Paul Valery (1871 – 1945) διάσημος Γάλλος ακαδημαϊκός, ποιητής – καθηγητής και κοινωνικός μαχητής
Εκδόσεις ΡΟΕΣ (σειρά Misto Mega)
Μετάφραση Η.Π. Νικολούδης
Επιλογή – Προλεγόμενα: Αλέξανδρος Βέλιος
Ενα τόσο επίκαιρο βιβλίο – δοκίμιο από έναν κορυφαίο -με διαχρονική απήχηση- Γάλλο ποιητή με διεθνή αναγνώριση. Αλλά και στην εξ αυτού αναφορά στον καθόλου αγωνιστικό και βαθιά ανθρωπιστικό αγώνα, τον οποίο σε κάποιες στιγμές των αναζητήσεών του για μια πολιτική καθαρότητα έψαχνε και προβληματιζόταν ακόμα και σε ολοκληρωτικές μορφές.
Με ιδεώδες την εμπραγμάτωση λόγου, πνευματικής πολιτικής θεώρησης και ευθύνης για έναν καλύτερο κόσμο. Για να εκφράσει στα κείμενα του δοκιμίου του “Πνεύμα και πολιτική” σε εννέα λόγους τόσο το πολιτικό του όραμα, αλλά και την κριτική του για το πολιτικό γίγνεσθαι που έχει κυριολεκτικά και τόσο ανησυχητικά απογυμνωθεί από το πνεύμα. Τόσο στις πολιτικές, επιστημονικές και τεχνοκρατικές κατακυριεύσεις του κόσμου.
Ομως αναφερόμενοι σ’ αυτή την πνευματική απογύμνωση είμαστε υποχρεωμένοι να επισημάνουμε ότι και η τρέχουσα ελληνική προεκλογική πραγματικότητα δεν αναφέρθηκε στην απόλυτη ανάγκη πνευματικών αξιών και κατευθύνσεων. Με επικυρίαρχο μόνο τον λόγο της αντιπνευματικότητας της οποίας ο Βαλερύ επισημαίνει τις καταστροφικές συνέπειές της στο προοίμιό του στο κεφάλαιο “περί κομμάτων” στο θέμα “Η ελευθερία στην πολιτική”.
Καθώς και στο τελευταίο μέρος “περί της ιστορίας” για να αρνηθεί τη χρησιμότητά της σε τόσο ανατρεπτικούς καιρούς (που εμείς ζούμε τώρα). Συνθήκες που τις είχε προβλέψει με την οραματική ποιητική του ενορατικότητα με την οξύτατη κριτική του ματιά σε όλα τα συμβαίνοντα και στον καιρό του.
Ομως ο Βαλερύ είχε βαθιά επηρεαστεί από την τότε πολλαπλή ευρυφανή κρίση, κυρίως στον πρώτο πόλεμο, στον μεσοπόλεμο και σε όλο τον τρομερό β’ παγκόσμιο πόλεμο για να προσθέσει ένα ακόμα κείμενο με τίτλο: “Σημειώσεις περί του μεγαλείου και της παρακμής της Ευρώπης”.
Η ΝΕΑΡΗ ΜΟΙΡΑ
Σε προεισαγωγικό σημείωμα της έκδοσης ο Βαλερύ αναφέρεται ως ποιητής – συγγραφέας και αντιφιλόσοφος· ως ποιητικός μέντοράς του αναφέρεται ο μεγάλος Γάλλος ποιητής Στεφάν Μαλαρμέ.
Το 1925 εκλέχτηκε μέλος στη Γαλλική Ακαδημία. Για ν’ αρχίσει από τότε να γίνεται γνωστός στο ευρύτερο κοινό. Εκπροσώπησε τη Γαλλία πολλές φορές στην κοινωνία των Εθνών, σε πολιτικά θέματα. Το 1937 μέσα στις απειλές έκρηξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εκλέχτηκε ως πρώτος κάτοχος της έδρας της ποιητικής στο κολλέγιο της Γαλλίας. Θεωρείται ως ο τελευταίος των Γάλλων συμβολιστών ποιητών και κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος της “καθαρής ποίησης”.
Το ποίημά του η “νεαρή μοίρα”, γραμμένο το 1917, θεωρείται από τα σημαντικότερα δύο ποιήματα του 20ού αιώνα. Το όλο έργο του έχει τον χαρακτήρα πνευματικής άσκησης, απαλλαγμένη από κάθε αισθηματισμό. Πέθανε στο Παρίσι στο τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου το 1945. Σημαδιακό χρόνο, της ρηχής της πρώτης ατομικής βόμβας, αλλά τάφηκε στη μικρή γενέτειρά του, στο μικρό νεκροταφείο που του ενέπνευσε ένα από τα γνωστότερα ποιήματά του, το θαλασσινό κοιμητήρι.
Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΒΑΛΕΡΥ
Εθνικιστής στα νιάτα του, μέλος του Εθνικού Μετώπου Συγγραφέων, φίλα προσκείμενος αρχικά στον Πεταίν και ανεκτικός προς το καθεστώς του Βισύ. Μετέπειτα γκωλικός. Στοιχεία με τα οποία θα τον χαρακτήριζε κανείς υπερ-συντηρητικό, αν δεν ήταν τόσο οξυδερκής ανατόμος των μοντέρνων καιρών.
ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Κατά τον Βαλερύ, η πολιτική έγκειται στη βούληση και στην κατάκτηση της εξουσίας και στη διατήρησή της. Για να είναι αναγκασμένη να πηγαίνει κόντρα πάντα στις αρχές που διακηρύσσει η πολιτική ισχύς, που δεν έχει σχέση με την ηθική.
Τα συμφέροντα υπερέχουν των δικαιωμάτων. Για να γράψει σε ένα από τα 600 γράμματα που αντάλλαξε με τον ομότεχνό του Αντρεζί ότι: Η Δημοκρατία υπέθαλψε υπούλως στη θέση της μια εξουσία που ανέτρεψε πολλές αντι-εξουσίες ανέλεγκτες και επικίνδυνες… με αποτέλεσμα ο πολίτης να παραμένει ουσιαστικά ένας υποταγμένος. Με την ελευθερία που υποτίθεται απολαμβάνει να είναι νοθευμένη σε όλο τον κατ’ επίφαση δημοκρατικό κόσμο κυρίως της Δύσης, αλλά και της σημερινής τόσο αντιδημοκρατικής Ελλάδας στην οποία γεννήθηκε η Δημοκρατία. Μα ποια προς Θεού δημοκρατία και ελευθερία;
ΕΝ ΑΡΧΗ ΗΝ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ
Αυτά σημειώνει (στην 7σέλιδη εισαγωγή του) ο σημαντικός συγγραφέας και διανοούμενος δημοσιογράφος – αρθρογράφος Αλέξανδρος Βέλιος, ο οποίος επιμελήθηκε την ωραία και τόσο επίκαιρη έκδοση που παρουσιάζουμε σήμερα. Στο εισαγωγικό αυτό κείμενο, στη συνέχεια των ανωτέρων σημειώνει ότι: «Η εθνικοφροσύνη του Βαλερύ είναι πάντως ποιητική… Για να μη διαπραγματεύεται την ελευθερία του πνεύματος σαν βασική προϋπόθεση του πνευματικού πολιτισμού. Θεωρώντας ότι: Εν αρχή ην το πνεύμα».
Πάντως είναι ελιτιστής: όπου καταφρονεί το τόσο πρόσφορο στη χειραγώγηση του πλήθους για να θεωρεί την ελευθερία ως… την πιο δύσκολη από τις δοκιμασίες στις οποίες μπορούμε να υποβάλλουμε έναν λαό. Πάντως, η λέξη πολιτική του προκαλεί μεγάλους ενδοιασμούς.
Ως ουτοπιστής: πιστεύει πως η δράση των ανθρώπων του πνεύματος μπορεί να περιορίσει τη ζημιά που προκαλούν τα πάθη και ο ανορθολογισμός της πολιτικής τάξης. Καθόσον η πολιτική διχάζει ενώ το πνεύμα ενώνει ακόμα δεν είναι ζηλωτής της εξομοιωτικής δημοκρατίας, η οποία δεν ευνοεί την υψηλή κουλτούρα ξεχωριστών πνευματικών ανθρώπων. Για να ονειρεύεται μιαν αρισταρχία (σύμφωνα με τον Πλάτωνα) των αρίστων. “Ιδεώδη πολιτεία” από την οποία όμως (όπως γράφει ο Αλ. Βέλιος) προφανώς δεν θα εξορίζουν οι ποιητές.
Με αυτό το πνεύμα τα κόμματα δεν υπάρχουν για τον Βαλερύ. Θεωρεί ότι η κομματική σκοπιμότητα τους υπαγορεύει να εκμεταλλεύονται, ότι πιο ποταπό υπάρχει στον άνθρωπο, διακινώντας πλασματικές ιδέες, ενώ για τη λεγόμενη πολιτική ελευθερία της δημοκρατίας τη θεωρεί απατηλή – γεμάτη καταναγκασμούς που υποδουλώνουν τους ανθρώπους εν ονόματι της γενικής βούλησης.
Με αποτέλεσμα ο πολίτης να παραμένει ουσιαστικά ένας υποταγμένος.
Πάντως στην τελευταία και πολιτικά πιο ώριμη φάση του, ο εθνικισμός του γίνεται πανευρωπαϊκός. Για να γίνει η ανωτερότητα του (δυτικού) ευρωπαϊκού πολιτισμού το ιδεώδες του. Μάλιστα, όπως γράφει ο Βέλιος ο Βαλερύ, λίγο πριν από το ξέσπασμα του Β’ παγκοσμίου πολέμου δραματίζεται μια Ευρώπη με κοινό προϋπολογισμό, με διακρατικό κοινοβούλιο, με ανεμπόδιστες εμπορικές σχέσεις. Για να οραματιστεί αυτή τη μεγάλη δυνατότητα βασιζόμενη όχι στους πολιτικούς και στην πολιτική, αλλά στη δύναμη του πνεύματος. Με προσέγγισή των μέσω των διανοουμένων και των δημιουργών.
ΜΙΚΡΟΨΥΧΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΙΩΝ
Ο Βαλερύ πιστεύοντας στην παραξενιά που λέγεται πνεύμα παραμονές του 1939 έγραψε: «Κάθε αξία της ανθρωπότητας, ό,τι έχει κάνει ο άνθρωπος, ό,τι τον κάνει άνθρωπο, δεν μπορεί να υπάρξει και ν’ αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των γόνιμων σκοτεινών συνθηκών που συγκεφαλαιώνει ένα ελεύθερο πνεύμα…».
Ομως, η Ευρώπη -πάντα κατά τον Βαλερύ- δεν άσκησε μια πολιτική αντάξια της σκέψης της. Θεωρεί ότι οι πολιτικοί της έχουν μικροευρωπαϊκή αντίληψη. Με τους καβγάδες και τις έριδές της να καταδικάζουν τη γηραιά Ηπειρο σε δευτερεύουσα θέση στην παγκόσμια έκφραση, με τον πολιτικό κόσμο να έπεται από χονδροειδείς αντιλήψεις και στερεότυπες απόψεις… Αλλά η γενιά του Βαλερύ ίσως να ήταν η τελευταία που μπορούσε να τρέφει τέτοιες ιδέες…
ΣΦΑΛΕΡΗ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου με τον τίτλο “Πνεύμα και πολιτική” ο Βαλερύ αναφέρει πολλά για την αντιπνευματική έκφραση της πολιτικής όπως: …«Σφαλερή η χρήση της ιστορίας στην πολιτική. Γιατί ό,τι ήταν εφικτό μέσα στην έκταση μιας αρχαίας πόλης δεν είναι πλέον εφικτό μέσα στις διαστάσεις ενός μεγάλου έθνους, αφού ό,τι αλήθευε στην Ευρώπη του 1870 δεν αληθεύει πλέον ότι τα συμφέροντα και οι διασυνδέσεις εκτείνονται σε ολόκληρη τη γη…». Η εικόνα του κόσμου έτσι όπως διατυπώνεται σήμερα (δεκαετία ’30-’40) που έγραφε το δοκίμιο “Πνεύμα και πολιτική” ήταν εξαιρετικά αγωνιώδης. Ομως και τώρα είναι πάλι δραματικά πιο αγωνιώδης για την απέραντη “αβεβαιότητα”, για την αγριότητα και την υπερεκμεταλλευτικότητα της ανισότητάς της.
ΔΕΝ ΑΦΟΜΟΙΩΝΟΥΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Αλλά τότε ο Βαλερύ (σελ. 34 του βιβλίου του) έγραφε: «Η εικόνα του κόσμου έτσι όπως διαμορφώνεται και λειτουργεί μέσα στους κάθε λογής και βαθμίδας πολιτικούς εγκεφάλους απέχει πολύ από το να αποτελεί μια ικανοποιητική και μεθοδική αναπαράσταση της δεδομένης στιγμής… Οπου κανείς μας δεν μπορεί να αφομοιώσει και να ανασυστήσει την αναγκαιότητα του πολιτικού σύμπαντος στο οποίο βρίσκεται χρησιμοποιώντας ότι μπορεί να παρατηρήσει μέσα στη σφαίρα της εμπειρίας του. Μέσα από την παράδοξη κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε αντιμετωπίζοντας (σχεδόν) όλοι εμείς από τη γέννησή μας ένα αδιέξοδο πολιτικο-ιστορικό δράμα».
Ετσι η νέα πολιτική σε σύγκριση με την παλαιά έχει την ίδια σχέση που έχουν οι γρήγοροι λογαριασμοί ενός χρηματιστή για τον οποίο οι βαθιές σκέψεις του Μακιαβέλι για τον ηγεμόνα είχαν σήμερα τη στερεότητα μιας πληροφορίας για το χρηματιστήριο!
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΕΣΜΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ
Ετσι η πολιτική εξουσία δέσμια πάντα και αναγκαστικά του παράλογου και του άμεσου, αποδυόμενη σε έναν ατέρμονα αγώνα υπάρξεως δεν μπορεί να ζήσει παρά μόνο θυσιάζοντας τη διάνοια…
Με βάση της πολιτικής να είναι μια αρκετά χονδροειδής εικόνα του κόσμου που ικανοποιεί τον μέσο όρο των πνευμάτων (αλλά και των κομμάτων) να αποτελεί το στήριγμα κάθε πολιτικής. Για να έχει τον άνθρωπο της δράσης που, όπως και η “κοινή γνώμη” δεν έχουν τον καιρό ούτε τα μέσα να εμβαθύνουν στα θέματα.
Με τον πολιτικό κόσμο, ο οποίος είναι ένας “άλλος κόσμος”, ο οποίος μπορεί να δρα παντού, γιατί η πολιτική σημαίνει είδωλα…
Ομως υπό τον όρο της πολιτικής ελευθερίας η βία με τα τραχιά της χρώματα, τα άσματα κ.λπ. καθίσταται γόησσα επιφέροντας καταστροφή. Εκλογές τώρα με ελευθερία (πνευματική ή ανελευθερία πολιτική).
