Α
Μὲ άφορμὴ πρόσφατη ἐκδήλωση γιὰ τοπωνύμια τῆς περιοχῆς τοῦ Σελίνου καταθέτω – ἐξ ἀνἀγκης σύντομες – σκέψεις σχετικές, γενικά, μὲ τὰ τοπωνύμια. Ἡ ἐκδήλωση πραγματοποιήθηκε στὶς 29 Σεπτεμβρίου μὲ πρωτοβουλία τοῦ “Συλλόγου Ἐπιστημόνων Σελίνου” καὶ εἶχε θέμα “Ἀντίσταση στὴ λήθη τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος. Συμβολὴ στὴν καταγραφὴ τοπωνυμίων τῆς Σελινιώτικης Μαδάρας, τῆς ὀροσειρᾶς τοῦ Ἀποπηγαδιοῦ καὶ χωριῶν τῆς εὐρύτερης περιοχῆς”. Στὴν ἐκδήλωση αὐτὴ παρουσιάστηκαν ἀπὸ ἑπτὰ ὁμιλητὲς τοπωνύμια καὶ σκέψεις / παρατηρήσεις γύρω ἀπὸ αὐτὰ μὲ σκοπό, ὅπως ἀντιλήφθηκα τὴν ὅλη προσπάθεια, νὰ εὐαισθητοποιηθοῦν ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότεροι, ὥστε νὰ συμβάλουν στὴ διάσωση ἑνὸς πολύτιμου συστατικοῦ τῆς τοπικῆς Ἱστορίας.
Παρόμοιες κινήσεις ὑπῆρξαν καὶ κατὰ τὸ παρελθόν. Ἡ ἀπήχηση ποὺ εἶχαν ἦταν ἀξιοσημείωτη, καθὼς πολλοὶ ἔσπευσαν νὰ καταθέσουν τοὺς καρποὺς προγενέστερης ἐνασχόλησής τους μὲ τὸ θέμα αὐτό. Κατὰ τὶς δυνάμεις τους καθένας – ὅπως συμβαίνει μὲ ὅλα τὰ θέματα – ἐπιβεβαίωσαν τὸ πόσο ἑλκυστικὸς εἶναι ὁ χῶρος τῶν τοπωνυμίων.
Τοῦτο ἀναδείχθηκε καὶ στὴν πρόσφατη ἐκδήλωση. Δὲν πρέπει ὅμως νὰ παραγνωρίζεται τὸ ὅτι ἡ ἀξιοποίηση παρόμοιων πρωτοβουλιῶν γίνεται μόνο μὲ τὴ δημοσίευση τοῦ κειμένου τῶν ἐργασιῶν ποὺ ἀναγνώσθηκαν – διότι, ὅπως εἶναι γνωστό, τὰ γραπτὰ μένουν (scripta manent). Τὸ δημοσιευμένο, καθ΄ οἱονδήποτε τρόπο, κείμενο θὰ ὑποβληθεῖ καὶ στὸν ἀπαραίτητο ἔλεγχο (κριτική), προκειμένου νὰ φανεῖ ἡ ἀξία του ἐν ὄψει τῆς περαιτέρω χρησιμοποίησής του.
Β
Τὸ ὅτι ἀσχολούμαστε μὲ τὰ τοπωνύμια εἶναι ἀπόρροια τῆς σχέσης μας μὲ τὸν τόπο στὸν ὁποῖο γεννηθήκαμε καὶ ζοῦμε· τῆς σχέσης μας μὲ τὴν κοινὴ μητέρα Γῆ. Τὰ ὀνόματα ποὺ κατὰ καιροὺς ἔχουν δοθεῖ ἢ καὶ σήμερα δίδονται στὸν τόπο αὐτὸ ἀποτελοῦν ἔκφρασή της μὲ φορτίο τόσο σημασιολογικὸ ὅσο καὶ συναισθηματικό. Δὲν δόθηκαν, βέβαια, κατὰ τὴ διάρκεια μιᾶς τελετῆς, ὅπως εἶναι ἡ τελετὴ τῆς Βάφτισής μας. Συνήθως πηγάζουν μὲ τρόπο αὐτόματο ἀπὸ μέσα μας ἱκανοποιώντας μιὰν ἀνομολόγητη ἐκείνη τὴ στιγμὴ ἀνάγκη γιὰ “συνεννόηση” μὲ τὴ Γῆ καὶ μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Στὴ συγκεκριμένη διαδικασία “γέννησης” ὀφείλεται τὸ ὅτι πολλὰ ἀπὸ τὰ ὀνόματα τόπων εἶναι ἀπροσδιόριστης ἡλικίας, ἄδηλης ἢ ἀμφίβολης σημασίας, ἄγνωστου πατέρα (ἢ μητέρας). Ἡ ἐπιθυμία (ποὺ συχνὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀνάγκη) νὰ γνωρίσουμε τὴν ἱστορία τους μᾶς ὁδηγεῖ στὴν ἀναζήτηση στοιχείων ποὺ θὰ λύσουν τὶς ἀπορίες μας.
Τὰ ἐμπόδια ποὺ ὑψώνονται μπροστά μας ἄλλοτε εἶναι χαμηλά, καὶ τὰ ξεπερνᾶμε, ἄλλοτε ψηλά, καὶ μᾶς κλείνουν τὸ δρόμο. Πολλοὶ παρασύρονται: ἀρχίζουν νὰ διατυπώνουν ὑποθέσεις καὶ θεωρίες πιστεύοντας ὅτι κάτι ἀπὸ ὅσα ἰσχυρίζονται ἢ προτείνουν εἶναι ἡ σωστὴ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα μὲ τὸ ὁποῖο καταπιάστηκαν. Ἀγνοοῦν, ἢ δίνουν τὴν ἐντύπωση πὼς ἀγνοοῦν, ὅτι τὰ τοπωνύμια εἶναι γλωσσικὸ ὑλικὸ ποὺ ὑπόκειται σὲ κανόνες – ὅπως καὶ τὸ ὑπόλοιπο πλῆθος τῶν λέξεων.
Γ
Πηγὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἀντλοῦμε τὰ τοπωνύμια βρίσκονται τόσο στὸν γραπτὸ ὅσο καὶ στὸν προφορικὸ λόγο. Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ ἔρευνα πρέπει νὰ γίνει στὸν τόπο ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει μὲ καταγραφὴ ὅσων ὀνομασιῶν εἶναι γνωστὲς στοὺς κατοίκους του. Πρόβλημα ἀνακύπτει, ὅταν ἡ μνήμη τους δὲν εἶναι ἀσφαλὴς ἢ ἔχει ἐξασθενήσει. Στὴ δεύτερη περίπτωση ἐρευνῶνται κατὰ τὸ δυνατὸν τὰ κάθε λογῆς δημοσιεύματα καὶ ἀποδελτιώνονται τὰ ὀνόματα ποὺ ἐντοπίζονται. Διαφορὰ σημαντικὴ ἀνάμεσα στὶς δύο πηγὲς συνιστᾶ τὸ βάθος χρόνου στὸ ὁποῖο ἔχουμε τὴ δυνατότητα νὰ ἐκταθοῦμε, καθὼς οἱ γραπτὲς δὲν περιορίζονται στὸ παρόν, ἀλλὰ ἀνατρέχουν καὶ στὸ παρελθόν. Καὶ στὶς δύο ὅμως περιπτώσεις ἐπιβάλλεται νὰ γίνει ἔλεγχος τῶν ὀνομασιῶν, ὥστε νὰ ἀποφευχθοῦν παρακινδυνευμένα ἢ καὶ αὐθαίρετα συμπεράσματα.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι εἶναι σκόπιμο, γιὰ εὐνόητους λόγους, νὰ ἀποφεύγεται ἡ σύνταξη καταλόγου κοινοῦ μὲ τοπωνύμια τῆς νεότερης καὶ παλαιότερων ἐποχῶν, εἶναι ἀπαραίτητο, καὶ περίπου αὐτονόητο, νὰ προσδιορίζονται ἐξ ἀρχῆς ὁ γεωγραφικὸς χῶρος καὶ ἡ ὁρολογία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῆς κατηγορίας στὴν οποία ἀνήκουν. Καὶ ὡς πρὸς μὲν τὸ πρῶτο δὲν ὑπάρχει ἀσάφεια, παρὰ τὸ ὅτι συχνὰ λόγω κυρίως ἄγνοιας γίνονται λάθη. Ὡς πρὸς τὸ δεύτερο ἔχει καθιερωθεῖ στὴ βιβλιογραφία σειρὰ χαρακτηρισμῶν ποὺ παραπέμπουν (καὶ) στὴ γλωσσικὴ καταγωγὴ τῶν λέξεων. Τὴν “πρώτη ὕλη” δίνουν ὀνόματα σχετικὰ μὲ τὴ θρησκευτικὴ ζωὴ (ἁγίων, ναῶν, κ.λπ.), μὲ ζῶα, μὲ φυτά, μὲ χρήση ἑνὸς τόπου, μὲ δραστηριότητες (ἐπαγγελματικὲς ἢ ἄλλες), μὲ ἐγκαταστάσεις καὶ κτήρια, κ.λπ. Ἐννοεῖται ὅτι τοπωνύμια ποὺ ἐντάσσονται σὲ κάποια ἀπὸ αὐτὲς τὶς κατηγορίες εἶναι δυνατὸν νὰ σχετίζονται μὲ ἄλλων κατηγοριῶν ὀνομασίες, ἑπομένως νὰ ὑποβοηθοῦν τὴ μελέτη τους.
Δ
Μὲ τίτλο “Ανθρωπο-τοπωνύμια τοῦ Νομού Χανίων” (εκδόσεις Ραδάμανθυς, Χανιά 2022) ὁ συνάδελφος Θεοχάρης Ι. Φραγκιουδάκης ἐξέδωσε βιβλίο στὸ ὁποῖο παρουσιάζει τὰ ἀποτελέσματα κοπιώδους, ὅπως εἶμαι βέβαιος, ἐργασίας. Τὸ θεωρῶ πολὺ χρήσιμο, ἐπειδή, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ πλούσιο περιεχόμενό του, δίνει τὸ ἐρέθισμα γιὰ συζήτηση ἐπὶ μέρους θεμάτων (μάλιστα, σχετικὴ “πρόσκληση” ὑπάρχει στὸ ὀπισθόφυλλο). Ἀκολουθοῦν σύντομες παρατηρήσεις γιὰ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτά.
Μὲ πρῶτο τὸν τίτλο τοῦ βιβλίου, ὁ ὁποῖος προϊδεάζει γιὰ περιεχόμενο διαφορετικὸ ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἔχει μπροστά του ὁ ἀναγνώστης. “Ἀνθρωποτοπωνύμιο” (ἀπὸ σύνθεση τῶν ἤδη σύνθετων λέξεων “ἀνθρωπωνύμιο” καὶ “τοπωνύμιο”) εἶναι τὸ τοπωνύμιο ποὺ προέρχεται ἀπὸ ὄνομα ἀνθρώπου – ὅπως σὲ ἄλλες περιπτώσεις ἔχουμε ἁγιο-τοπωνύμια (Χριστός, Παναγιά, Πανέθημος, Ἅγιοι Πάντες), ζωο-τοπωνύμια (Κορακιές), φυτο-τοπωνύμια (Ἀγριλές, Ἀργουλιδές), κ.λπ. Θέμα τοῦ βιβλίου, ὅπως τὸ ἀντιλήφθηκα, εἶναι “ὀνόματα οἰκισμῶν” τοῦ Νομοῦ μας. Καὶ πάλι ὅμως ἐντοπίζεται ἄλλο πρόβλημα, καθὼς ἔχει περιληφθεῖ μεγάλος ἀριθμὸς τοπωνυμίων ποὺ δὲν εἶναι οἰκισμοὶ (δηλώνονται, μάλιστα, ὡς μικροτοπωνύμια). Μὲ ἀφαίρεση αὐτῶν τῶν τελευταίων θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι ἔχουμε ἕνα εἶδος λεξικοῦ οἰκισμῶν (θὰ ἐπέλεγα τὸν τίτλο “Κατάλογος οἰκισμῶν τοῦ Νομοῦ Χανίων. Συμβολὴ στὴν καταγραφὴ καὶ μελέτη τῶν τοπωνυμίων”). Ἐνῶ δὲν θὰ ἄλλαζε κάτι, ἂν εἶχε χρησιμοποιηθεῖ ὁ ἀδόκιμος ὅρος “οικωνύμια”, ποὺ πέρασε ἀπὸ τὴ σκέψη τοῦ συγγραφέα (σελ. 10 – ἀναφέρεται καὶ στὸ ὀπισθόφυλλο), ἀφοῦ παραπέμπει στὴν οἰκία / στὸν οἶκο καὶ ὄχι στὸν οἰκισμό.
Τὸ ἂν σὲ μιὰ συλλογὴ σὰν τὴ συγκεκριμένη εἶναι σκόπιμο νὰ περιληφθοῦν ὀνόματα οἰκισμῶν ἢ πόλεων ἀρχαίων ἢ μεταγενέστερων, μέχρι καὶ μεσαιωνικῶν, εἶναι πρὸς συζήτηση. Ἄποψή μου εἶναι ὅτι κάθε (εὐρύτερη) περίοδος πρέπει νὰ ἐξετάζεται χωριστὰ καὶ μόνο σὲ συγκεκριμένες περιπτώσεις νὰ γίνονται συσχετισμοί. Πολὺ περισσότερο γιὰ τὸ λόγο ὅτι παλαιὲς πηγὲς (π. χ. Ἑνετοκρατίας) συχνά, ἀντὶ νὰ λύνουν, δημιουργοῦν προβλήματα.
Ἕνα ἀπὸ αὐτά, τὸ ὁποῖο ἔχει εὐρύτατη παρουσία, εἶναι ἡ σύγχυση ποὺ προκαλεῖται κατὰ τὴν ἀναζήτηση τῆς ἐτυμολογίας τῶν ὀνομάτων. Ἡ ἄνευ ὅρων ἀναζήτηση εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγήσει σὲ λογικὰ ἅλματα, σὲ παρετυμολογία, σὲ καταστρατήγηση γλωσσικῶν κανόνων, ἐνῶ, παράλληλα, ἐξωθεῖ στὴ διατύπωση ἐπιφυλάξεων, οἱ ὁποῖες ἀκυρώνουν τὴν προσπάθεια ἐτυμολόγησης: “ἴσως”, “μάλλον”, “πιθανόν”, “ἐκτὸς ἄν…” στὸ ἴδιο λῆμμα μαρτυροῦν ἀδιέξοδο (ὑπάρχουν μέχρι καὶ ἑπτὰ προτάσεις ἐτυμολογίας γιὰ τὸ ἴδιο τοπωνύμιο). Θεωρῶ προτιμότερο αὐτὸ ποὺ ἀκολουθεῖται στὰ κοινὰ λεξικά: ἡ ἐτυμολόγηση τῶν λέξεων δὲν στηρίζεται σὲ ὑποθέσεις – ἐκτὸς ἀπὸ σπάνιες περιπτώσεις –, ἀλλά, σὲ περίπτωση ἀδυναμίας, δηλώνεται καθαρὰ ὅτι εἶναι ἄγνωστη ἢ ἀβέβαιη.
Σημαντικὸ πρόβλημα, ποὺ ἀντιμετωπίζουν ὅλοι ὅσοι ἀσχολοῦνται μὲ τὴ χωροθέτηση τῶν τοπωνυμίων, εἶναι καὶ ἡ λειψὴ γνώση τῆς περιοχῆς γιὰ τὴν ὁποία γράφουν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ὑπάρχουν ἀνακρίβειες ποὺ κατόπιν παρασύρουν τὸν ἀναγνώστη (τὸ παρατήρησα αὐτὸ γιὰ ὁρισμένους οἰκισμοὺς στὸ Κακοδίκι). Τὸ πρόβλημα μεγεθύνεται, ὅταν ὁ γεωγραφικὸς χῶρος ἔρευνας ἔχει μεγάλη ἔκταση. Μὲ εὐθύνη τοῦ μελετητῆ πρέπει νὰ ἀντιμετωπιστεῖ καὶ νὰ μειωθοῦν ἢ καὶ ἐξαλειφθοῦν οἱ ἀρνητικὲς συνέπειες.
Προσωπικὴ ἄποψή μου γιὰ τὸ βιβλίο τοῦ συναδέλφου εἶναι τὸ ὅτι σὲ κάποιο βαθμὸ ἀδικεῖ τὴν προσπάθεια ποὺ κατέβαλε γιὰ συγκέντρωση τῶν πληροφοριῶν τὶς ὁποῖες χρησιμοποίησε. Ἡ χρήση πηγῶν τοῦ παρελθόντος χωρὶς συγκεκριμένες βιβλιογραφικὲς παραπομπὲς – σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἰσχνὴ βιβλιογραφία – ἀφήνει εὐδιάκριτο κενό. Ἀπορίες προκαλεῖ τὸ ὅτι δὲν ἀξιοποιήθηκαν μελέτες τεκμηριωμένες, ποὺ ἀναφέρονται σὲ πολλὰ ἀπὸ τὰ τοπωνύμια τῆς συλλογῆς. Ἐσφαλμένη – ἀπὸ ἐπιλογὴ – γραφὴ τοπωνυμίων (Αζογυρὲς ἀντὶ Ἀζωγυρές, Γραμμένο ἀντὶ Γραμένο, Άρμενο Χωριό ἀντὶ Ἀρμενοχωριό, Καλυδωνία ἀντὶ Καληδονία – ποὺ ἀναφέρεται ἀλλὰ μὲ λάθος ἐτυμολόγηση), διολίσθηση σὲ παρετυμολογίες μὲ ὄχημα ὁμοηχία (ἡ ὁποία εἶναι γιὰ ὅλους μας πειρασμός!), κατάχρηση τοῦ ὅρου “συνοικία” (σὲ περιπτώσεις ποὺ δὲν ὑπάρχει ξεχωριστὸς οἰκισμός), ἀναφορὰ (περιττὴ) σὲ “υποψία οἰκισμοῦ”, διεύρυνση τῆς σημασίας τοῦ ὅρου οἰκισμὸς προκειμένου νὰ περιληφθοῦν μεμονωμένες κτηριακὲς κατασκευὲς (“μοναστική οίκηση”, “ξενοδοχειακό συγκρότημα”, “κτηριακό συγκρότημα”), τὸ πῶς ἑρμηνεύεται ἡ κατάληξη -ιανὰ εἶναι ἀνάμεσα στὰ σημεῖα γιὰ τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν ἐπιπλέον ἐνστάσεις – οἱ ὁποῖες πολλαπλασιάζονται ἐξαιτίας πολλῶν ἀπὸ τὶς προτεινόμενες ἐτυμολογήσεις.
Μιὰ τελευταία, γενικότερη, ἐπισήμανση: Λόγω τοῦ ἀπροσδιόριστου ἀριθμοῦ τῶν τοπωνυμίων, εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ ἀπόπειρα συγκέντρωσης καὶ καταγραφῆς τους θὰ παρουσιάζει πάντοτε κενά. Ὅσο διευρύνεται ὁ κύκλος στὸν ὁποῖο κινούμαστε, τόσο τὰ κενὰ θὰ αὐξάνουν. Φρόνιμο καὶ λυσιτελὲς εἶναι νὰ ὑπάρχουν ὅρια θεματολογικά, χρονικὰ καὶ γεωγραφικὰ μικρῆς ἔκτασης, ὥστε νὰ περιορίζονται οἱ ἐλλείψεις καὶ τὰ κενά. Σύνθεση ἐπὶ μέρους ἐρευνῶν καὶ μελετῶν ποὺ θὰ ἀκολουθήσει – μὲ τὴν προϋπόθεση ὅτι αὐτὲς θὰ ἀξιοποιηθοῦν καταλλήλως – θὰ δώσει καλύτερο ἀποτέλεσμα. Ὡς παράδειγμα ἀναφέρω τὸ ὅτι στὸ βιβλίο τοῦ συναδέλφου μὲ τοὺς οἰκισμοὺς τοῦ Νομοῦ Χανίων δὲν περιλαμβάνονται τὰ ὀνόματα περισσότερων ἀπὸ δέκα πέντε οἰκισμῶν ποὺ ὑπῆρχαν στὸ κοντινὸ παρελθὸν ἢ ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν στὸ Κακοδίκι (ἀναφέρονται στὸ βιβλίο μου γιὰ τὸ χωριὸ αὐτό). Ἡ διαπίστωση αὐτὴ (ποὺ ἀφήνει ἀπέξω οἰκισμοὺς παλαιότερων ἐποχῶν) φέρνει στὴν ἐπιφάνεια τὴν ἀνάγκη νὰ συγκροτηθεῖ σῶμα (corpus) τοπωνυμίων, κάτι ποὺ ἀπαιτεῖ συλλογικὴ καὶ πολύχρονη ἐργασία. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὰ ἀνθρωπωνύμια – κυριώνυμα καὶ ἐπώνυμα.
* O Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης είναι Φιλόλογος
