Πλευρές διαμόρφωσης στρατηγικών στον τουριστικό κλάδο στην Περιφέρεια Κρήτης

Πριν λίγα χρόνια για αρκετούς η νέα ελπιδοφόρα αγορά του τουρισμού μας ήταν η ρώσικη. Για πολλούς εκτός από τους οικονομικούς παράγοντες ήταν και οι κοινές αξίες που μοιραζόμαστε με το μεγάλο ξανθό γένος του βορρά.
Ως συνήθως αυτοί που μεγιστοποίησαν, χωρίς τεκμηρίωση τη «νέα ελπίδα», διακατέχονταν περισσότερο από έντονα αντι-δυτικά αισθήματα που ήταν στο αποκορύφωμά τους λόγω της κρίσης που περνούσε η χώρα και της μεταφοράς των ευθυνών στους Ευρωπαίους, προεξάρχοντος των Γερμανών.
Παράλληλα ο υπερ-καταναλωτισμός αυτής της αγοράς με τους νεο-ολιγάρχες, την αναδυόμενη μεσαία τάξη γύρω από το αυταρχικό καθεστώς του Πούτιν και τον ρωσικό νεοεθνικισμό, λόγω της οικονομικής συγκυρίας, με τη δυναμική ανάπτυξη των χωρών στις αναδυόμενες αγορές των λεγόμενων BRICS καλλιεργούσε μεγάλες προσδοκίες. Το πόσο ασταθείς είναι οι οικονομίες αυτών των χωρών και ότι θα χρειαστούν αρκετά χρόνια για να σταθεροποιηθούν, φάνηκε αρκετά γρήγορα, με τον επαναπατρισμό των κεφαλαίων στις χώρες του ώριμου καπιταλισμού, της υποτίμησης των εθνικών τους νομισμάτων, τις τάσεις αύξησης του πληθωρισμού, της μείωσης των υψηλών ρυθμών ανάπτυξης του Α.Ε.Π. στις αναδυόμενες αγορές και της γεωπολιτικής αστάθειας και συγκρούσεων σε ορισμένες από αυτές, όπως της Ρωσίας με την Ουκρανία.
Από την άλλη, οι παραδοσιακές αγορές αποτελούν σταθερές αξίες εδώ και πολλά χρόνια, όπως είναι οι Σκανδιναβικές χώρες, οι Κάτω Χώρες, οι Γερμανοί, οι Γάλλοι, οι Βρετανοί, τελευταία οι Ιταλοί, λόγο της Ryanair κ.λπ. Σε τελευταία ανάλυση και με βάση τα στοιχεία από το σύνολο της τουριστικής δαπάνης στην Κρήτη, το 64,8% είναι από χώρες της Ε.Ε., το 25,08% από την Ευρώπη εκτός Ε.Ε., το 6,93% από την Αμερική και το υπόλοιπο από άλλες περιοχές Ωκεανία, Ασία κ.λπ.
Αυτό είναι ένα πρώτο σημαντικό θέμα που πρέπει να έχουμε κατά νου όταν ασχολούμαστε με θέματα διαμόρφωσης τοπικών, περιφερειακών και κλαδικών στρατηγικών: Τη σταθερότητα των αγορών. Το πρόσφατο περιστατικό με την πτώχευση του μεγαλύτερου τουριστικού γραφείου “Labirint” της Ρωσίας που δραστηριοποιούνταν μάλιστα στην Κρήτη, καθιστά επίκαιρη την παραπάνω ανάλυση.
Το δεύτερο ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί,  παρά το ειδικό βάρος που διαδραματίζει και θα συνεχίσει στο μέλλον να έχει η «τουριστική βιομηχανία» στην ελληνική οικονομία, είναι ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν μονοκαλλιέργεια. Οταν μάλιστα είναι τόσο πολύ ευάλωτη στη διεθνή οικονομική συγκυρία. Το όποιο εξωστρεφές νέο παραγωγικό πρότυπο της χώρας, πρέπει να στηρίζεται και σε άλλους παραγωγικούς κλάδους και υπηρεσίες από τους λεγόμενους εμπορεύσιμους κλάδους.  Ενδεικτικά μπορεί να είναι οι νέες τεχνολογίες, η οικονομία της γνώσης, ο αγρο-διατροφικός κλάδος από τη μεταποίηση, από τον πρωτόγεννη τομέα η επιχειρηματική και βιολογική γεωργία. Οι τελευταίοι, κλάδος Τροφίμων – ποτών και η γεωργία – κτηνοτροφία συνδέονται και αλληλοεξαρτώνται στενά με τον τουρισμό, αφού σημαντικό μέρος της τουριστικής δαπάνης είναι η διατροφή.
Το τρίτο ζήτημα που νομίζω ότι είναι σημαντικό, στη διαμόρφωση στρατηγικών είναι μια τάση μονομέρειας στην υιοθέτηση επιχειρησιακών πολιτικών, όπως είναι τα all inclusive. Συνήθως επιβάλλονται από τους tour operator, εκμεταλλευόμενοι τη συγκυρία, όχι τόσο από τις αεροπορικές εταιρείες low cost, όσο η αποδοχή τους από τις τουριστικές επιχειρήσεις λόγω αβεβαιότητας. Μπορεί να τους εξασφαλίζουν πρόσβαση σε αγορές του μαζικού τουρισμού, όμως από την άλλη, όταν μάλιστα  γίνεται κυρίαρχη τάση στη αγορά, οδηγεί σε υποβάθμιση του τουριστικού προϊόντος και στη μείωση της δαπάνης ανά τουρίστα. Αρά το όποιο βραχυπρόθεσμο κέρδος, μπορεί μακροπρόθεσμα να γίνει ζημία αν, μη έγκαιρα, δεν αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος.
Ήδη από τα στοιχεία του 2014, ενώ ο στόχος για 18,5 εκ. αφίξεις τουριστικών στη χώρα φαίνεται να είναι εφικτός, όσο αφορά τον στόχο, των εσόδων 13 δισ. € από τουρισμό δεν φαίνεται εφικτός.
Είναι γνωστό ότι αγορές όπως είναι των Η.Π.Α. αποφεύγουν περιοχές που κυριαρχούν δομές με τη φιλοσοφία all inclusive. Περισσότερο η αγορά των Η.Π.Α. αναζητά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας τοπικής αγοράς και την άμεση επαφή χωρίς μεσάζοντες  πελάτη – καταναλωτή με τις επιχειρήσεις – μέσω internet. Εδώ είναι έντονο το ενδιαφέρον για τις εναλλακτικές μορφές Πράσινου Τουρισμού, τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα και τουριστικές δομές πολύ μικρών και μικρών επιχειρήσεων, κατά προτίμηση να είναι οργανωμένες σε δίκτυα, διευκολύνοντας την προσφορά ολοκληρωμένων πακέτων προϊόντων/υπηρεσιών.
Η φιλοσοφία των all inclusive υποβαθμίζει αντικειμενικά το τουριστικό προϊόν, μεταφράζεται σε εισροή μεγαλύτερου όγκου και αξίας εισαγόμενων προϊόντων χαμηλής ποιότητας, για να ελαχιστοποιηθεί το κόστος των προϊόντων/υπηρεσιών στον τουρισμό, ιδιαίτερα αναφορικά με την εστίαση.
Αρά τα φαινόμενα κατανάλωσης παγοκολόνας χυμών πορτοκαλιών, κατεψυγμένων κρεάτων εισαγωγής, κακής ποιότητας, συγκέντρωσης και περιορισμού της διάχυσης των εισοδημάτων του τουρισμού, με περιορισμό της κατανάλωσης προϊόντων/υπηρεσιών κύρια εντός των ξενοδοχειακών μονάδων, που προσφέρουν το τουριστικό πακέτο, όλα πληρωμένα, είναι το φυσικό επακόλουθο αυτών των πολιτικών.
Για την περιφερειακή οικονομία, αναφορικά με τον παραγόμενο πλούτο, δηλαδή το περιφερειακό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν τεράστιο ρόλο έχουν  οι εισροές – εκροές αγαθών και υπηρεσιών, τόσο μεταξύ των κλάδων, αλλά  και με τις άλλες περιφέρειες της χώρας και τις εισαγωγές. Εκτός της οργανικής σχέσης και τις συνέργειες που παράγονται μεταξύ των κλάδων και του τουρισμού, έχει αξία να εκτιμηθεί η συνολική του συμβολή στην Περιφερειακή και Εθνική Οικονομία. Και μια και εδώ και χρόνια όταν αναφερόμαστε στην οικονομία της Κρήτης, χαρακτηρίζεται σαν η μεγαλύτερη Τουριστική αγορά της χώρας. Βάση της στατιστικής ξεπερνά πλέον τα 3,6 εκ. επισκέπτες σε σύνολο 17,9 εκ. σε σύνολο χώρας και τις 35,9 εκ. διανυκτερεύσεις σε σύνολο 156,6 εκ. της χώρας. Σε τουριστική δαπάνη τα 2,89 δισ. € για την Κρήτη σε σύνολο 11,59 δισ. € της χώρας, σε δαπάνες ανά διανυκτέρευση 81,45 € Κρήτη και 74,03 € στο σύνολο της χώρας και δαπάνες ανά επισκέπτη 801,67€ στην Κρήτη με 647,05€ σύνολο χώρας. Τα στοιχεία είναι του 2013.
Στην Κρήτη επίσης αντιστοιχεί το 21,54% των συνολικών διανυκτερεύσεων  του εισερχόμενου τουρισμού της χώρας και το 24,10% της δαπάνης αυτών. Ενώ αναφορικά με τις εθνικότητες που επισκέπτονται τη χώρα, η Κρήτη είναι πρώτος προορισμός 63,59% των επισκεπτών από τη Νορβηγία, στη δεύτερη θέση είναι οι Γάλλοι με 38,7%, στην τρίτη θέση είναι οι Ρώσοι με 35,22% των επισκεπτών και ακολουθούν οι Γερμανοί με 29,8%. Ενώ οι επισκέπτες από τις Η.Π.Α. αντιστοιχούν μόνο στο 19,78% από αυτούς που επισκέπτονται τη χώρα, που μαρτυρεί και το γεγονός των προτιμήσεων των Αμερικανών ότι είναι περισσότερο τα ελληνικά νησιά και περιοχές όπου δεν κυριαρχούν τα πακέτα τύπου all inclusive.
Επανερχόμενοι στην παραπάνω παρατήρηση, δυστυχώς δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε την πραγματική συμβολή του τουρισμού στην περιφερειακή οικονομία της Κρήτης, παρά το ειδικό βάρος όπως καταγράφεται και από τα στατιστικά στοιχεία που αναφέραμε και παραπάνω, λόγω έλλειψης εξειδικευμένων μελετών και ερευνών, αναγκαίων μελλοντικά για χάραξη μακροπρόθεσμων στρατηγικών και επιχειρησιακών σχεδίων. Ο τομέας του Τουρισμού και οι φορείς του πρέπει να εγκαταλείψουν τους αυτοσχεδιασμούς και να προχωρήσουν στην επιστημονική τεκμηρίωση των πολιτικών τους.
Οι κλάδοι μιας περιφερειακής οικονομίας μαζί και της Κρήτης αλληλεπιδρούν καθώς κάθε κλάδος χρησιμοποιεί ως εισροές στην παραγωγική του διαδικασία, προϊόντα και υπηρεσίες από τους άλλους κλάδους. Έτσι ο Τουρισμός παρά το γεγονός ότι δεν αποτελεί αυτοτελή κλάδο στη στατιστική, δεν υπάρχει ένας ενιαίος κωδικός, αλλά αποτελείται από πολλούς κωδικούς (κλάδους – ΣΤΑΚΟΔ) και δραστηριότητες. Ενδεικτικά: αναφέρουμε τις υπηρεσίες καταλύματος – ξενοδοχεία (Διαμονή), την εστίαση – μπαρ εστιατόρια (Διατροφή), ενοικιάσεις αυτοκινήτων μεταφορικά μέσα (Μεταφορές) κ.λπ. Αυτές οι διαφορετικές δραστηριότητες επιδρούν μεταξύ τους, αλλά και με άλλους. Η εστίαση χρησιμοποιεί προϊόντα από τη γεωργία – κτηνοτροφία και τη μεταποίηση, τον κλάδο τρόφιμα – ποτά, το εμπόριο κ.ο.κ. Για να είναι μετρήσιμες οι επιπτώσεις του στους άλλους κλάδους πρέπει να μπορούμε να εκτιμήσουμε σε αξίες τις εισροές των πόρους που διακινούνται μεταξύ τους, όπως και την αλληλεπίδρασή τους. Έτσι μόνο μπορεί να καθοριστεί και το ειδικό του βάρος στη διαμόρφωση του συνολικού εγχώριου ακαθάριστου περιφερειακού προϊόντος.
Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε με το σύστημα input – output αναλύοντας στατιστικά τα στοιχεία μεταξύ Τουρισμού και υπόλοιπων τομέων και κλάδων της τοπικής και περιφερειακής οικονομίας. Η ανάλυση στηρίζεται στον πίνακα των εισροών – εκροών ή πίνακα της τομεακής αλληλεξάρτησης (υπόδειγμα Leontief) και διαμορφώνει μια σχηματική αναπαράσταση των παραγωγικών διαδικασιών και της κυκλοφορίας των αγαθών (αγορές – πωλήσεις) μεταξύ των διαφόρων τομέων και κλάδων στο οποίο διαρθρώνεται το οικονομικό σύστημα και τη σχέση του με το εξωτερικό (εισαγωγές – εξαγωγές), Αυτή η ανάλυση βοηθά  όχι μόνο στη μέτρηση αλλά και στη διόρθωση των τουριστικών πολιτικών.
Έτσι με βάση μελέτη του ΙΟΒΕ για την «επίδραση του Τουρισμού στην Ελληνική Οικονομία για το 2010» η επίδραση του στο ΑΕΠ της χώρας ήταν συνολικά 34,4 δισ. (15,1%), H άμεση επίδρασή του στο ΑΕΠ εκτιμάται σε 15,2 δισεκ. €. Για κάθε 1.000 ευρώ τουριστική δαπάνη το ακαθάριστο προϊόν της ελληνικής οικονομίας αυξάνεται κατά 2.220 ευρώ. Η απασχόληση που επηρεάζεται από την ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα εκτιμάται σε 741 χιλ. ή 16% της συνολικής απασχόλησης στη χώρα. Ο τουρισμός συμβάλλει στα κρατικά έσοδα συνεισφέροντας το 5% των συνολικών εσόδων της κυβέρνησης από την έμμεση φορολογία.
Με την ίδια μεθοδολογία έχουν προσδιοριστεί οι εισροές στις διάφορες παραγωγικές διαδικασίες όπως π.χ. των επιχειρήσεων της εστίασης (κλάδος 56-ΣΤΑΔΟΚ-08), όπου προκύπτει ότι οι κύριες εισροές είναι από των πρωτογενή τομέα κατά 14%, τη μεταποίηση τρόφιμα – ποτά κατά 48% και από τον τριτογενή – εμπόριο 60%.
Το παράδειγμα στη συνέχεια μπορεί να εκτιμηθεί μόνο εμπειρικά. Το κόστος του 1,5 € του πρωινού/πελάτη σε ξενοδοχείο all inclusive, χρησιμοποιεί στο μεγαλύτερο μέρος του προϊόντα εισαγωγής, για να μπορεί να είναι ανταγωνιστικές η τιμή/κόστος.
Διαφορετικά αν χρησιμοποιεί τοπικά προϊόντα το κόστος μπορεί να κυμαίνεται από 3,00 ως και 4,00 €/πελάτη.
Αυτό οδηγεί εκτός από την υποβάθμιση σε μικρότερη αποδοτικότητα – αποτελεσματικότητα λόγω του περιορισμού στη χρήση τοπικών πόρων. Κατ’ επέκταση μικρότερο μέρος του πλούτου από τις τουριστικές εισροές παραμένει στην περιφερειακή οικονομία. Ή διαφορετικά έχουμε μικρότερη προστιθέμενη αξία από τη συμμετοχή των τοπικών πόρων όπως και μικρότερη συσσώρευση πλούτου. Αυτή η εκτίμηση αφορά το μακρο-επίπεδο που είναι το ακαθάριστο εγχώριο περιφερειακό προϊόν και όχι τόσο το μικρο-επίπεδο, δηλαδή την επιχείρηση που οφείλει να είναι ανταγωνιστική. Όμως και αυτό μπορεί να έχει ισχύ, μόνο βραχυπρόθεσμη.
Το χαμηλό κόστος του πρωινού γενικεύεται στα πακέτα all inclusive και εφαρμόζεται  στο σύνολο της εστίασης που παρέχει το σύνολο σχεδόν των ξενοδοχειακών μονάδων.
Υποστηρίζω ότι για να μπορεί μια τουριστική μονάδα να είναι ανταγωνιστική στις υπηρεσίες της, στο πλαίσιο των συγκεκριμένων πακέτων χαμηλής τιμής στη διαμονή-εστίαση ανά επισκέπτη, πρέπει υποχρεωτικά να στοχεύει στη ελαχιστοποίηση του κόστους προϊόντων και υπηρεσιών της, γεγονός που αντικειμενικά οδηγεί σε υποβάθμιση το συνολικό τουριστικό προϊόν της.
Αν δούμε πως κατανέμεται η τουριστική δαπάνη για επισκέπτες που μένουν σε ξενοδοχεία στη Κρήτη (Αύγουστος 2013): Διαμονή 28,99%, Μπαρ Εστιατόρια 24,22%, Μεταφορές 12,66%, Διασκέδαση 11,71%, Αγορές και άλλες δαπάνες 22,44%. Η διαμονή μαζί με την εστίαση αποτελεί το βασικό κέντρο κόστους της τουριστικής δαπάνης (53,21%), γι’ αυτό έστω και εμπειρικά εστιάζω τόσο πολύ την ανάλυση σε σχέση με τα πακέτα all inclusive.
Το τέταρτο ζήτημα είναι η ανάγκη ύπαρξης στην τουριστική αγορά της Περιφέρειας Κρήτης, διαφοροποιημένων στρατηγικών και πακέτων τουριστικών προσφορών, με βάση τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της κάθε περιοχής, με χωροταξική κατανομή και διάχυση που να στοχεύουν σε διαφορετικά target group της παγκόσμιας τουριστικής αγοράς. Ενώ η χωροταξική διάχυση θα συμβάλλει και στην προστασία και αξιοποίηση των φυσικών πόρων, στην  αποσυμφόρηση των τουριστικών πόλων, στη διάχυση δραστηριοτήτων και εισοδημάτων σε μεγαλύτερο χωρικό τμήμα των δήμων ή της περιφέρειας.
Η εξισορρόπηση της Περιφερειακής Τουριστικής Αγοράς της Κρήτης και η είσοδος της σε νέα τμήματα της παγκόσμιας αγοράς όπως είναι αυτά των Η.Π.Α. και του Καναδά, αλλά και των Σκανδιναβικών χωρών, Κάτω Χώρες, Γερμανίας, Αυστρίας κ.λπ. σε τμήματα αγοράς με μεσαία και υψηλά εισοδήματα, ειδικών ενδιαφερόντων, μπορεί να γίνει μόνο με διαφοροποίηση των στρατηγικών και ενίσχυσης των εναλλακτικών μορφών του Πράσινου Τουρισμού. Σοβαρές δυνατότητες για τον νομό μας μπορεί να εξασφαλίσει ο περιπατητικός και ορειβατικός τουρισμός, οι δραστηριότητες βουνού κ.λπ. λόγω της μορφολογίας της ύπαρξης του μοναδικού σε φυσικούς πόρους όγκου των Λευκών Ορέων, του μεγάλου αριθμού φαραγγιών, εκτός της Σαμαριάς, άγριας και σπάνιας ομορφιάς. Επίσης η δημιουργία και χάραξη ιστορικών διαδρομών με βάση ιστορικά γεγονότα παγκόσμιας ιστορικής σημασίας, όπως της Μάχης της Κρήτης ή της επανάστασης του Θερίσου κ.λπ.
Με προϊόντα και υπηρεσίες μεγαλύτερης προστιθεμένης αξίας, με την ενσωμάτωση και αξιοποίηση τοπικών πόρων. Αυτό προϋποθέτει την δημιουργία και ενίσχυση των υποδομών Πράσινου Τουρισμού από τους Δήμους, την ενίσχυση και στήριξη επιχειρήσεων υφιστάμενων ή νέων καινοτόμων και δικτύων από το νέο ΕΣΠΑ – επανεκκίνησης 2014 – 2020.
Μόνο σε αυτή τη βάση μπορεί να τεθεί σαν στόχος η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου. Σε πολύ εξειδικευμένα τμήματα αγοράς και όχι στην αγορά του μαζικού τουρισμού, με προφίλ χαμηλών εισοδημάτων.
Δεν έκανα καμιά αναφορά στις νέες αγορές Κίνας, Ιαπωνίας, γενικότερα Ασιατικές που θεωρώ ότι μπορεί και έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για την Τουριστική Αγορά της Κρήτης για τα επόμενα χρόνια.
Ασφαλώς με ένα άρθρο, δεν μπορείς να εξαντλήσεις όλα τα κρίσιμα σημεία που συνθέτουν τις ευκαιρίες – απειλές στη διαμόρφωση κλαδικών στρατηγικών και μάλιστα όπως είναι ο Τουρισμός, ένας κλάδος εξωστρεφής και παγκοσμιοποιημένος.
*artemakism@ameksa.gr