Γενικά, ως πληµµύρα ορίζεται η προσωρινή υπερχείλιση από νερό εδάφους το οποίο υπό φυσιολογικές συνθήκες δεν καλύπτεται από νερό.
Οι πληµµύρες δηµιουργούνται κατά κανόνα σε πεδινές περιοχές κατά τη διάρκεια ισχυρών βροχοπτώσεων. Τα νερά εκτρέπονται από την κοίτη των υδατορευµάτων όταν η ροή παρεµποδίζεται για διάφορους λόγους, όπως από τη συσσώρευση φερτών υλικών, την επικάλυψή τους για δηµιουργία δρόµων ή οικοδοµών, την παραβίαση της κοίτης των ή της εκτροπής των. Τα πλεονάζοντα νερά κινούνται ανεξέλεγκτα και προκαλούν ζηµιές σε αγροτικές και αστικές εκτάσεις, σε δρόµους, κτίρια, γέφυρες και δυστυχώς όχι σπάνια, υπάρχουν ανθρώπινα θύµατα. Έτσι, ως κίνδυνος πληµµύρας ορίζεται ο συνδυασµός της πιθανότητας να λάβει χώρα πληµµύρα και των δυνητικών αρνητικών συνεπειών της για την ανθρώπινη υγεία, το περιβάλλον, την πολιτιστική κληρονοµιά και τις οικονοµικές δραστηριότητες, που συνδέονται µε αυτήν.
Η χώρα µας είναι σε µεγάλο βαθµό ορεινή, µε έκταση 131 694 km2 και ακτογραµµή 13.676 km, την µεγαλύτερη στη λεκάνη της Μεσογείου. Η Κρήτη έχει έκταση 8.336 km2, έχει µακρόστενο σχήµα µε µήκος 260 km από ανατολικά προς δυτικά, µέγιστο πλάτος 60 km στο ευρύτερο και µόλις 12 km στο στενότερο σηµείο της και ακτογραµµή 1046 km. Είναι ένας µοναδικός τόπος, µαγικός, που είναι πανθοµολογούµενο ότι δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής και φροντίδας, σε ότι αφορά τις υποδοµές της, συµπεριλαµβανοµένης της πρόληψης πληµµυρικών κινδύνων.
Η Ελλάδα έχει µια µακραίωνη ιστορία, που εκτείνεται από την προϊστορική εποχή του χαλκού, δηλαδή την Μινωική περίοδο, µε αρχή τη µεσαιωνική περίοδο (περίπου 3200 π.X–1400 µ.Χ.), την πρώιµη και τη µέση σύγχρονη περίοδο (1400–1900 µ.Χ.) και τη σύγχρονη περίοδο 1900 µ.Χ. έως σήµερα (Angelakis et al., 2020). Σε όλες αυτές τις περιόδους, οι κλιµατικές συνθήκες δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει δραµατικά, παρά το ότι παρουσιάζουν κατά διαστήµατα έντονη µεταβλητότητα και διακύµανση (Markonis et al., 2016).
Είναι αξιοσηµείωτα τα υποδειγµατικά υδραυλικά έργα αντιπληµµυρικής προστασίας, που κατασκευάστηκαν στην Πρωτοανακτορική Μινωική Κρήτη πριν από 4500 χρόνια περίπου. Η «Μινωική Οδογέφυρα», στο ρέµα Βλυχιάς µεταξύ Κνωσού και Kαραβανσεράι, είναι µια από τις πιο εντυπωσιακές κατασκευές και το ογκωδέστερο τεχνικό έργο της Μινωικής Κρήτης, που έχει ανακαλυφθεί µέχρι σήµερα. Πρόκειται για µια µνηµειώδη, µεγαλιθική κατασκευή, από την οποία σώζονται τέσσερις µεγάλες βάσεις-παραστάδες και σχηµατίζουν τρία κλιµακωτά ανοίγµατα-περάσµατα (Εικ. 1). Εκτός από τα έργα, φαίνεται ότι προστάτευαν και συντηρούσαν επιµελώς και δεν καταπατούσαν τα υδατορέµατα.
Εικόνα 1. Οδογέφυρα στο ρέµα Βλυχιάς: (α) Σχήµα και (β) τµήµα της σηµερινής κατάστασης (Angelakis et al., 2020).
Την ίδια πρακτική ακολουθούσαν κατά τους ιστορικούς χρόνους, δηλαδή την Αρχαϊκή, Κλασική, Ελληνιστική και Ρωµαϊκή περίοδο. Σε ορισµένες πόλεις κατασκευάστηκαν προηγµένα υδραυλικά αντιπληµµυρικά έργα, σε συνδυασµό µε συστήµατα αποκατάστασης της γης, συµπεριλαµβανοµένων φραγµάτων, τειχών προστασίας και υδραυλικών δικτύων. Σηµειώνεται ότι στους αρχαίους Ελληνικούς πολιτισµούς δινόταν έµφαση στην προληπτική αντιπληµµυρική πολιτική, µε την προστασία, διατήρηση της κοίτης και παρακολούθηση των ρεµάτων. Ένα από τα πρώτα έργα είναι το Μυκηναϊκό έργο εκτροπής του Τίρυνθος ποταµού, µέσω µεγάλου χωµάτινου φράγµατος, που κατασκευάστηκε περίπου τον 14ο αιώνα π.Χ., την ίδια εποχή που κατασκευάσθηκαν αντιπληµµυρικά έργα και ανάκτηση εδαφών στη λίµνη της Κωπαΐδας.
Οι πληµµύρες είναι φαινόµενα, που συµβαίνουν διαχρονικά ανά την υφήλιο, τόσο σε ανεπτυγµένες όσον και σε αναπτυσσόµενες χώρες. Η συχνότητα και η ένταση είναι µεγαλύτερες σε περιοχές, όπου δεν έχουν ληφθεί επαρκή προληπτικά µέτρα, όπως συνέβη πρόσφατα στην Βαλένθια της Ισπανίας. Μάλιστα, οι παγκόσµιες προβλέψεις για τον κίνδυνο πληµµυρικών συµβάντων είναι ότι µελλοντικά ένα µεγάλο µέρος του πλανήτη θα αντιµετωπίσει αυξηµένα προβλήµατα, εξαιτίας της αύξησης του πληθυσµού και κυρίως της αστικοποίησής του και επίσης εξ αιτίας της µείωσης ή/και της ελλειµµατικής διαχείρισης των ορεινών δασικών εκτάσεων και της ορθής διαχείρισης, προστασίας και συντήρησης των υδατορεµάτων (Angelakis et al., 2023).
Το πρόβληµα επιτείνει το γεγονός ότι οι περισσότερες πόλεις δεν σχεδιάστηκαν στη βάση ορθολογικών πολεοδοµικών µελετών, παρά την παρακαταθήκη του Ιππόδαµου του Μιλήσιου (498-408 π.Χ.) και ούτε ελήφθησαν υπόψη οι γεωπεριβαλλοντικές συνθήκες και απαιτήσεις. Έτσι, δηµιουργήθηκαν οικισµοί και πόλεις χωρίς σχέδιο, µε ανεπαρκείς βασικές υποδοµές, όπως δίκτυα οµβρίων υδάτων και αποχέτευσης στις πεδινές εκτάσεις τους και µη ορθή διαχείριση των ορεινών εκτάσεών τους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η βόρεια παράκτια πλευρά του νοµού
Ηρακλείου, που είναι η πλέον πυκνοκατοικηµένη περιοχή της Κρήτης, όπου κατοικεί το 45 % του πληθυσµού της σε µόλις 10 % της έκταση της. Σε αυτήν την περιοχή, πολλά υδατορέµατα/ποταµοί έχουν παραβιασθεί ή έχουν µετατραπεί σε δρόµους, όπως αυτά στη Λυγαριά και στο Παλαιόκαστρο στο ∆ήµο Μαλεβιζίου, στον ποταµό Καίρατο (σηµερινό Κατσαµπά) και Καρτερό στο ∆ήµο Ηρακλείου, στον Γουβιανό ποταµό στο ∆ήµο Χερσονήσου και αλλού. Οι συνέπειες είναι γνωστές, µε τα καταστροφικά πληµµυρικά συµβάντα και τις καταστροφές των τελευταίων χρόνων. Υπάρχει µια παροιµία που λέει: Αν δεν φαντάζεσαι φωτιές, µε κάρβουνα µην παίζεις. Μπορούµε να την παραφράσουµε: Αν δεν φαντάζεσαι πληµµύρες µε ποτάµια ή υδατορέµατα µην παίζεις!
* O Ανδρέας Ν. Αγγελάκης
είναι επίτιµο και διακεκριµένο fellow
της Παγκόσµιας Εταιρίας
Υδατικών Πόρων (IWA)
Βιβλιογραφία
Angelakis, A. N., Antoniou, G., Voudouris, K., Kazakis, N., Dalezios, N., and Dercas, N. (2020). History of Floods in Greece: Causes and Measures for Protection. Natural Hazards 101:833–852, https://doi.org/10.1007/s11069-020-03898-w
Angelakis, A. N., Capodaglio, A. G., Valipour, M., Krasilnikoff, J., Ahmed, A. T., Mandi, L., Tzanakakis, Baba, A., Kumar, R., Xiao Yun, Zheng, Zhang Min, Mooyoung Han, M., Turay, B., Bilgiç, E., and Dercas, N., 2023. Evolution of Floods: From Ancient Times to the Present Times (ca 7600 BC to the Present) and the Future. Land 12, 1211. https://doi.org/10.3390/land12061211
Markonis, Y., A. N. Angelakis, A. N., Christy, J., and Koutsoyiannis, D. (2016). Climatic variability and the evolution of water technologies in Crete, Greece, Water History, 8 (2), 137–157, doi:10.1007/s12685-016-0159-9.
