Ζακ Ελλύλ, διάσημος ανθρωπολόγος Εκδόσεις: ΝΗΣΙΔΕΣ – Θεσ/νίκη
Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς
Ποιος είναι ο αστικός μας πολιτισμός και ποια η “μεταμόρφωση του αστού” στην πορεία χιλίων χρόνων αστικού πολιτισμού της Δύσης, η οποία τον δημιούργησε, τον διαμόρφωσε και τον επέβαλε στη μακρά πορεία του με τη συνεχή αντιφατικότητά του και τα πολλά προσωπεία σε ολόκληρο τον κόσμο (Δύση – Ανατολή) ως κυρίαρχο τρόπο ζωής στις πολιτείες και τις συμπολιτείες του διαρκούς εξαστισμού.
Με την επιβολή του σκληρού ατομικισμού, αλλά και των συστημάτων κυριαρχίας και επικυριαρχίας ως σήμερα. Μέσα σ’ αυτή τη μακρά πορεία του νεότερου “πολιτισμένου” – εκμεταλλευτικού παγκόσμιου αστικού μηχανισμού δημιουργήθηκαν επαναστάσεις, αντιεπαναστάσεις, σφαγές -στο όνομα θρησκευτικών και κοσμικών ιεροτήτων, οι οποίες διαμόρφωσαν πολλαπλές συμβατικότητες με αντιφατικότητες, ελπίδες, απογνώσεις, μέσα από τις συμφεροντολογικές εκμεταλλεύσεις πάντων και πασών.
Ο Ζακ Ελλύλ, ο διάσημος ανθρωπολόγος, ερευνητής και στοχαστής στο βιβλίο του: “Μεταμόρφωση του αστού” γράφει για την αντιφασιστική προοδευτικότητα και οπισθοδρομικότητα των αστών της Δύσης, οι οποίοι, τελικά, επιβάλλανε τον νέο “ελεύθερο” – καταναγκαστικό εξαστισμό σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο για να διαμορφωθεί η ελπιδοφόρα, αλλά στην ουσία, απελπιστική ασυναίσθητη – συνειδητότητα του συμφέροντος και μόνο, παρά τις διάφορες μορφές κοινωνικών συγκαλύψεων της σκληρής εκμεταλλευτικότητας.
Ο Ζακ Ελλύλ περιγράφει τους 4 χαρακτηριστικούς τύπους του εξαστισμού, για να αναζητήσει με μια πέμπτη έκφραση, με τον τίτλο “Ποιος” τον λόγο ευθύνης από τον παλιό αστό και τον σύγχρονο μετα-αστό για τα συντελεσθέντα και συντελούμενα της κορυφαίας σήμερα κρίσης του μαζικού αστικού πολιτισμού της κυριαρχίας της υπερ-εκμετάλλευσης ακόμα και των ιερών και οσίων, με τραγική προδοσία από ολόκληρη τη Δύση της χριστιανικής της πίστης…
Με τον κάθε σύγχρονο αστό -στα μεγάλα και τα μικρά άστεά μας-όπως και στα Χανιά μας, να έχει εμπορευματοποιήσει και εξαστικοποιήσει τον Χριστό της ειρήνης και των φτωχών με μάσκες αλληλεγγύης.
ΕΠΙΚΑΙΡΗ Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΔΙΑΣΗΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΟΥ ΖΑΚ ΕΛΛΥΛ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΔΥΝΗΡΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ
Ποιος; Αλήθεια ποιος είναι ποιος, που (τους τρεις κυρίως τελευταίους αιώνες) τρέφει, διαστρέφει τον κόσμο μας, την ανθρώπινη υπόστασή μας και την ανθρωπιστική κατάστασή μας; Αυτός ο ποιος δεν είναι άλλος από τον ΑΣΤΟ και τις πολλές μορφές του όπως έγραψε ο διάσημος Γάλλος ανθρωπολόγος Ζακ Ελλύλ (γ. 1912 – θαν. 1994) στο βιβλίο του “Μεταμόρφωση του Αστού”, εκδ. ΝΗΣΙΔΕΣ, μετάφραση Βασίλης Τομανάς, πρώτη έκδοση ελληνικά 2008.
Ενα βιβλίο που τότε το παρουσιάσαμε στα “Χανιώτικα νέα”. Ηταν ένα μελέτημα που το περιεχόμενο του ήταν επίκαιρο και προειδοποιητικό για τη βαριά κρίση, ιδιαίτερα του αστού της Δύσης που είχε από παλιότερα ο ατομικιστικός αστικός πολιτισμός μας. Ενας πολιτισμός χριστιανικής θρησκευτικότητας που χρησιμοποιούσε συμβατικά τον χριστιανισμό για να προδίδει, να παραποιεί, να αμφισβητεί, να λογικοποιεί και να εκμεταλλεύεται μαζί με την ίδια την κατεστημένη και εκκοσμικευμένη εκκλησία το αληθινό πνεύμα και το εσταυρωμένο σώμα του Χριστού.
ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΤΟΜΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΣΤΟΥ
Μέσα όμως από έναν τόσο παραμορφωμένο χριστιανισμό αναπτύχθηκε και κυριάρχησε ο απέραντος απάνθρωπος μαζί και υπάνθρωπος, εξαστισμός – ατομικισμός ενός πολιτισμού αστικής, υπερ-εκμεταλλευτικής συνείδησης που μεταλλάχθηκε σε τρομερή ασυνειδησία. Οπου με αφετηρία και δικαιολογία μια τέτοια οδυνηρή πραγματικότητα η ανθρωπότητα (και η χώρα μας ιδιαίτερα) βιώνουν μια διαρκή κρίση. Με αυτή να έχουμε άπαντες και άπασες οδηγηθεί στην αταξία της συμφοράς και όχι της αναπλαστικής ευκαιρίας για δημιουργία καλύτερων νέων εκφράσεων πορείας και ζωής.
Ο Ζακ Ελλύλ στο σπουδαίο δοκίμιό του “Μεταμόρφωση του αστού” αναφέρει σε μια υποσημείωση (σελ. 13) “ότι αντίθετα από αυτό που συχνά πιστεύουμε η -σύγχρονη- κοινωνική νομοθεσία που άρχισε περί το 1835 ήταν ιδιωτικό ή δημόσιο έργο μεγάλων αστών”. Παράλληλα στο πρώτο μέρος αυτού του βιβλίου αναφέρει πέντε κυρίαρχους τύπους της μεγαλοαστικής και μικροαστικής μορφής και λειτουργίας ως κάτωθι:
ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΚΥΝΙΚΟΣ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΣ ΑΣΤΙΣΜΟΣ
Ο αυτοκράτορας: Δηλαδή ο τύπος του ανθρώπου που είναι παιδί του εαυτού του… που βασίζεται στην εαυτού δύναμη για επιτεύξεις, κατακτήσεις, χωρίς συναισθηματισμούς.
Με ούτε Θεό, ούτε αφέντη… αλλά μέτρα του ανθρώπου και του κόσμου. Με αποτέλεσμα η αστική τάξη να είναι αστική και κυνική από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά. Με εξέλιξη αυτής της κυνικότητας στη μεγάλη κρίση πολιτισμού στην οποία βρισκόμαστε σήμερα.
Ετσι, από τότε στην αστική εξέλιξη και διαμόρφωση αντίληψης ζωής δεν υπάρχει πνευματική διάσταση. Αυτό που μετρά είναι η κατάκτηση και η εκμετάλλευση του εγκόσμιου τομέα. Η έναρξη αυτής της εγκοσμιότητας από τα τέλη του μεσαίωνα με τον αγώνα εναντίον του χριστιανισμού. Με καταστροφέα της πίστης τον Λόγο, Λογική, που παίρνει στην κατοχή του τον κόσμο και ποιος θα τον εμπόδιζε γι’ αυτό; Με τη δημιουργία ενός άθεου, στην ουσία, χριστιανισμού.
Για να γίνει η θρησκεία κοινωνικά χρήσιμη, όπως αριστοτεχνικά τη χειραγώγησε ο αστικός κυριαρχισμός. Αυτός που έφθασε με τον υπεράνθρωπο του Νίτσε (που καταφρονεί χωρίς ανάπαυλα τον αστό) σ’ έναν θεμελιώδη αθεϊσμό μ’ έναν διαρκή παροξυσμό για υπερκυριαρχία του ανθρώπου πέρα από το εφικτό…
ΤΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ
Αλλά αυτός ο αστός χριστιανός με ιδεώδες τον πλουτισμό, χωρίς φραγμούς για την επίτευξή του, αλλά “καλά έργα” εξιλέωσης είχε και τη γκροτέσκα μορφή. Αυτό τον αστό ο Ζακ Ελλύλ τον “βάφτισε” “Ο Γκροτέσκος”. Δηλαδή ένας άνθρωπος αστικής συνείδησης και συμπεριφοράς, που όλα όσα προέρχονται από αυτόν προκαλούν το γέλιο. Γιατί αυτός είναι η έμμονη τερατόμορφη, αλλά μόνο γελοία, υδρορροή μιας κοινωνίας. Οι μορφασμοί του είναι αμίμητοι. Αυτός είναι πάντα ο κερατάς, ο εξαπατημένος, ο ηλίθιος. Αυτός που η θεατρική παράσταση τον αντανακλά σαφέστατα. Γιατί έχει την επιμονή των μέτριων, που αδράχνει τα πάντα αμέσως, τα κάνει κοινά και τα ευτελίζει, εισηγώντας μια αθώα ψευδαιότητα σε κάθε σκέψη, αλλά και σε κάθε μορφή τέχνης.
Για να είναι πάντα όμοιος με τον εαυτό του στο πράττειν του και αποδοτικός στο ποιείν του, αλλά καθ’ εαυτόν γκροτέσκος στο είναι του και στην ύπαρξή του.
ΝΤΥΜΕΝΟΣ ΣΤΑ ΜΑΥΡΑ Ο ΓΥΠΑΣ – ΑΣΤΟΣ
Ωστόσο, τρίτη μορφή αστού στην πεντάδα του Ελλύλ είναι ο “Γύπας”. Αυτός που ο μεγάλος ανθρωπολόγος Ζακ Ελλύλ (όσο κι αν από σύγχρονους μετανεωτεριστές ανθρωπολόγους κ.λπ. “αμφισβητούνται διάφορες απόψεις του). Θεωρεί τον αστό “γύπα” ως βδέλυγμα, εκμεταλλευτή με όλα του τα χέρια για όλα τα έργα, σε όλα τα επίπεδα.
Ενας κοιλαράς που συσσωρεύει κέρδη σε βάρος πάντων. Επωφελούμενος από όλες τις προόδους. Χωρίς αυτές να τις επινοεί, αλλά να τις αξιοποιεί. Παράλληλα ο ΓΥΠΑΣ (αστός) αγαπά την πολυτέλεια και την ασφαλή τοποθέτηση χρημάτων. (Τότε βέβαια που υπήρχε κάποια ασφάλεια. Ομως τώρα τι υπάρχει;).
Ομως, τελικά ο γύπας ντυμένος στα μαύρα, πρόσωπο ανελέητο είναι η διπλή εικόνα του σκανδαλώδους αστού στη συνείδηση του λαού…
Αλλά αυτός έχει ένα ιδιαίτερο μίσος για τον φτωχό. Επειδή ίσα – ίσα πάνω στον φτωχό βασίζονται εν τέλει όλες οι δυνατότητές τους.
“ΠΑΛΙΑΝΘΡΩΠΟΣ” Ο ΑΣΤΟΣ ΤΗΣ ΨΕΥΔΟΥΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ…
Τέταρτος στην πεντάδα του Ζακ Ελλύλ είναι ο “παλιάνθρωπος”. Αυτός μαζί με τους άλλους παλιάνθρωπους της αστικής αυτής μορφής αντιπροσωπεύουν την ελίτ και το ξέρουν. Λένε όλοι τους “τι θέλετε να κάμουμε. Εχουμε την αποστολή μας. Την αποστολή της ευταξίας, τάξης του δικαίου, της δικαιοσύνης. Την αποστολή να ενεργοποιήσουμε τα πλούτη της περιοχής, να μεγαλώσουμε το λιμάνι κ.λπ., την αποστολή να κατανοήσουμε τον άνθρωπο και να τον χρησιμοποιήσουμε επιτέλους ορθολογικά. Την αποστολή της κοινωνικής σχέσης και του να επιτρέπουμε σε όλη την κοινωνία να λειτουργεί (έστω και με τα φιλανθρωπικά εργαστήρια), στα οποία η γυναίκα του αστού θυσιάζει τον χρόνο της”. Αλλά πού είναι ο… παλιάνθρωπος;
Αυτός, όπως γράφει ο Ελλύλ, κρύβεται μέσα στην “ψευδή συνείδηση” που αποτελεί τον μηχανισμό που κατασκευάζει για τον εαυτό του. Παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο μέσα στον οποίο λειτουργεί ως απαραίτητος αναγκαίος και δικαιολογημένος για να μην αισθάνεται περιττός. Για να έχει ένα ιδεώδες ουμανισμού. Γιατί ο αστός δεν μπορεί να βλέπει τα πραγματικά κίνητρα της δράσης του.
…Αλλά καθώς αυτός είναι ενεργητικός, αποτελεί μέρος μιας κοινωνίας. Που όμως αποτελεί την κατασκευή μιας κοινωνίας φανταστικής, ψευδούς συνείδησης, η οποία όμως έχει δημιουργήσει την πράξιν που της προσιδιάζει. Αφού αυτή η ψευδής συνείδηση έχει κατασκευάσει και έχει διαμορφώσει τον κόσμο τόσο καλά, ώστε πια δεν αρκεί να ξεσκεπάσουμε με φενακισμό (εξαπάτηση). Με το ξεσκέπασμα να έχει γίνει και αυτό το ίδιο (όπως τώρα γίνεται στην Ελλάδα και αλλού) φενακισμός σε σχέση με την πραγματικότητα που δεν είναι πια κρυμμένη, αλλά έχει συμμορφωθεί σ’ αυτό που την έκρυβε. Με την καταγγελία να είναι τώρα χωρίς αντικείμενο. Ενώ, η συνειδητοποίηση μπορεί πια να αναφέρεται μόνο στη ματαιότητα της συνειδητοποίησης. Με αυτό όμως να είναι το ακραίο έργο της ψευδούς συνείδησης του παλιανθρώπου… τον οποίο χαρακτηρίζει ο Ελλύλ στο έργο του “η μεταμόρφωση του αστού”.
ΠΟΙΟΣ ΘΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΣΤΟΝ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ ΑΣΤΙΣΜΟ;
Στα προηγούμενα τέσσερα πορτρέτα των χαρακτηρισμών μεγάλων ενοτήτων της αστικής ζωής, διαμόρφωσης, παραμόρφωσης και μεταμόρφωσης ο Ζακ Ελλύλ αναζητά με μια πέμπτη αναφορά με τίτλο: Ποιος θα είναι ο νέος τρόπος ή δρόμος που θα ακολουθήσει ο άνθρωπος – ανθρωπότητα στον σημερινό αδιέξοδο πολιτισμό του αποτυχόντος και ξεπερασμένου αστικού κόσμου που δεν εκφράζει το γέρικο ταξικό παρελθόν, αλλά αυτό τον ζωντανό κόσμο μέσα στον οποίο εμείς λειτουργούμε με αδιόρθωτη αστική αντίφαση συνείδησης.
Μόνο που χτυπούν σε λάθος τόπο και μας απεικονίζουν ακόμα τον αστό ως τάξη. Ενώ σ’ εμάς χρειάζεται ίσια – ίσα να πάμε πιο πέρα και να ζητήσουμε την τελευταία μεταμόρφωση του αστού.
Αλλά ο αστός είναι -συνεχίζει ο Ζακ Ελλύλ- “ο άνθρωπος της εγγενούς αντίφασης”. Ολα μέσα του είναι αντίφαση για να αποκαλύπτεται σ’ αυτό το γεγονός της αντίφασης ότι ο αστός είναι το πιο εξελιγμένο “τεχνούργημα”, το πιο ολοκληρωμένο προϊόν, η πιο πλήρης φανέρωση μιας κοινωνίας που έχει ζήσει εδώ και χίλια χρόνια πάνω στην απολυτη αντίφαση ανάμεσα στην πίστη της και στην πραγματοποίησή της… Με τον δυτικό μας κόσμο να έχει ζήσει αυτή την ατελείωτη αντίφαση μιας απόλυτης απαίτησης και μιας αποτελεσματικής συμπεριφοράς που δεν μπόρεσε ν’ απαρνηθεί ούτε τη μια ούτε την άλλη. Μια συμπεριφορά που βρέθηκε ακατάπαυστα να κατηγορείται από αυτή την απαίτηση. Μια απαίτηση που αμφισβητείται διαρκώς από την αναγκαιότητα.
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΔΥΟ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗ Η ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ!
Αλλά ο αστός που έχει συσσωρεύσει μέσα του την ολότητα της αντίφασης με τον αντιχριστιανισμό του, τον αθεϊσμό του και τη χρησιμοποίηση από μέρους του της θρησκείας να είναι μόνο δευτερεύοντα φαινόμενα, αφού αυτά είναι το αντιφατικό προϊόν αυτής της αντίφασης. Μια αντίφαση που έχει προσπαθήσει να κρατήσει τις δύο δυνάμεις, αλλά η εχθρότητά του, τον έσχισε σε ασύνδετες πτυχές. Ετσι, έχει σωρεύσει όλες τις πιθανές αντιφάσεις μέσα στη συνείδησή του, όπως: της ηθικής και της έλλειψης σημασίας και νοήματος. Καθώς του ωφελιμισμού και της αξίας, της ευτυχίας και του ασκητισμού, του μηδενισμού, της αποτελεσματικότητας, της εκμετάλλευσης, της φιλανθρωπίας και του πρωτείου του ποιείν και πράττειν στη λατρεία της κουλτούρας. Για να πει αυτός ο αστός μέσα από το τέταρτο πορτρέτο της δυσαρέσκειάς του, για τον ίδιο τον εαυτό του (όπως γράφει ο Ζακ Ελλύλ και τα εξής): “Με απεχθάνομαι… πρέπει εμείς οι αστοί να εξορκίσουμε αυτή τη μοίρα. Εγώ δείχνω με το δάχτυλο τον ένοχο, άρα δεν είμαι εγώ ο ένοχος. Σ’ αυτό τον άλλο αστό φορτώνω τις υποκρισίες μου, τη μεριμνά μου για τιμή, τα καλά μου αισθήματα των οποίων γνωρίζω την πλαστότητα… Κι ακόμα φορτώνω όλα όσα είμαι και δεν θα ήθελα να είμαι…”.
ΚΑΙ Η ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΣ ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΓΓΕΝΗ ΤΟΥ ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΟΥ ΑΣΤΙΣΜΟΥ
Ο κορυφαίος Ζακ Ελλύλ, ο τέταρτος “ευαγγελιστής” της σύγχρονης εποχής, όπως προ πολλού έχει χαρακτηριστεί, με το βιβλίο του “Η Μεταμόρφωση του αστού” δείχνει την επικαιρότητα του λόγου της πνευματικής και επιστημονικής του ευθύνης. Εναν λόγο που αποκαλύπτει την πολιτιστική αστική αποτυχία μας, την παραμορφωμένη μετα-αστική αφροσύνη μας στα μεγάλα και μικρά άστεα της σημερινής Ελλάδας, της σημερινής Ευρώπης, αλλά και του σημερινού εξαιρετικά εφιαλτικού κόσμου μας…
Αστεα με οδυνηρές αντιφάσεις ζωής μέσα στον λόγο της ύπαρξής μας, ακόμα και της ίδιας της χριστιανικής μας πίστης η οποία έχει καταστεί μια συμβατικότητα ιεροπρεπούς έκφρασης με αυξανόμενη αποϊεροποίηση διά της εκκοσμίκευσής της. Συνειδησιακές αντιφάσεις τις οποίες έχει κατασκευάσει και μεταβιβάσει και μας έχει παραδώσει εδώ και χίλια χρόνια διαιωνίζοντας τον εαυτό του ο μεταμορφούμενος αστικός μας πολιτισμός. Μια έκφραση την οποία ζούμε τόσο πνευματοκτόνα και στη μικρή – μεγάλη ιστορική μας πόλη τα Χανιά.
Αλλά ποιος είναι ποιος, ο ευθυνόμενος, ο κατευθυνόμενος, ο διαλεγόμενος και ο επιλεγόμενος μέσα στο δραματικό αστικό αδιέξοδο των καιρών μας;
