(καὶ µία ἔκδοση)
Α. Μὲ άφορµὴ πρόσφατη ἐκδήλωση γιὰ τοπωνύµια τῆς περιοχῆς τοῦ Σελίνου καταθέτω – ἐξ ἀνἀγκης σύντοµες – σκέψεις σχετικές, γενικά, µὲ τὰ τοπωνύµια. Ἡ ἐκδήλωση πραγµατοποιήθηκε στὶς 29 Σεπτεµβρίου µὲ πρωτοβουλία τοῦ “Συλλόγου Ἐπιστηµόνων Σελίνου” καὶ εἶχε θέµα “Ἀντίσταση στὴ λήθη τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Συµβολὴ στὴν καταγραφὴ τοπωνυµίων τῆς Σελινιώτικης Μαδάρας, τῆς ὀροσειρᾶς τοῦ Ἀποπηγαδιοῦ καὶ χωριῶν τῆς εὐρύτερης περιοχῆς”. Στὴν ἐκδήλωση αὐτὴ παρουσιάστηκαν ἀπὸ ἑπτὰ ὁµιλητὲς τοπωνύµια καὶ σκέψεις / παρατηρήσεις γύρω ἀπὸ αὐτὰ µὲ σκοπό, ὅπως ἀντιλήφθηκα τὴν ὅλη προσπάθεια, νὰ εὐαισθητοποιηθοῦν ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότεροι, ὥστε νὰ συµβάλουν στὴ διάσωση ἑνὸς πολύτιµου συστατικοῦ τῆς τοπικῆς Ἱστορίας.
Παρόµοιες κινήσεις ὑπῆρξαν καὶ κατὰ τὸ παρελθόν. Ἡ ἀπήχηση ποὺ εἶχαν ἦταν ἀξιοσηµείωτη, καθὼς πολλοὶ ἔσπευσαν νὰ καταθέσουν τοὺς καρποὺς προγενέστερης ἐνασχόλησής τους µὲ τὸ θέµα αὐτό. Κατὰ τὶς δυνάµεις τους καθένας – ὅπως συµβαίνει µὲ ὅλα τὰ θέµατα – ἐπιβεβαίωσαν τὸ πόσο ἑλκυστικὸς εἶναι ὁ χῶρος τῶν τοπωνυµίων.
Τοῦτο ἀναδείχθηκε καὶ στὴν πρόσφατη ἐκδήλωση. ∆ὲν πρέπει ὅµως νὰ παραγνωρίζεται τὸ ὅτι ἡ ἀξιοποίηση παρόµοιων πρωτοβουλιῶν γίνεται µόνο µὲ τὴ δηµοσίευση τοῦ κειµένου τῶν ἐργασιῶν ποὺ ἀναγνώσθηκαν – διότι, ὅπως εἶναι γνωστό, τὰ γραπτὰ µένουν (scripta manent). Τὸ δηµοσιευµένο, καθ΄ οἱονδήποτε τρόπο, κείµενο θὰ ὑποβληθεῖ καὶ στὸν ἀπαραίτητο ἔλεγχο (κριτική), προκειµένου νὰ φανεῖ ἡ ἀξία του ἐν ὄψει τῆς περαιτέρω χρησιµοποίησής του.
Β. Τὸ ὅτι ἀσχολούµαστε µὲ τὰ τοπωνύµια εἶναι ἀπόρροια τῆς σχέσης µας µὲ τὸν τόπο στὸν ὁποῖο γεννηθήκαµε καὶ ζοῦµε· τῆς σχέσης µας µὲ τὴν κοινὴ µητέρα Γῆ. Τὰ ὀνόµατα ποὺ κατὰ καιροὺς ἔχουν δοθεῖ ἢ καὶ σήµερα δίδονται στὸν τόπο αὐτὸ ἀποτελοῦν ἔκφρασή της µὲ φορτίο τόσο σηµασιολογικὸ ὅσο καὶ συναισθηµατικό. ∆ὲν δόθηκαν, βέβαια, κατὰ τὴ διάρκεια µιᾶς τελετῆς, ὅπως εἶναι ἡ τελετὴ τῆς Βάφτισής µας. Συνήθως πηγάζουν µὲ τρόπο αὐτόµατο ἀπὸ µέσα µας ἱκανοποιώντας µιὰν ἀνοµολόγητη ἐκείνη τὴ στιγµὴ ἀνάγκη γιὰ “συνεννόηση” µὲ τὴ Γῆ καὶ µὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Στὴ συγκεκριµένη διαδικασία “γέννησης” ὀφείλεται τὸ ὅτι πολλὰ ἀπὸ τὰ ὀνόµατα τόπων εἶναι ἀπροσδιόριστης ἡλικίας, ἄδηλης ἢ ἀµφίβολης σηµασίας, ἄγνωστου πατέρα (ἢ µητέρας). Ἡ ἐπιθυµία (ποὺ συχνὰ ταυτίζεται µὲ τὴν ἀνάγκη) νὰ γνωρίσουµε τὴν ἱστορία τους µᾶς ὁδηγεῖ στὴν ἀναζήτηση στοιχείων ποὺ θὰ λύσουν τὶς ἀπορίες µας.
Τὰ ἐµπόδια ποὺ ὑψώνονται µπροστά µας ἄλλοτε εἶναι χαµηλά, καὶ τὰ ξεπερνᾶµε, ἄλλοτε ψηλά, καὶ µᾶς κλείνουν τὸ δρόµο. Πολλοὶ παρασύρονται: ἀρχίζουν νὰ διατυπώνουν ὑποθέσεις καὶ θεωρίες πιστεύοντας ὅτι κάτι ἀπὸ ὅσα ἰσχυρίζονται ἢ προτείνουν εἶναι ἡ σωστὴ ἀπάντηση στὸ ἐρώτηµα µὲ τὸ ὁποῖο καταπιάστηκαν. Ἀγνοοῦν, ἢ δίνουν τὴν ἐντύπωση πὼς ἀγνοοῦν, ὅτι τὰ τοπωνύµια εἶναι γλωσσικὸ ὑλικὸ ποὺ ὑπόκειται σὲ κανόνες – ὅπως καὶ τὸ ὑπόλοιπο πλῆθος τῶν λέξεων.
Γ. Πηγὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀντλοῦµε τὰ τοπωνύµια βρίσκονται τόσο στὸν γραπτὸ ὅσο καὶ στὸν προφορικὸ λόγο. Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ ἔρευνα πρέπει νὰ γίνει στὸν τόπο ποὺ µᾶς ἐνδιαφέρει µὲ καταγραφὴ ὅσων ὀνοµασιῶν εἶναι γνωστὲς στοὺς κατοίκους του. Πρόβληµα ἀνακύπτει, ὅταν ἡ µνήµη τους δὲν εἶναι ἀσφαλὴς ἢ ἔχει ἐξασθενήσει. Στὴ δεύτερη περίπτωση ἐρευνῶνται κατὰ τὸ δυνατὸν τὰ κάθε λογῆς δηµοσιεύµατα καὶ ἀποδελτιώνονται τὰ ὀνόµατα ποὺ ἐντοπίζονται. ∆ιαφορὰ σηµαντικὴ ἀνάµεσα στὶς δύο πηγὲς συνιστᾶ τὸ βάθος χρόνου στὸ ὁποῖο ἔχουµε τὴ δυνατότητα νὰ ἐκταθοῦµε, καθὼς οἱ γραπτὲς δὲν περιορίζονται στὸ παρόν, ἀλλὰ ἀνατρέχουν καὶ στὸ παρελθόν. Καὶ στὶς δύο ὅµως περιπτώσεις ἐπιβάλλεται νὰ γίνει ἔλεγχος τῶν ὀνοµασιῶν, ὥστε νὰ ἀποφευχθοῦν παρακινδυνευµένα ἢ καὶ αὐθαίρετα συµπεράσµατα.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι εἶναι σκόπιµο, γιὰ εὐνόητους λόγους, νὰ ἀποφεύγεται ἡ σύνταξη καταλόγου κοινοῦ µὲ τοπωνύµια τῆς νεότερης καὶ παλαιότερων ἐποχῶν, εἶναι ἀπαραίτητο, καὶ περίπου αὐτονόητο, νὰ προσδιορίζονται ἐξ ἀρχῆς ὁ γεωγραφικὸς χῶρος καὶ ἡ ὁρολογία ποὺ χρησιµοποιεῖται γιὰ τὸν προσδιορισµὸ τῆς κατηγορίας στὴν οποία ἀνήκουν. Καὶ ὡς πρὸς µὲν τὸ πρῶτο δὲν ὑπάρχει ἀσάφεια, παρὰ τὸ ὅτι συχνὰ λόγω κυρίως ἄγνοιας γίνονται λάθη. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο ἔχει καθιερωθεῖ στὴ βιβλιογραφία σειρὰ χαρακτηρισµῶν ποὺ παραπέµπουν (καὶ) στὴ γλωσσικὴ καταγωγὴ τῶν λέξεων. Τὴν “πρώτη ὕλη” δίνουν ὀνόµατα σχετικὰ µὲ τὴ θρησκευτικὴ ζωὴ (ἁγίων, ναῶν, κ.λπ.), µὲ ζῶα, µὲ φυτά, µὲ χρήση ἑνὸς τόπου, µὲ δραστηριότητες (ἐπαγγελµατικὲς ἢ ἄλλες), µὲ ἐγκαταστάσεις καὶ κτήρια, κ.λπ. Ἐννοεῖται ὅτι τοπωνύµια ποὺ ἐντάσσονται σὲ κάποια ἀπὸ αὐτὲς τὶς κατηγορίες εἶναι δυνατὸν νὰ σχετίζονται µὲ ἄλλων κατηγοριῶν ὀνοµασίες, ἑποµένως νὰ ὑποβοηθοῦν τὴ µελέτη τους.
∆. Μὲ τίτλο “Ανθρωπο-τοπωνύµια τοῦ Νοµού Χανίων” (εκδόσεις Ραδάµανθυς, Χανιά 2022) ὁ συνάδελφος Θεοχάρης Ι. Φραγκιουδάκης ἐξέδωσε βιβλίο στὸ ὁποῖο παρουσιάζει τὰ ἀποτελέσµατα κοπιώδους, ὅπως εἶµαι βέβαιος, ἐργασίας. Τὸ θεωρῶ πολὺ χρήσιµο, ἐπειδή, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ πλούσιο περιεχόµενό του, δίνει τὸ ἐρέθισµα γιὰ συζήτηση ἐπὶ µέρους θεµάτων (µάλιστα, σχετικὴ “πρόσκληση” ὑπάρχει στὸ ὀπισθόφυλλο). Ἀκολουθοῦν σύντοµες παρατηρήσεις γιὰ ὁρισµένα ἀπὸ αὐτά.
Μὲ πρῶτο τὸν τίτλο τοῦ βιβλίου, ὁ ὁποῖος προϊδεάζει γιὰ περιεχόµενο διαφορετικὸ ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἔχει µπροστά του ὁ ἀναγνώστης. “Ἀνθρωποτοπωνύµιο” (ἀπὸ σύνθεση τῶν ἤδη σύνθετων λέξεων “ἀνθρωπωνύµιο” καὶ “τοπωνύµιο”) εἶναι τὸ τοπωνύµιο ποὺ προέρχεται ἀπὸ ὄνοµα ἀνθρώπου – ὅπως σὲ ἄλλες περιπτώσεις ἔχουµε ἁγιο-τοπωνύµια (Χριστός, Παναγιά, Πανέθηµος, Ἅγιοι Πάντες), ζωο-τοπωνύµια (Κορακιές), φυτο-τοπωνύµια (Ἀγριλές, Ἀργουλιδές), κ.λπ. Θέµα τοῦ βιβλίου, ὅπως τὸ ἀντιλήφθηκα, εἶναι “ὀνόµατα οἰκισµῶν” τοῦ Νοµοῦ µας. Καὶ πάλι ὅµως ἐντοπίζεται ἄλλο πρόβληµα, καθὼς ἔχει περιληφθεῖ µεγάλος ἀριθµὸς τοπωνυµίων ποὺ δὲν εἶναι οἰκισµοὶ (δηλώνονται, µάλιστα, ὡς µικροτοπωνύµια). Μὲ ἀφαίρεση αὐτῶν τῶν τελευταίων θὰ µπορούσαµε νὰ ποῦµε ὅτι ἔχουµε ἕνα εἶδος λεξικοῦ οἰκισµῶν (θὰ ἐπέλεγα τὸν τίτλο “Κατάλογος οἰκισµῶν τοῦ Νοµοῦ Χανίων. Συµβολὴ στὴν καταγραφὴ καὶ µελέτη τῶν τοπωνυµίων”). Ἐνῶ δὲν θὰ ἄλλαζε κάτι, ἂν εἶχε χρησιµοποιηθεῖ ὁ ἀδόκιµος ὅρος “οικωνύµια”, ποὺ πέρασε ἀπὸ τὴ σκέψη τοῦ συγγραφέα (σελ. 10 – ἀναφέρεται καὶ στὸ ὀπισθόφυλλο), ἀφοῦ παραπέµπει στὴν οἰκία / στὸν οἶκο καὶ ὄχι στὸν οἰκισµό.
Τὸ ἂν σὲ µιὰ συλλογὴ σὰν τὴ συγκεκριµένη εἶναι σκόπιµο νὰ περιληφθοῦν ὀνόµατα οἰκισµῶν ἢ πόλεων ἀρχαίων ἢ µεταγενέστερων, µέχρι καὶ µεσαιωνικῶν, εἶναι πρὸς συζήτηση. Ἄποψή µου εἶναι ὅτι κάθε (εὐρύτερη) περίοδος πρέπει νὰ ἐξετάζεται χωριστὰ καὶ µόνο σὲ συγκεκριµένες περιπτώσεις νὰ γίνονται συσχετισµοί. Πολὺ περισσότερο γιὰ τὸ λόγο ὅτι παλαιὲς πηγὲς (π. χ. Ἑνετοκρατίας) συχνά, ἀντὶ νὰ λύνουν, δηµιουργοῦν προβλήµατα.
Ἕνα ἀπὸ αὐτά, τὸ ὁποῖο ἔχει εὐρύτατη παρουσία, εἶναι ἡ σύγχυση ποὺ προκαλεῖται κατὰ τὴν ἀναζήτηση τῆς ἐτυµολογίας τῶν ὀνοµάτων. Ἡ ἄνευ ὅρων ἀναζήτηση εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγήσει σὲ λογικὰ ἅλµατα, σὲ παρετυµολογία, σὲ καταστρατήγηση γλωσσικῶν κανόνων, ἐνῶ, παράλληλα, ἐξωθεῖ στὴ διατύπωση ἐπιφυλάξεων, οἱ ὁποῖες ἀκυρώνουν τὴν προσπάθεια ἐτυµολόγησης: “ἴσως”, “µάλλον”, “πιθανόν”, “ἐκτὸς ἄν…” στὸ ἴδιο λῆµµα µαρτυροῦν ἀδιέξοδο (ὑπάρχουν µέχρι καὶ ἑπτὰ προτάσεις ἐτυµολογίας γιὰ τὸ ἴδιο τοπωνύµιο). Θεωρῶ προτιµότερο αὐτὸ ποὺ ἀκολουθεῖται στὰ κοινὰ λεξικά: ἡ ἐτυµολόγηση τῶν λέξεων δὲν στηρίζεται σὲ ὑποθέσεις – ἐκτὸς ἀπὸ σπάνιες περιπτώσεις –, ἀλλά, σὲ περίπτωση ἀδυναµίας, δηλώνεται καθαρὰ ὅτι εἶναι ἄγνωστη ἢ ἀβέβαιη.
Σηµαντικὸ πρόβληµα, ποὺ ἀντιµετωπίζουν ὅλοι ὅσοι ἀσχολοῦνται µὲ τὴ χωροθέτηση τῶν τοπωνυµίων, εἶναι καὶ ἡ λειψὴ γνώση τῆς περιοχῆς γιὰ τὴν ὁποία γράφουν, µὲ ἀποτέλεσµα νὰ ὑπάρχουν ἀνακρίβειες ποὺ κατόπιν παρασύρουν τὸν ἀναγνώστη (τὸ παρατήρησα αὐτὸ γιὰ ὁρισµένους οἰκισµοὺς στὸ Κακοδίκι). Τὸ πρόβληµα µεγεθύνεται, ὅταν ὁ γεωγραφικὸς χῶρος ἔρευνας ἔχει µεγάλη ἔκταση. Μὲ εὐθύνη τοῦ µελετητῆ πρέπει νὰ ἀντιµετωπιστεῖ καὶ νὰ µειωθοῦν ἢ καὶ ἐξαλειφθοῦν οἱ ἀρνητικὲς συνέπειες.
Προσωπικὴ ἄποψή µου γιὰ τὸ βιβλίο τοῦ συναδέλφου εἶναι τὸ ὅτι σὲ κάποιο βαθµὸ ἀδικεῖ τὴν προσπάθεια ποὺ κατέβαλε γιὰ συγκέντρωση τῶν πληροφοριῶν τὶς ὁποῖες χρησιµοποίησε. Ἡ χρήση πηγῶν τοῦ παρελθόντος χωρὶς συγκεκριµένες βιβλιογραφικὲς παραποµπὲς – σὲ συνδυασµὸ µὲ τὴν ἰσχνὴ βιβλιογραφία – ἀφήνει εὐδιάκριτο κενό. Ἀπορίες προκαλεῖ τὸ ὅτι δὲν ἀξιοποιήθηκαν µελέτες τεκµηριωµένες, ποὺ ἀναφέρονται σὲ πολλὰ ἀπὸ τὰ τοπωνύµια τῆς συλλογῆς. Ἐσφαλµένη – ἀπὸ ἐπιλογὴ – γραφὴ τοπωνυµίων (Αζογυρὲς ἀντὶ Ἀζωγυρές, Γραµµένο ἀντὶ Γραµένο, Άρµενο Χωριό ἀντὶ Ἀρµενοχωριό, Καλυδωνία ἀντὶ Καληδονία – ποὺ ἀναφέρεται ἀλλὰ µὲ λάθος ἐτυµολόγηση), διολίσθηση σὲ παρετυµολογίες µὲ ὄχηµα ὁµοηχία (ἡ ὁποία εἶναι γιὰ ὅλους µας πειρασµός!), κατάχρηση τοῦ ὅρου “συνοικία” (σὲ περιπτώσεις ποὺ δὲν ὑπάρχει ξεχωριστὸς οἰκισµός), ἀναφορὰ (περιττὴ) σὲ “υποψία οἰκισµοῦ”, διεύρυνση τῆς σηµασίας τοῦ ὅρου οἰκισµὸς προκειµένου νὰ περιληφθοῦν µεµονωµένες κτηριακὲς κατασκευὲς (“µοναστική οίκηση”, “ξενοδοχειακό συγκρότηµα”, “κτηριακό συγκρότηµα”), τὸ πῶς ἑρµηνεύεται ἡ κατάληξη -ιανὰ εἶναι ἀνάµεσα στὰ σηµεῖα γιὰ τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν ἐπιπλέον ἐνστάσεις – οἱ ὁποῖες πολλαπλασιάζονται ἐξαιτίας πολλῶν ἀπὸ τὶς προτεινόµενες ἐτυµολογήσεις.
Μιὰ τελευταία, γενικότερη, ἐπισήµανση: Λόγω τοῦ ἀπροσδιόριστου ἀριθµοῦ τῶν τοπωνυµίων, εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ ἀπόπειρα συγκέντρωσης καὶ καταγραφῆς τους θὰ παρουσιάζει πάντοτε κενά. Ὅσο διευρύνεται ὁ κύκλος στὸν ὁποῖο κινούµαστε, τόσο τὰ κενὰ θὰ αὐξάνουν. Φρόνιµο καὶ λυσιτελὲς εἶναι νὰ ὑπάρχουν ὅρια θεµατολογικά, χρονικὰ καὶ γεωγραφικὰ µικρῆς ἔκτασης, ὥστε νὰ περιορίζονται οἱ ἐλλείψεις καὶ τὰ κενά. Σύνθεση ἐπὶ µέρους ἐρευνῶν καὶ µελετῶν ποὺ θὰ ἀκολουθήσει – µὲ τὴν προϋπόθεση ὅτι αὐτὲς θὰ ἀξιοποιηθοῦν καταλλήλως – θὰ δώσει καλύτερο ἀποτέλεσµα. Ὡς παράδειγµα ἀναφέρω τὸ ὅτι στὸ βιβλίο τοῦ συναδέλφου µὲ τοὺς οἰκισµοὺς τοῦ Νοµοῦ Χανίων δὲν περιλαµβάνονται τὰ ὀνόµατα περισσότερων ἀπὸ δέκα πέντε οἰκισµῶν ποὺ ὑπῆρχαν στὸ κοντινὸ παρελθὸν ἢ ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν στὸ Κακοδίκι (ἀναφέρονται στὸ βιβλίο µου γιὰ τὸ χωριὸ αὐτό). Ἡ διαπίστωση αὐτὴ (ποὺ ἀφήνει ἀπέξω οἰκισµοὺς παλαιότερων ἐποχῶν) φέρνει στὴν ἐπιφάνεια τὴν ἀνάγκη νὰ συγκροτηθεῖ σῶµα (corpus) τοπωνυµίων, κάτι ποὺ ἀπαιτεῖ συλλογικὴ καὶ πολύχρονη ἐργασία. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ ἀνθρωπωνύµια – κυριώνυµα καὶ ἐπώνυµα.
Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης
φιλόλογος
