Νικόλαος Μπερδιάγιεφ
Ρώσος Φιλόσοφος καθηγητής και αυτοεξόριστος
Εκδόσεις ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ Αθήνα 1968
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΕΙΝΕΙ Ν’ΑΠΑΡΝΗΘΕΙ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ1
Ο κόσμος τείνει ν’απαρνηθεί την πραγματικότητα του πνεύματος. Δεν αμφιβάλει καθόλου για τα ορατά αντικείμενα που τον εξαναγκάζουν να τα παραδεχτεί. Το ΠΝΕΥΜΑ όμως δεν είναι ορατό αντικείμενο. Και τουλάχιστον δεν είναι ορατό αντικείμενο ανάμεσα στα άλλα.
Δεν υπάρχει κανένας, στ’ αλήθεια, ακόμα και πιο υλιστής που ν α μην αναγνωρίζει στο πνεύμα μια κάποια, από τη φύση του, λιγότερο στέρεη, πραγματικότητα.
Κι ούτε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού το πνεύμα είναι ολοζώντανο μέσα μας, ακόμα και σ’ αυτόν που αρνείται την ύπαρξή του. Στην περίπτωση όμως αυτή, το πνεύμα δεν αναγνωρίζεται, παρά ως επιφαινόμενο της ύλης, ως προϊόν μιας σειράς υλικών εξελίξεων.
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟ ΟΝ
Όμως αυθεντικές φιλοσοφικές σχολές, πιο αισθητικές, δεν θεωρούν το πνεύμα ως το επιφαινόμενο της ύλης, αλλά ωε το επιφαινόμενο της ζωής και του αποδίδουν ανεξάντλητες δημιουργικές δυνάμεις, της βιταλιστικής αντίληψης, του πνεύματος. Με την πνευματοκρατία να δέχεται γενικά το πνεύμα ως μια ουσία και ως μια πραγματικότητα ξεχωριστή από τα άλλα αντικείμενα του φυσικού κόσμου, αλλά και του ίδιου με αυτά τύπου.
Η φιλοσοφική σκέψη συχνά πολιτογράφησε το πνεύμα τοποθετώντας το στην κορυφή μιας ομογενούς ιεραρχίας του αντικειμενικού κόσμου…. αλλά είναι όμως δυνατό να συλλάβουμε και ν’αποδείξουμε την πραγματικότητα του πνεύματος, βλέποντας σ’ αυτό μια κοσμική πραγματικότητα, που έχει τον ίδιο τύπο με τις άλλες; Εκεί, όμως βρίσκεται όλη η δυσκολία… κάθε φιλοσοφίας που τείνει να αντικειμενοποιήσει και να υποστατώσει τη σκέψη με αυτό ακριβώς, που ταυτίζει πραγματικότητα και αντικειμενικότητα των πνευματικών φαινομένων.
Όμως η πνευματοκρατική οντολογία βεβαιώνει ότι το ΠΝΕΥΜΑ είναι το αυθεντικό ΟΝ, αντικειμενικό.
Η ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
Αλλά ένας τέτοιος τύπος απομένει εντελώς ακατανόητος.
Η υλιστική άρνηση του πνεύματος είναι στ’ αλήθεια μια λαθεμένη περιγραφή των δεδομένων της πείρας, που είναι τόσο ψεύτικη όσο και περιγραφική των χρωμάτων από ένα δαλτωνικό. Ο υλιστής ξεφεύγει από την αμηχανία αποδίδοντας στην ύλη όλες τις ιδιότητες του πνεύματος που είναι: το λογικό, η ελευθερία, η δραστηριότητα κ.λπ. Αλλά στις φιλοσοφικές αντιλήψεις, δεν θεωρούν το πνεύμα ως το επιφαινόμενο της ύλης, αλλά ως το επιφαινόμενο της ζωής, αποδίδοντάς του ανεξάντλητες δημιουργικές δυνάμεις. Αυτές όμως είναι η βιταλιστική (δηλαδή φιλοσοφία της βιολογίας) που εκφράζει τη δική της αντίληψη για το πνεύμα.
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ
Η φιλοσοφία του πνεύματος δεν είναι φιλοσοφία του όντος – οντολογία – αλλά ασφαλώς είναι φιλοσοφία τα ύπαρξης.
Το πνεύμα είναι μια πραγματικότητα αλλιώτικη από την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου, από την πραγματικότητα των αντικειμένων και θα μπορούσαμε να πούμε, πως η πραγματικότητα του πνεύματος είναι πραγματικότητα της ελευθερίας, ΟΧΙ, όμως, πραγματικότητα της φύσης. Βέβαια, το πνεύμα δεν είναι ποτέ αντικείμενο. Γιατί, μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο που τον λέμε αντικειμενικό δεν υπάρχει κανένα αντικείμενο, καμιά αντικειμενική πραγματικότητα που να μπορούμε δικαιωματικά να την ονομάζουμε πνεύμα. Να, γιατί είναι τόσο εύκολο ν’αρνηθούμε την πραγματική ουσία του πνεύματος.
Ο Θεός είναι πνεύμα, άρα δεν είναι αντικείμενο. Ο θεός είναι υποκείμενο… και το πνεύμα αποκαλύπτεται μέσα στο υποκείμενο…
Ο ΞΕΠΕΣΜΕΝΟΣ ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Το αντικειμενικό πνεύμα, λοιπόν, είναι αυτή η μια κατάσταση της ανθρώπινης συνείδησης και της ανθρώπινης πνευματικότητας.
Ωστόσο η παγκόσμια θρησκευτική συνείδηση εννοεί τον δρόμο, την πνευματικής ζωής, σπαρμένο μ’εμπόδια και δυσκολίες, που πρέπει κατ’ αρχήν να νικήσουμε. Κατά εποχές ο άνθρωπος συνειδητοποίησε διαφορετικά την αμαρτωλή του κατάσταση, την κατάθλιψή του κάτω από το βάρος της παλιάς αμαρτίας, με την εξάρτησή του από ένα ξεπεσμένο κόσμο. Απ’ αυτή τη συνείδησή μας εξαρτάται το βάθος του αισθήματός μας για τη ζωή. Κι αν ο σύγχρονος άνθρωπος έλαβε την έννοια της ξεπεσμένης του κατάστασης, έχασε όμοια την πνευματικότητά του και βρίσκεται απορριγμένος στην επιφάνεια της ζωής: Ασυνάρτητος από τον κόσμο για να είναι ο σύγχρονος άνθρωπος βαθιά δυστυχισμένος και να φλέγεται από την παράλογη ιδέα του να οργανώσει την ευτυχία.
Ο Μπερδιάγιεφ στο μεγάλης πυκνότητας ουσίας και αξίας φιλοσοφικό του δοκίμιο που έχει τίτλο ΠΝΕΥΜΑ και ΠΡΓΜΑΤΙΚΟΤΗΣ, εκδόσεις ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ 1968, γράφει και τα εξής στο 7ο κεφάλαιό του: «Το πνεύμα έχει μια ιστορία σαν νάναι το πεπρωμένο μας για να μπορεί έτσι η αιώνια πνευματικότητα να είναι μια καινούργια πνευματικότητα. Το πρόβλημα όμως, μιας καινούργιας πνευματικότητας τίθεται μέσα από τη βαριά πνευματική κρίση που βασιλεύει στον κόσμο, αυτή που καταλήγει σαν άρνηση εναντίον του πνεύματος.
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΣ ΝΑ ΞΑΝΑΒΡΕΙ ΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ
Αυτή η άρνηση του πνεύματος και της πνευματικότητας δεν είναι παρά η άλλη αίσθηση εξασθένησης της αρχαίας πνευματικότητας και της κατάχρησης που έκαμαν του πνεύματος, για συμφεροντολογικούς σκοπούς. Όμως ο πνευματοφόρος Ρώσος Φιλόσοφος Νικόλαος Μπερδιάγιεφ υποστηρίζει ότι: «Αλλά, ακόμα, πριν η εξαφάνιση της πνευματικής πραγματικότητας εμφανισθεί σαφής, είχαμε παρασταθεί σε μια τέτοια αντικειμενικοποίηση γι’αυτή την αντιπνευματικότητα, ώστε να γίνει συμβατική και να χάσει κάθε εσωτερική ύπαρξη για καινούργια πνευματικότητα.
Τώρα όμως η νέα πνευματικότητα οφείλει να είναι επιστροφή προς την εσωτερικότητα της αυθεντικής ύπαρξης. Για να διερωτηθεί πάλι ο Μέγας Μπερδιάγιεφ, λέγοντας «άραγε, η αντικειμενοποίηση είναι μια κατάδυση του πνεύματος στον κόσμο για την πνευματική κατάκτηση; Και η επιστροφή προς υπαρξιακή εσωτερικότητα, σημαίνει εγκατάλειψη του κόσμου; Θεμελιώδες και δύσκολο ερώτημα για το παράδοξο του πνεύματος, για το οποίο η αντικειμενοποίησή του είναι μια προσαρμογή .
ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΧΑΝΕΤΑΙ ΣΤΟ ΘΡΙΑΜΒΟ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ
Δηλαδή, ζούμε σε έναν κομφορμισμό, σε μια αποτυχία της δημιουργίας ενέργειας του πνεύματος. Σε μια υποταγή του προσωπικού στο γενικό, του ανθρώπινου στο μη ανθρώπινο, της έμπνευσης στον νόμο. Αλλά, ακριβώς σ’ αυτή τη Βασιλεία της αντικειμενοποίησης η πνευματικότητα μπορεί να πάρει τη μορφή μιας απόσπασης απέναντι στον κόσμο, μιας εγκατάλειψης του κόσμου. Γιατί, η άσκηση που είναι εχθρική στον κόσμο και στη ζωή συνδέεται με την ίδια τη Βασιλεία της αντικειμενοποίησης του κόσμου που μπορεί να είναι η επανάσταση της ελευθερίας εναντίον του προσδιορισμού.
Με τη διείσδυση του πνεύματος στον κόσμο, για να τον πνευματοποιήσει και να το μεταμορφώσει. Όπου η αντικειμενοποίηση του πνεύματος δεν υπήρξε μια πνευματοποίηση του κόσμου. Δεν υπήρξε μια χριστιανική αγάπη και ελέους. Αλλά μια υποταγή στις καταστάσεις του κόσμου, είναι θρίαμβος της κοινωνικής καθημερινότητας. Με υποταγή στον κόσμο, έτσι, όπως είναι; ακόμα και με έναν επιφανειακό εξαγνισμό του.
Ο ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΣ ΑΠΟΠΝΕΥΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Αντίθετα η αίσθηση στον κόσμο μιας πραγματικής πνευματικής λάμψης είναι η καινούργια πραγματικότητα. Αυτή που δεν είναι μια απόσταση, ή μια έξω από τον κόσμο κατάσταση που δέχεται πειθαρχικά τη Βασιλεία του θεού και την αντικεικειμενοποιημένη βασιλεία αυτού του κόσμου. Με άρνηση της οριστικής υποταγής του ανθρώπου στην αντικειμενοποίησή του, με κλίκες, τεχνικές επιβολές και διαδικασίες. Μέσα στον τεχνικό πολιτισμό που αρνείται καταλυτικά το πνεύμα, με τον πνευματισμό της νέας ανθρωπότητας.
Με τον απόλυτο υλισμό να υποδηλώνει το πνεύμα από τον κόσμο
Ο Νικόλας Μπερδιάγιεφ μας κληροδότησε το βιβλίο ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ για μια σύγχρονη αναζήτησή του.
Τα Περιεχόμενα του βιβλίου του έχουν ως εξής:
Κεφ. 1 Η πραγματικότητα του πνεύματος
Κεφ. 2 Τα χαρακτηριστικά του πνεύματος
Κεφ. 3 Η αντικειμενοποίηση του πνεύματος
Κεφ. 4 Ο συμβολισμός και πραγματοποίηση
Κεφ. 5 Η έννοια της πνευματικότητας
Κεφ. 6 Το κακό και η οδύνη ω πνευματικά προβλήματα
Κεφ. 7 Ο μυστικισμός, οι αντιφάσεις – συμπεράσματα
Κεφ. 8 Η καινούργια πνευματικότητα
Η πραγματοποίηση του πνεύματος
*αφιερώνεται το σημερινό κείμενο στον σεβασμιώτατο μητροπολίτη Κυδωνίας και Αποκορώνου κ. Δαμασκηνό και σε όλους τους παλαιούς και νέους μοναχούς της Ιστορικής αυτής Μονής
