Πίσω από τη λατρεία της θεάς Δήμητρας

Ως μέσο άσκησης διπλωματίας, πολιτικής προπαγάνδας και εξωτερικής πολιτικής, αλλά και ως τρόπο για να αντιμετωπίσουν το έλλειμμα της αγοράς τους σε σιτηρά, αξιοποιούσαν την ελευσινιακή λατρεία της Θεάς Δήμητρας οι αρχαίοι Αθηναίοι, όπως επισημαίνει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η αρχαιολόγος Χριστίνα Μητσοπούλου, καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Ισχυρή φοροεισπρακτική πολιτική σε είδος
«Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν πάντοτε αυτάρκης σε σιτηρά και γι’ αυτό καλλιεργούσε στενές σχέσεις με σιτοβολώνες, όπως η Μαύρη Θάλασσα και η Αίγυπτος. Αυτή η ανάγκη των Αθηναίων τούς οδήγησε τον 5ο αιώνα στην επιβολή μιας ισχυρής εισπρακτικής πολιτικής στις συμμαχικές πόλεις, με στόχο τη συγκέντρωση σπόρων, ενός είδους φορολόγησης σε είδος δηλαδή, σε σιτηρά εν προκειμένω. Έτσι επιτάσσουν σε όλους την ετήσια παράδοση των “απαρχών”, των πρώτων καρπών της αγροτικής παραγωγής τους, σε αναλογία τουλάχιστον 1/ 1200 για το σιτάρι και το διπλάσιο, 1/ 600 για το κριθάρι», εξηγεί.
Αυστηρές προθεσμίες και σκληροί ποιοτικοί έλεγχοι
Τις “απαρχές” παραλάμβανε το ιερατικό σώμα των ιεροποιών στην Αττική, ενώ επιβαλλόταν η έγκαιρη παράδοση -πριν από τα μεγάλα μυστήρια του φθινοπώρου- αλλά και η υψηλή ποιότητα των προϊόντων. «Ίσως τα περιφερειακά δημοτικά θεσμοφόρια ιερά να παρείχαν ένα δορυφορικό δίκτυο υποδομών για τη συγκέντρωση, τον έλεγχο και την αποστολή των “απαρχών” προς το ιερό της Ελευσίνας» προσθέτει η κα Μητσοπούλου, διευκρινίζοντας ότι ένα μέρος των σπόρων κριθαριού αναδιανέμεται από το ελευσινιακό ιερατείο ως έπαθλο κατά τους γυμνικούς αγώνες των Ελευσινίων μέσα σε ειδικούς αμφορείς.
Διπλωματία και εξωτερική πολιτική με τις… ευλογίες της θεάς
Η “έξυπνη” διαχείριση της λατρείας τής Δήμητρας δεν ήταν πάντως θέμα μόνο… εμπορικού ισοζυγίου. Οι Αθηναίοι δηλώνουν περήφανοι που, κατά τον μύθο, είχαν πρώτοι μεταξύ των ανθρώπων διδαχτεί από τη θεά Δήμητρα την καλλιέργεια των καρπών και την ελευσινιακή τελετή. Χρησιμοποιούν δε αυτό το “προνόμιο” ως κύριο διαπραγματευτικό επιχείρημα έναντι συμμάχων και εχθρών, διεκδικώντας τον σεβασμό τους για τη γενναιοδωρία που έδειξαν, αποφασίζοντας να μοιραστούν με την υπόλοιπη ανθρωπότητα αυτό το δώρο της θεάς!
Ενδεικτικό αυτής της πολιτικής είναι το γεγονός ότι όταν μετά την ήττα των Αθηναίων και την οριστική απώλεια της μεγάλης τους δύναμης, αυτοί προβαίνουν το 378 π.Χ. στην ίδρυση της δεύτερης Αθηναϊκής Συμμαχίας, χρησιμοποιούν και πάλι ως βασικό “όπλο” στην πολιτική τους προπαγάνδα την ελευσινιακή λατρεία της Θεάς:
Για αντάλλαγμα της ευεργεσίας που επιφύλαξαν στην ανθρωπότητα, ζητούν από τους Λακεδαιμόνιους, που πρόσφατα τους είχαν κατατροπώσει, να τους σεβαστούν και να μην επαναληφθεί η καταστροφή των αγροτικών γαιών στην αττική ύπαιθρο.
«Η ίδια η στρατιωτική εξωτερική πολιτική της Αθήνας λοιπόν επικαλείται την προνομιακή σχέση των Αθηναίων με τη θεά. Ολα αυτά μας δείχνουν ότι πίσω από θρησκευτικά θέματα υπήρχε από την αρχαιότητα ένα απολύτως ρεαλιστικό οικονομικό και πολιτικό υπόβαθρο. Ταυτόχρονα, οι απαρχές ήταν ένας τρόπος βελτίωσης και ανανέωσης των σπόρων και των καλλιεργειών. Το γεγονός ότι υπήρχαν τεράστιες εισαγωγές σπόρων από τις τέσσερις γωνιές του ορίζοντα, επέτρεπε την ανανέωση και ανακύκλωση του αποθέματος των σπόρων για τις καλλιέργειες», εξηγεί η κα Μητσοπούλου.
Μια μη πολιτική θεά, που όμως είναι θεσμοφόρος
Η ίδια αναφέρεται στην πιθανή προέλευση του επιθέτου της Δήμητρας ως Θεσμοφόρου θεάς, της θεάς που φέρει τους θεσμούς δηλαδή. «Η Δήμητρα είναι θεά κατ’ εξοχήν μη πολιτική. Τι είδους θεσμούς και νόμους θα μπορούσε να φέρει λοιπόν στους λατρευτές της; Δεν σχετίζεται με τον γάμο, ούτε επισήμως με την αναπαραγωγή, πέραν του τομέα της γονιμότητας.
Μια πιθανή εξήγηση ίσως βρίσκεται στο κείμενο ενός σχολιαστή των Εταιρικών Διαλόγων του Λουκιανού, πιθανώς του επίσκοπου Καισαρείας Αρέθα (του 10ου μ.Χ.), που αναπαράγει πηγές ελληνιστικών χρόνων: η εορτή καλείται Θεσμοφόρια, όπως η Δήμητρα κατονομάζεται Θεσμοφόρος, καθώς έθεσε νόμο ή θεσμό, βάσει των οποίων οι άνθρωποι πρέπει να εργάζονται προκειμένου να αποκτούν την τροφή τους», εξηγεί.
Γεωγραφική εξάπλωση των Θεσμοφορίων σε 40 πόλεις, από την Ελλάδα μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα
Αξίζει να σημειωθεί η ευρεία γεωγραφική διάδοση των Θεσμοφορίων, τα οποία εορτάζονταν σε περίπου 40 πόλεις του αρχαιοελληνικού κόσμου, από τη δυτική Μεσόγειο, τη Βόρεια Αφρική, την Κάτω Ιταλία, τη Μικρά Ασία και τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας!
Ο κυκεώνας, οι πρόδρομοι της αρτοποιίας και τα ιερά σκεύη
Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε η κα Μητσοπούλου και στο ιερό ρόφημα των Ελευσινίων Μυστηρίων: κατά την περίοδο του πένθους για την Κόρη της (την Περσεφόνη, που την άρπαξε ο Αδης), η Δήμητρα νηστεύει. Αρνείται τον οίνο που της προσφέρει η βασίλισσα της Ελευσίνας Μετάνειρα, και αντ’ αυτού ζητά κυκεώνα, ένα ρόφημα με βάση τα άλφιτα(αλεσμένο δηλαδή κριθάρι) και νερό, αρωματισμένο με φλυσκούνι. «Δεν γνωρίζουμε βέβαια, εάν η συνταγή του τελετουργικού ποτού που παραδίδει ο ομηρικός ύμνος είναι πλήρης και αυθεντική.
Πρόκειται για αρχέγονη συνταγή, πιο εξελιγμένη από το πρώιμο στάδιο της απλής ανεπεξέργαστης κατανάλωσης καρπών, προγενέστερο όμως της λεπτής άλεσης και της ανάπτυξης της τέχνης της αρτοποιίας, που προϋπέθετε και μαλακά σιτηρά, πλούσια σε γλουτένη. Κυκεών ετυμολογικά θα πει ανακατεμένο ρόφημα (κυκάω) και ο όρος απαντά ήδη στον Όμηρο.
Είναι γνωστός ως φαρμακευτικός όρος και πλήθος συνταγών παραδίδονται, με συνταγές ενίοτε πολύπλοκες και υπονοούμενα για δημιουργία παραισθήσεων (όπως η αμνησία του Οδυσσέα ή το φάρμακον πονηρίης – φτώχειας ή κακών σκοπών- που αναφέρει ο Ιππόναξ τον 6ο αι. π.Χ.)», σημειώνει η αρχαιολόγος.
Προσθέτει, ότι με αυτό το ποτό “μπορούμε, με ισχυρή βεβαιότητα, να συσχετίσουμε μια ειδική κατηγορία σπάνιων αγγείων, ειδικού σχήματος και προορισμού, αποκλειστικά αττικής παραγωγής και εντοπισμένων σχεδόν μόνο στο ιερό της Ελευσίνας, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Τα γνωρίζουμε κυρίως από τα 500 σωζόμενα παραδείγματα σε επιχρυσωμένο ή γραπτό πηλό, σε χαλκό και μάρμαρο».