανό πορτρέτο φύλακα -τοπικού- εξουσιαστή που ήταν μια πολυδιχασμένη προσωπικότητα ανάμεσα σε δικά του “πιστεύω” και στην, κυρίαρχη, πραγματικότητα της απόδειξης αφοσίωσης στην προστασία των συμφερόντων της αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα του αυτοκράτορα Καίσαρα Τιβερίου. Ετσι, ήταν φυσικό να ασχοληθούν με αυτή την αινιγματική προσωπικότητα, που πίστευε στην αθωότητα του Ιησού, αλλά καταναγκάστηκε από τη βοή του όχλου να παραδώσει τον Ιησού στο Σταυρωθήναι. Με συμβατική δίκη χωρίς απόφαση…
Γι’ αυτό, το γεγονός ο λόγιος Λαβατέρ έγραψε στον νεαρό Γκαίτε το 1781 (ο Γκαίτε είχε γεννηθεί το 1749): «Βρίσκω για τον Πόντιο Πιλάτο τα εξής: Βρίσκω σε αυτόν τα πάντα: τον ουρανό και την κόλαση, την αρετή, τη φαυλότητα, τη σοφία και την τρέλα, τη μοίρα και την ανελευθερία: Είναι το σύμβολο όλων μαζί».
Ο ΝΙΤΣΕ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΕ ΩΣ “ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ” ΤΗ ΒΑΘΙΑ ΚΡΙΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΤΟΥ
Αυτή την ψυχοδραματική εξουσιαστική προσωπικότητα ο Γερμανός φιλόσοφος και κριτικός του πολιτισμού Νίτσε (1844-1900) του μεγάλου αυτού διανοούμενου, ο οποίος βλέποντας και ζώντας τη σαρωτική πολιτιστική κρίση του καιρού του, τη χαρακτήρισε ως “ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ” και έλευση του ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΥ.
Αυτός, λοιπόν, ο τολμηρός φιλόσοφος, προσδιόρισε στο βιβλίο του “ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΣ” τον Πιλάτο ως τη «μοναδική άξια σεβασμού μορφή -figure- της Καινής Διαθήκης, του οποίου γνωρίζουμε τα συναισθήματα, όπως εκείνο του θαυμασμού, του φόβου, της μνησικακίας, αλλά και του ευπρεπισμού του χαρακτήρα του. Για να εξοργιστεί όταν ρωτούσε τον Χριστό κι εκείνος δεν του απαντούσε. Για να φωνάξει με οργή “Εμοί ου λαλείς, ουκ οίδας ότι εξουσίαν έχω σταυρώσαι σε και εξουσίαν έχω απολύσαι σε”».
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΟΥ ΠΙΛΑΤΟΥ ΤΟΥ ΕΙΠΕ: «ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΕΙΣ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ»
ΕΙΡΩΝΕΙΑ! λόγου, η οποία επεκτείνεται στην περίφημη φράση: “Τι έστιν ΑΛΗΘΕΙΑ” και τους υποκριτικούς ενδοιασμούς (τόσο όσο ο Πιλάτος καταφεύγει στη δική του προδοσία την πρώτη όσο και όταν νίπτει τελετουργικά τα χέρια του, νομίζοντας ότι έτσι αυτοκαθάρεται από το αίμα του καταδικασμένου δικαίου.
Αλλά, παράλληλα, εκδηλώνεται η υπεροψία του με το αυταρχικό ύφος άρνησης, όταν οι Γραμματείς και Φαρισαίοι ζητούν ν’ αλλάξει τα λόγια του Σταυρού ΙΝΒΙ (δηλαδή την επιγραφή που έλεγε “Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς Ιουδαίων”). Για να απαντήσει σκληρά και απόλυτα: «Ο γέγραφα, γέγραφα». Ενώ ακόμα βλέπουμε και τη γυναίκα του να εμφανίζεται φευγαλέα. Για να του πει στη διάρκεια της δίκης να μην καταδικάσει τον Ιησού, αποκαλύπτοντάς του ότι: «Πολλά γαρ έπαθον σήμερον κατ’ όναρ δι’ αυτόν» (Ματ. 27, 29).
ΕΠΙΚΑΙΡΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ “ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ” ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΟΥΤΟΥ
Το βιβλίο “ΠΙΛΑΤΟΣ ΚΑΙ Ιησους” κυκλοφόρησε στην Ιταλία, εκδόσεις Νottetempo το 2013, ο διάσημος Ιταλός καθηγητής της Θεωρητικής Φιλοσοφίας Giorgio Agamben. Ενα σημαντικό -όπως και τ’ άλλα βιβλία του σημαντικού, σύγχρονου φιλοσοφικού ανατόμου της ιταλικής σκέψης.
Το βιβλίο αυτό, σελ. 76, κυκλοφόρησε στην ελληνική γλώσσα πρόσφατα (2016) από τις εκδόσεις του 21ου αιώνα, σε μετάφραση της Δέσποινας Λαμπαδά.
Το τόσο επίκαιρο αυτό δοκίμιο για τη Μεγάλη Εβδομάδα του 2016 μ.Χ., αλλά και για τη διαρκή κρίση που συνεχίζεται από τις αυτοκρατορικές βιαιότητες όλων των εξουσιών μ.Χ. παρουσιάζει ανάγλυφη την κρίση του βασιλείου του κόσμου τούτου, που συνεχώς και περισσότερο το διαβολοποιεί και το αποπνευματοποιεί, σε σχέση με το βασικό του πνεύματος, το μη εαυτού κόσμου τούτου.
Ο ΠΟΝΤΙΟΣ ΠΙΛΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΟΝΟ ΞΕΝΟ ΟΝΟΜΑ ΣΤΟ ΠΙΣΤΕΥΩ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
Τα περιεχόμενα αυτού του δοκιμίου χωρίζονται σε 3 μέρη:
1) ΠΙΛΑΤΟΣ και ΙΗΣΟΥΣ κεντρικό θέμα που αναλύεται σε 19 αριθμητικά σημεία.
2) Ερμηνευτικές σημειώσεις και
3) Βιβλιογραφία.
Σ’ αυτό το κείμενο των 19 σημείων αναφέραμε αποσπάσματα από 1 – 2 αρχικά σημεία της εξιστόρησης του Agamben για να αναφερθούμε σε διάφορα άλλα. Oμως, πριν από αυτή τη συνέχιση, αναφέρομαι στο πρώτο σημείο που ο Agamben στη σχέση του Συμβόλου της χριστιανικής μας πίστης, το “ΠΙΣΤΕΥΩ”.
Για να πει: «Αυτό το “ΠΙΣΤΕΥΩ” στο οποίο συνοψίζεται η χριστιανική πίστη, δεν εμπεριέχει παρά ένα μόνο κύριο όνομα, εκτός από εκείνο της Παρθένου Μαρίας και του Κυρίου Ιησού Χριστού».
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΙΛΑΤΟΥ ΣΕ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ
Eνα όνομα απολύτως ξένο, φαινομενικά· τουλάχιστον, στα θεολογικά συμφραζόμενα, πρόκειται επιπλέον για το όνομα ενός Παγανιστή, του Ποντίου Πιλάτου «σταυρωθέντα τε υπέρ ημών επί Ποντίου Πιλάτου» αλλά, το “Πιστεύω” όπως διαμορφώθηκε το 325 από τους Πατέρες στη Σύνοδο της Νίκαιας, αγνοούσε το όνομα αυτό, που προστέθηκε μόλις το 381, από τη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης, για να προσδώσει, ως φαίνεται, ένα χρονολογικό στίγμα στην ιστορικότητα του Πάθους του Χριστού.
Κι όπως έχει παρατηρήσει ο Καρλ Σμιτ, το “Χριστιανικό Πιστεύω” αναφέρεται σε ιστορικές διαδικασίες.
…Με τον χριστιανισμό να είναι μια θρησκεία ιστορική και ότι τα “μυστήρια” που επικαλείται είναι επίσης κατ’ αρχάς ιστορικά γεγονότα…
Με αυτή τη δυνατότητα του Πιλάτου να εξελιχθεί σε ένα δραματικό πρόσωπο, ανατρέχουν τόσο ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ στη μεγαλειώδη θεολογική του παρουσία και σ’ έναν ολόκληρο κύκλο από τα απόκρυφα και ειδικά στο Ευαγγέλιο του Νικόδημου.
ΤΑ ΛΑΒΑΡΑ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ ΕΚΛΙΝΑΝ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓA ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ
Οπου, όταν ο Ιησούς παρουσιάζεται στον έπαρχο, τα λάβαρα που κρατούν οι στρατιώτες υποκλίνονται θαυματουργά μπροστά του. Ενώ στη δίκη υπερασπιστικά παρεμβαίνουν δώδεκα προσήλυτοι θεοσεβής κ.λπ. καθώς ο ίδιος ο Πιλάτος, που συχνά φαίνεται να υπερβαίνει εαυτόν, παίρνει ανοιχτά σχεδόν το μέρος του Ιησού… Ομως, στον διάλογο με τον Ιησού, σχετικά με την αλήθεια (που στα συνοπτικά Ευαγγέλια σταματά απότομα με την ερώτηση του Πιλάτου) στο Ευαγγέλιο του Νικόδημου συνεχίζεται και προσλαμβάνει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα. Γι’ αυτό είναι ακόμη πιο αναπάντεχη η κατάληξη, με τον Πιλάτο να ενδίδει στις αιτιάσεις των Ιουδαίων και να διατάζει, κυριευμένος από αιφνίδιο τρόμο, τη μαστίγωση και τη Σταύρωση του Χριστού…
Στο τέταρτο σημείο, ο Agamben αναλύει τον κύκλο του Πιλάτου, που περιλαμβάνει επιστολές, αναφορά, παράδοση, θάνατο.
ΤΟΤΕ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ Ο ΠΙΛΑΤΟΣ ΝΑ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙ ΜΙΑ ΑΘΩΩΣΗ Ή ΑΝΑΒΟΛΗ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ
Ο συγγραφέας δίνει σε 7 ενότητες όλες τις σκηνές της δίκης, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό μέρος του πραιτωρίου, με στερεότυπες διατυπώσεις: “Εξήλθεν ο Πιλάτος”, “Εισήλθεν πάλιν”, “Εξήλθεν πάλιν”, σε όλη τη διάρκεια των πέντε ωρών από το πρωί μέχρι την έκτη ώρα, αυτού του δράματος, ανάμεσα από πολλαπλές ερωτήσεις για αλήθεια και για τη Βασιλεία του κόσμου τούτου και με την «ουκ έστιν εκ του κόσμου τούτου»…
Για να ξαναβγεί στην τρίτη ενότητα να ξαναδιατυπώσει ειρωνικά και πάλι «τι έστιν αλήθεια», χωρίς να σταθεί ν’ ακούσει την απάντηση του Χριστού…
Για να απευθυνθεί προς τους Ιουδαίους με μια ξαφνική του απόφαση: «Εγώ ουδεμίαν αιτίαν ευρίσκω εν αυτώ… Βούλεσθαι ουν υμίν απολύσω τω Βασιλέα των Ιουδαίων;».
Τότε θα μπορούσε να ανακοινώσει μια αθωωτική ετυμηγορία ή έστω να αναστείλει τη δίκη, όμως δεν το έπραξε.
ΟΙ ΙΟΥΔΑΙΟΙ ΑΠΕΡΡΙΨΑΝ ΤΗΝ ΑΜΝΗΣΤΕΥΣΗ ΛΟΓΩ ΠΑΣΧΑ
Αντί όμως γι’ αυτό, ο Πιλάτος σκέφτεται να κλείσει την υπόθεση, κάνοντας χρήση της αμνήστευσης του Πάσχα, προσπαθώντας με κάθε θυσία ν’ αποφύγει μια ετυμηγορία, όπου ακόμα και στο τέλος, όταν υποχωρεί στις πιέσεις των Ιουδαίων, ο έπαρχος δεν ανακοινώνει καμία ποινή. Αρκείται να τους παραδώσει (“παρέδωκεν”) τον απολογούμενο, αφού η πρότασή του για αμνηστία απορρίφθηκε από τους Εβραίους, που φώναζαν «Όχι αυτόν! Τον Βαραββά…».
Για να τοποθετήσει η αφήγηση του Ματθαίου τη νίψη των χεριών του Πιλάτου γιατί «ιδών ο Πιλάτος ότι ουδέν ωφελεί, αλλά μάλλον θόρυβος γίνεται λαβών ύδωρ απενίψατο τας χείρας απέναντι του όχλου λέγων “αθώος ειμί από του αίματος του δικαίου τούτου”».
Για να επιστρέψει στο εσωτερικό του πραιτωρίου, κάνοντας μια επώδυνη για τον Χριστό, ακόμη προσπάθεια με μαστίγωμα που ήταν μια συμπληρωματική ποινή που προβλεπόταν ως προοίμιο της Σταύρωσης.
ΑΝΤΙΚΑΝΟΝΙΚΗ ΔΙΚΗ ΟΠΟΥ Ο ΙΗΣΟΥΣ ΔΕΝ ΔΙΚΑΣΤΗΚΕ ΑΛΛΑ ΘΑΝΑΤΩΘΗΚΕ
Μάλιστα, κατά πάσα πιθανότητα, βρισκόταν στη διακριτική ευχέρεια η μαστίγωση ως ποινή για κάποιο έλασσον αδίκημα που δεν προσδιορίζεται. Ο Λουκάς, τον βάζει να το λέει καθαρά: «ουδέν άξιον θανάτου, εύρον εν αυτώ· παιδεύσας ουν αυτόν απολύσω…».
Ωστόσο, η δίκη που διενεργεί ο Πιλάτος υπάρχουν αποκλίνουσες γνώμες, όσον αφορά την κανονικότητά της για να αναφερθεί στο 11ο σημείο (σελ. 44) ότι: «από δικαιϊκής πλευράς ο Ιησούς ο Ναζωραίος δεν καταδικάστηκε αλλά θανατώθηκε και η θυσία του δεν υπήρξε αδικία, αλλά ΦΟΝΟΣ». Μάλιστα, ο αδιαμφισβήτου κύρους, ιστορικός του Ρωμαϊκού δικαίου ο Πιέτρο ντε Φραντσίσι, θυμίζει την ύπαρξη κανόνων που επέβαλαν στον αξιωματούχο να μην αφήνεται στην επιρροή της κοινής γνώμης (νoces populi) και μάλιστα να τιμωρεί αυστηρά όσους οργανώνουν αναταραχές, πράγμα που καταφανώς είχε κάνει ο Ιησούς, αλλά το μεγάλο συνέδριο, από έλλειψη θάρρους, λοιπόν, ο Πιλάτος δεν έκανε χρήση.
ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΙΛΑΤΟΙ ΕΠΙΒΑΛΛΟΥΝ ΠΟΛΥΜΟΡΦΕΣ ΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ
Πάντως, στις ερμηνευτικές σημειώσεις του ο Agamben γράφει: Ο αξεδιάλυτος χαρακτήρας της συνάντησης ανάμεσα στους δύο κόσμους κι ανάμεσα στον Πιλάτο και τον Ιησού, επιβεβαιώνεται στις δύο ιδέες – κλειδιά της νεωτερικότητας: ότι η ιστορία “δικάζει” κι ότι, αφού η δίκη δεν καταλήγει σε μια ετυμηγορία, είναι μια κατάσταση διαρκούς κρίσης.
Από την άποψη αυτή η δίκη του Ιησού είναι μια αλληγορία για την εποχή μας που όπως κάθε ιστορική εποχή που σέβεται τον εαυτό της, θα έπρεπε να έχει την εσχατολογική μορφή μιας καινούργιας ημέρας…
Όμως, η προοδευτική και σιωπηρή απαλοιφή της καθολικής τελικής κρίσης -για την οποία η Εκκλησία δεν θέλει πλέον να γίνεται λόγος- της στέρησε τη μορφή αυτή. Όπου διαχωρισμένη από την “αποφασιστική ημέρα” μεταμορφώνεται σε μια μόνιμη κατάσταση…
Με μια αδιάκοπη απόφαση να μην αποφασίζει αυστηρά μιλώντας, το ΠΑΡΑΜΙΚΡΟ… Όμως ο Πιλάτος δεν κάνει τίποτα παρά να μεταστρέφεται αιφνίδια σε ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ… Για να έχουμε πλέον γύρω μας μεγάλους και μικρούς Πιλάτους που από φόβο και αναποφασιστική σκοπιμότητα, απονίπτουν τας χείρας από του αίματος των αθώων, επικαλούμενοι την αθωότητα των.
ΠΙΛΑΤΟΣ και ΙΗΣΟΥΣ ένα σημαντικό επίκαιρο βιβλίο.
