Η παλιά πόλη των Χανίων αποδεικνύει την συλλογική ανικανότητα όλων των δομών και πολιτικών. Από το 1975 που τη θυμάμαι καθαρά, χειροτερεύει χρόνο με τον χρόνο.
«Να εξηγήσουμε, λέμε, τη σημερινή πραγματικότητα. Υπερβολική φιλοδοξία. Το περισσότερο που μπορούμε να ελπίσουμε είναι να την κατανοήσουμε κάπως καλύτερα μελετώντας την από πολλές σκοπιές».
(Φερνάντ Μπρωντέλ, Η Γραμματική των Πολιτισμών, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2002: 43)
Πλησιάζουν οι εκλογές, με ένα μεγάλο αριθμό υποψηφίων και μια προεκλογική περίοδο που μάλλον δεν θα σταματήσει να μας εκπλήττει με την σφοδρότητα των αντιπαραθέσεων. (Κι όλα αυτά για ένα άδειο πουκάμισο που λέγεται εξουσία, και απολαβές που αποτελούν μάλλον κίνητρο για την ενασχόληση με τα κοινά). Ανασκοπώντας μέσω των φωτογραφιών από παλιά δημοσιεύματά μου, γυρνώ αρκετά χρόνια πίσω. βλέπω εκδηλώσεις, ανθρώπους, τοποθεσίες που πρόβαλα γιατί θεώρησα (τότε) σημαντικά. Και (ξανά) θέτω (στον εαυτό μου) το κλασικό ερώτημα. Τι είναι πραγματικά σημαντικό ως γεγονός και πόσα χρόνια πρέπει να περάσουν για να αξιολογηθεί πραγματικά ένας άνθρωπος, οι δράσεις του, οι πολιτικές του, η επίδραση που είχε στα τοπικά ή εθνικά πράγματα.
Αναπόφευκτα (για να μην σχολιάσω άτομα και αποτυχίες) στρέφομαι στον Μπρωντέλ. Στον ιστορικό που είδε την ιστορία από μια ολιστική οπτική, κι όχι από την κλασική, γραμμική ιστορικίστικη αφήγηση (που φυσικά διδάσκεται στα παπαγαλάκια των ελληνικών σχολείων). Δεν θέλω και πολύ, ο Μπρωντέλ, ο ιστορικός του χρόνος, και η «Γραμματική των Πολιτισμών» αποτελούν την βίβλο μου και σε δύσκολες ώρες στρέφομαι πάντα εκεί.1 Η μοναδικότητα στην προσέγγιση της ιστορίας από τον Μπρωντέλ μπορεί με λίγες προτάσεις να γραφτεί κάπως έτσι: Προτείνει τρεις βαθμίδες ιστορικού χρόνου. τον μακρό, τον μέσο και τον βραχύ. Στον μακρό χρόνο (μακρά διάρκεια ή δομή!) οι αλλαγές δεν γίνονται αντιληπτές άμεσα, για παράδειγμα οι γεωλογικές μεταβολές μιας περιοχής, οι πολιτισμικές μεταβολές, οι νοοτροπίες. Ο μέσος χρόνος (συγκυρία!) αναφέρεται σε δεκαετίες, περιλαμβάνει μεταβολές που γίνονται σε διάρκεια μιας γενιάς (παράδειγμα η διάρκεια μιας οικονομικής ύφεσης) και την κοινωνική ιστορία, ενώ δεν συνδέεται με πρόσωπα και κυβερνήσεις. Σημειώνεται ότι η διάρκεια μιας γενιάς υπολογίζεται 20 με 30 χρόνια (περίπου). Ο βραχύς χρόνος σχετίζεται με την «παραδοσιακή» ιστορία, δηλαδή την πολιτική, τα γεγονότα, τους πολέμους, όπου εντάσσονται τα πρόσωπα και οι δράσεις τους. Ο Γάλλος ιστορικός επεσήμανε άλλωστε ότι ιστορία δεν είναι μόνο οι μάχες και οι μεγάλοι στρατηγοί, αλλά οι υλικές και βιολογικές βάσεις της καθημερινότητας των πληθυσμών και πως για μια σωστή ανάλυση του τι συνέβη πρέπει να μελετώνται οι κοινωνικές παράμετροι όπως η μόδα, οι διατροφικές συνθήκες, η υγεία, η οικονομική παραγωγή.
Πίσω στον βραχύ χρόνο και στους ανθρώπους που άσκησαν εξουσία, έλαβαν αποφάσεις, σχεδίασαν πολιτικές. Τους βλέπω χαμογελαστούς να κάνουν εγκαίνια (η μεγαλύτερη πληγή της μεταπολίτευσης), να ανακοινώνουν μελέτες και δράσεις που όμως τα αποτελέσματα τους στον βραχύ (συχνά και στον μέσο) χρόνο προκύπτουν ως ανύπαρκτα. Γιατί;
Παράδειγμα 1. Η παλιά πόλη των Χανίων αποδεικνύει την συλλογική ανικανότητα όλων των δομών και πολιτικών. Από το 1975 που την θυμάμαι καθαρά, χειροτερεύει χρόνο με τον χρόνο. Τα πλαστικά κυριαρχούν στις προσόψεις των παλιών κτισμάτων, όπως και τα τραπεζοκαθίσματα. Τα μνημεία (με τις δυο λαμπρές εξαιρέσεις του Νεωρίου Μόρο και του Μεγάλου Αρσεναλιού) δεν αναστηλώθηκαν, αλλά καταρρέουν βγάζοντας την γλώσσα στις πολιτικές και σε όσους τις σχεδίασαν. Λησμονώ (επίτηδες για να μην εκτεθούμε) το Παλιό Τελωνείο όπως και τις διάφορες μελέτες που πληρώθηκαν από τους φόρους των πολιτών για την σωτηρία του Παλιού Λιμανιού.
Παράδειγμα 2. Σχολικά κτίρια. ΟΝΕΙΔΟΣ. Πέντε χρηματοδοτικά πλαίσια αλλά τα σχολεία μας ανήκουν στον Μεσαίωνα. Η πλειοψηφία δίχως κλειστό γυμναστήριο, αυλές με τσιμέντο, (και μακράν το καλύτερο) κοντέινερ και κρεοπωλεία ως σχολικές αίθουσες. Από την άλλη, μαρμαροστολισμένα δημαρχεία βρίσκονται σκορπισμένα (και άχρηστα πλέον) στην ενδοχώρα μετά την ενοποίηση των δήμων.
Παράδειγμα 3. Πράσινο. (Σύντομο ανέκδοτο). Δεν έχει δημιουργηθεί ούτε ένας πνεύμονας πρασίνου όσα χρόνια θυμάμαι την πόλη. Αντιθέτως στα πλαίσια αναπλάσεων κόβονται δέντρα (ανά επταετία περίπου) και φυτεύονται καινούρια!!!!
Παράδειγμα 4 και σταματώ γιατί βαρέθηκα. Πεζοδρόμια και δρόμοι ( άλλο σύντομο ανέκδοτο). Οι διάσημες αναπλάσεις γίνονται αποκλειστικά σε κεντρικούς δρόμους. Τους φτιάχνουν, τους φυτεύουν, βάζουν κυβόλιθους, ποδηλατόδρομους(….), και μετά από παρέλευση μερικών ετών πάλι τα ίδια. (Η Χάληδων, τα χάλια μας).
Ο βραχύς χρόνος υποδεικνύει τις ανεπάρκειες των πολιτικών και του σχεδιασμού. Η συγκυρία (ή μέσος χρόνος) δείχνει μια κοινωνία σε κρίση, δίχως ουσιαστική οικονομική παραγωγή (αφού η παροχή υπηρεσιών –μείζων αιμοδότρια της τοπικής οικονομίας βασίζεται σε πήλινα πόδια). Αν όμως σκεφτούμε την μακρά διάρκεια (ή δομή), στον οποίο οι πολιτισμικές μεταβολές, και οι μεταβολές στις νοοτροπίες είναι αργές και αόρατες από εμάς ίσως διακρίνουμε μια ελπίδα… Κι όπως έγραψε ο Μπρωντέλ: «…Σε κάθε εποχή, ολόκληρος ό κοινωνικός ιστός διακατέχεται, κυριαρχείται από μία ορισμένη αντίληψη του κόσμου και των πραγμάτων, από μια δεσπόζουσα συλλογική νοοτροπία» (Φερνάντ Μπρωντέλ, Η Γραμματική των Πολιτισμών, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2002 :76). Όταν η νοοτροπία όσων πολιτεύονται ξεπεράσει το προσωπικό και στοχεύσει στο κοινωνικό όφελος τότε όλα θα αλλάξουν.
1. Πρέπει όμως για το ορθόν να σημειώσω ότι το κορυφαίο έργο κατά τους ειδικούς είναι το The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II”, στα ελληνικά Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός χώρος στην εποχή του Φιλίππου Β’, όπου ο Μπρωντέλ ανάπτυξε την βασική θεωρία του για την ιστορική έρευνα.
