Αγαπητοί αναγνώστες
Καλημέρα Σας!
– Ευχόμαστε σε όλους, ένα περιεκτικό και ευχάριστο τριήμερο – ψυχοσάββατο – Πεντηκοστή και Αγιο Πνεύμα (15-17/6). Η Κρήτη μας, η πλούσια και πανέμορφη, μας καλεί στους ιερούς, ιστορικούς, ομώνυμους ναούς της, στα Μοναστήρια της στα χωριά, στις πόλεις και στις βουνοκορφές της, να εκκλησιαστούμε, να γονατίσουμε, να προσευχηθούμε για τα πεθαμένα αγαπημένα μας πρόσωπα. Η γονοκλισιά της Πεντηκοστής, δεν κουράζει τα γόνατά μας, τα δυναμώνει, τα ενισχύει.
Και του Ψυχοσάββατου (15/6) το απόγευμα, οπότε “μνήμην επιτελούμεν πάντων των απ’ αιώνος κεκοιμημένων ευσεβών επ’ ελπίδι αναστάσεως αιωνίου”, μας πληροί χαράς, διότι θυμηθήκαμε και προσευχηθήκαμε για τα πεθαμένα μας, Χρέος και καθήκον μας, όσο ζούμε…
***
– Ξεκινώντας τη σημερινή συνεργασία μας, με τη Χάρη και την ενίσχυση του Θεού, πρώτη μας σκέψη, μετά το καθιερωμένο εορτολόγιο, να ευχηθούμε, έστω και λίγο καθυστερημένα, στα ονομαστήρια του Σεπτού μας Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, στις 11/6.
Από την Κρήτη μας, την αγαπημένη Του, τις θερμότερες ευχές μας για Υγεία, Ετη πολλά και Δύναμη για το ιερό έργο Του!
***
– Και τώρα μια σύντομη αναφορά της στήλης μας, σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και σχολικές γιορτές, που παρακολουθήσαμε:
Είχαμε την δυνατότητα – παρά τις δυσκολίες μας, να παρακολουθήσουμε την Κυριακή (9/6) τη βραδινή παράσταση του έργου: “Ο Αστρογέννητος”, στο Βενιζέλειο Ωδείο Χανίων.
Μια μουσικοθεατρική παράσταση, από την Παιδική Χορωδία του Δήμου Χανίων, θαυμάσια στο σύνολο της και μάλιστα ιδιαίτερα επαινετή, ώστε να προτείνει η στήλη μας, στους αρμόδιους φορείς, να την επαναλάβουν – μέσα στο Καλοκαίρι- σε μεγαλύτερο χώρο, όπως π.χ. στην Τάφρο.
Οι συντελεστές του έργου: Μουσική: Νίκος Περάκης, σκηνοθεσία – κίνηση: Μαρίας Μυρωτή – Μαρίας Παϊζη, λιμπρετό: Αρίστη Συντυχάκη, Σκηνικά – Κοστούμια: Λαμπρινή Μποβιάτσου, πλήχτρα: Αφροδίτη Μητσοτάκη, πιάνο – Δ/νση: Νίκος Περάκης.
Τόσα παιδιά, κι όλα πρόσχαρα και με απέραντη ευχέρεια κίνησης λόγου χορού, αφήγησης κλ. επιβεβαιώνουν τον μόχθο που κατέβαλαν οι ακούραστοι συντελεστές της παράστασης.
Συγχαίρουμε ολόψυχα τους συντελεστές όλους, ευχόμαστε εγκάρδια, στα παιδιά που συμμετείχαν, πάντα επιτυχίες στη ζωή τους και οι γονείς τους να τα χαίρονται! Συγχαρητήρια. Μας χαρίσατε μια θαυμάσια βραδιά να ‘στε όλοι Σας καλά!
***
Φαίνεται το έχει η λήγουσα βδομάδα και τα σχολεία μας, ετοίμασαν πλούσια απογεύματα στις αυλές τους, για να χαρούμε παιδιά κι εγγόνια στον φροντισμένο αύλειο χώρο τους!
Ετσι τη Δευτέρα βράδυ (10/6), στο 5ο Δημ. Σχ. Χανίων και 5ο Νηπιαγωγείο του, χαρήκαμε μια περιεκτική γιορτή λήξης των μαθημάτων του σχ. ετους 2018-19, με τον τίτλο: “Περί σωμάτων και υδάτων…”. Το θαυμάσιο πρόγραμμα που επιμελήθηκαν και ετοίμασαν όλες οι τάξεις (χορωδιακά, χορευτικά, παιχνίδια κ.λπ.) μας έδειξαν: τι κατορθώνει η συνεργασία, σύμπνοια και η αλληλοεκτίμηση του έργου όλων των συναδέλφων, συντελεστών, συνεργατών, του σχολείου. Είναι φτωχά τα λόγια μας για όσα χαρήκαμε τη Δευτέρα βράδυ (10/6) στην αυλή του 5ου Δημ. Σχολείου και Ν/γείου της γειτονιάς μας, εδώ στη Νέα Χώρα. Δεν ξεχνούμε επίσης να συγχαρούμε και για την όλη εμφάνιση του σχολικού τους χώρου: αυλής, διακόσμησης ακόμη και των “μπεντενιών” ολόγυρα, διευθέτηση καθισμάτων και φωτισμοί, όλα πιστοποιούν έργο, προσφορά και παν’ απ’ όλα: Συνεργασία!
Στους συναδέλφους και σ’ ολο γενικά το προσωπικό, τα θερμότατα συγχαρητήρια μας, στους γονείς των παιδιών, να τα χαίρονται και ν’ αξιωθούν να τα δούν όπως ονειρεύονται στους μαθητές όλους Υγεία, Πρόοδο και Καλές διακοπές και στους τελειόφοιτους καλή συνέχεια και πάντα επιτυχίες!
Η βραδιά που μας χαρίσατε είναι αξέχαστη· ήταν θαυμάσια!
***
Εξάλλου την Τετάρτη (12/6) αργά τ’ απόγευμα, ζήσαμε μια, εξίσου, θαυμάσια εκδήλωση στην αυλή του 3ου Δημοτ. Σχολείου και Ν/γείου της πόλης μας, καθώς και λίγο αργότερα στο 13ο Δημ. Σχολείο και Ν/γείο. Διεξοδικά όμως γι’ αυτά, θα αναφερθούμε σε επόμενη συνεργασία μας.
***
Περικόπτομε την υπόλοιπη ύλη της στήλης μας, προκειμένου να παραθέσουμε, παλαιότερα δημοσιεύματά μας και εκδηλώσεις, σχετικά με τον ιερό χώρο των φυλακών Αγιάς, στον οποίο έμεινε για μήνες κρατούμενη η αείμνηστη Μητέρα μας. Σχετικά μάλιστα και τα όσα διηγείται στον 7ο τόμο (του 2010), στην κα Πηνελόπη Ντουντουλάκη, εκλεκτή επιστήμονα γιατρό και λογοτέχνιδα, της σειράς: Η Μνήμη και η Στάχτη, VII, της Νομαρχ. Αυτοδιοίκησης Χανίων.
Ενα -λοιπόν- από τις δεκάδες σχ. δημοσιευμάτων μας – για τον ιερό χώρο της Αγιάς, είναι το ακόλουθο: Σταμ. Α. Αποστολάκη: “Τόποι Μαρτυρίου και Θυσίας στην Κρήτη”, (1941-45) στην ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων: “Ελλωτία”, τομ. 10ος – Χανιά, 2002, σ. 205-222. Γράφαμε:
ΤΟΠΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΘΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ (1941-1945)*
Ευλαβικό αφιέρωμα,
στην ιερή μνήμη των γονέων μου.
Α’ . Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ*
1. – Οφείλομε να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή, της σύντομης αυτής συνεισφοράς-εισήγησής μας, στο εφετινό επιβεβλημένο και ιερό θέμα της ημερίδας της Ιστορικής, Λαογραφικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Κρήτης (ΙΛΑΕΚ): «Τόποι μαρτυρίου της Κρητής» εννοείται κατά κύριο λόγο, «ο περί και εντός των φυλακών Αγιάς χώρος» και από ολιγότερους η «Μάνδρα».**
Ο ίδιος περίπου χώρος των φυλακών Αγιάς, προσαγορεύτηκε και γράφτηκε ως: «Το Χαϊδάρι της Κρήτης»1, ο Κρανίου τόπος2 της τετραετίας 1941-45, για τους Κρητικούς», και τους από άλλα μέρη της Πατρίδας μας πατριώτες, και τους Συμμάχους της Κοινοπολιτείας, που πολέμησαν, έδρασαν, έζησαν εδώ, τα χρόνια εκείνα, και η ζωή και δραστηριότητά των εμπλέκτηκε με τις φυλακές Αγιάς, «το ελληνικό Νταχάου»3 και «Άουσβιτς».
Οι Αγροτικές Φυλακές Αγιάς κτίστηκαν στην τετραετία: 1928-1932 και συγκεκριμένα το 1930, στη ομώνυμη ελώδη τότε περιοχή Ν.Δ. των Χανίων και σε απόσταση από την πόλη 8 περ. χλμ. Προορισμός της φυλακής η στέρηση, για ένα διάστημα της ελευθερίας των καταδίκων του κοινού Ποινικού Δικαίου, για σωφρονισμό. Οι κατάδικοι Αγιάς ηργάζοντο και εργάζονται και σήμερα, σε αγροτικά κτήματα αφ’ ενός για ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου και αφ’ ετέρου διότι ο χρόνος φυλάκισης εδώ, διπλασιάζεται και επομένως οι έγκλειστοι αποδίδονται γρηγορότερα στην Κοινωνία4.
Το Μάιο όμως του 1941, «κατά την από αέρος εισβολήν των Γερμανών» στην περιοχή, κατάφερε ο Στούντεντ με τις αλλεπάλληλες επιθέσεις του, να προσγειώσει εδώ το 3ο Σύνταγμα αλεξιπτωτιστών με επικεφαλής το συν/ρχη Χάϊντριχ. Είναι γνωστά όσα διαδραματίστηκαν κατά τη μάχη, εδώ. Οι λυσσαλέες επιθέσεις, οι καταλήψεις και ανακαταλήψεις, μέχρι την εδραίωση, τελικά, του εισβολέα.
Αμέσως μετά, στην είσοδο των μέχρι τότε Αγροτικών Φυλακών, τέθηκε η γερμανική πινακίδα:
«-KRIEGSWEHRMACHT GEFANGNIS
– Στρατιωτικές Πολεμικές Φυλακές»5.
«Κτίζονται καινούρια κελλιά, μια ολάκερη πτέρυγα. Ενισχύεται ο ψηλός μαντρότοιχος. Τοποθετούνται διπλές σκοπιές, συρματοπλέγματα, φωλιές πυλοβόλων, που κάνουν αδύνατη την απόδραση των δυστυχισμένων εκείνων, που η κακή τους μοίρα θα τους έριχνε εκεί. Τρόμος θανάτου απλώνεται σ’ όλη την περιοχή, από τις πρώτες μέρες, ως το τέλος της γερμανικής Κατοχής, διάστημα κατά το οποίο 20.000 περίπου Κρητικοί, πέρασαν απ’ αυτή την Κόλαση…»6
Αλήθεια, σήμερα, 2010, εξήντα εννέα χρόνους, μετά, είμαστε σε θέση ν’ απαντήσουμε τον ακριβή αριθμό των αθώων θυμάτων (ανδρών, γυναικών και παιδιών), που πέρασαν απ’ εδώ;
Είμαστε απόλυτα βέβαιοι για τον οριστικό αριθμό των πατριωτών, που μαρτύρησαν στην όλη περιοχή, εντός και εκτός των φυλακών Αγιάς, καθώς και σε ποιο μέγεθος φτάνει ο αριθμός των εις τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως της Γερμανίας σταλέντων, από αέρα και… θάλασσα;
Δεν είναι πολλά χρονιά, που κατά το όργωμα σε αγροτική περιοχή πλησίον των φυλακών, το υνί του αρότρου «ανέσυρε σκελετούς που ήσαν δεμένοι με καλώδιο, το οποίο μπλέχτηκε στο υνί…»7.
Ρωτούμε τον «σφαιροφαγωμένο στύλο της Αγιάς», που είναι στη «Μάντρα», στην λαγκαδιά, λίγο πιο πάνω από τις φυλακές, αν μετρούσε όσους τον «ακουμπούσαν» ώσπου να ξεψυχήσουν, από τις γερμανικές ριπές, αξημέρωτα, μα δε μας απαντά!
Στεκόμαστε στα χείλη του πηγαδιού πλάι στο Μνημείο κι αναρωτούμε, με πόσων πατριωτών τα σφαιροφαγωμένα κορμιά γέμισεν, και με πόσα άλλα χωρισμένα από τον μακάβριο πέλεκυ, ανέβασε και ξεχείλισε νερά και αίματα, μα κείνο σιωπηλό μένει…
Περνοδιαβαίνομε την ατέλειωτη σειρά των κελιών των 6 και 8 ατόμων, μα τότε 60 και 70, και τα ρωτούμε αν θυμούνται πόσων καρδιών χτύπους ένοιωσαν, μα πάλι, άκρα σιγή εισπράττουμε…
Κατηφορίζουμε ως τις μακάβριες «ντούγκλες», εκείνα τα φρικτά και τρομερά δεκαπέντε ολοσκότεινα κελιά των μελοθάνατων πατριωτών, πάνω στη βόρεια πλευρά των φυλακών, και τα θερμοπαρακαλούμε να μιλήσουν, να διηγηθούν, λιτά έστω και στεγνά, για ονόματα και λεβεντιές που χάθηκαν εκεί, φωνάζοντας: «ζήτω η Ελλάδα», «Κουράγιο αδέρφια», ώσπου να ξεψυχήσουν, μα κείνα συνεχίζουν εξήντα τόσα χρόνια να κρατούν σιωπηλά τον αβάσταχτο πόνο τους…
Γράφει ο Γιάννης Δ. Τσίβης, στο έργο του: «Χανιά, Κατοχή και Αντίσταση»8 γι’ αυτά τα μακάβρια κελιά:
“…Μετά τη λήξη της διαδικασίας [της δικής μου στο Στρατοδικείο στα Χανιά, από το οποίο καταδικάστηκα σε θάνατο], δυό γκεσταμπίτες με παράλαβαν, μ’ επιβίβασαν σ’ ένα τζιπ και μ’ οδήγησαν στις φυλακές Αγιάς και μ’ έκλεισαν στα κελιά των μελλοθάνατων.
Τα κελιά αυτά ήσαν ένα χαμηλό ισόγειο, στενόμακρο κτίριο, που βρίσκονταν στη Β.Δ. πλευρά του περιβόλου της μεγάλης αυλής των φυλακών Αγιάς, εντελώς ξεκομμένο από τα κτίρια των κεντρικών φυλακών. Τα κελιά αυτά, των μελλοθανάτων ήταν γνωστά με το όνομα «Ντούγκλας», λέξη γερμανική που σημαίνει: «σκοτεινός θάλαμος» και κλείνονταν εδώ όσοι καταδικάζονταν σε θάνατο ή σε φυλάκιση άνω των δέκα ετών.
-Ηταν έντεκα κελιά! Κάθε κελί είχε πλάτος ενάμισι μέτρο, μήκος δυόμισι μέτρα και ύψος τρία περίπου μέτρα. Είχε στη νότια πλευρά του τοίχου κι έναν μικρό στρογγυλό φεγγίτη, καγκελόφρακτο, που χρησίμευε για φωτισμό κι αερισμό… του κελιού… Τότε:
-Σε κάθε κελί υπήρχαν: ένα κρεβάτι από σιδερένια στρίποδα και πάνω, τους δυό στενές σανίδες και τρία δοχεία από κονσέρβες λαχανικού. Το ένα χρησιμοποιούνταν για πόσιμο νερό, το άλλο για καραβάνα και το τρίτο για την ούρηση του κατάδικου. Το συσσίτιο ήταν από βρασμένο ρόβι ζουμί κι αντί για λάδι είχε ένα ακάθαρτο λίπος. Μας βάζανε μια κουταλιά, παίρναμε και νερό κι έγκλειστοι πάλι, ως αύριο…
-Με το γλυκοχάραμα, της αυγής, κάθε μελλοθάνατος περίμενε τους δημίους του, με απερίγραπτη αγωνία. Στο μεγάλο στρατιωτικό αυτοκίνητο, που κατέφθανε με το εκτελ. απόσπασμα οδηγούνταν κι ο μελλοθάνατος, ενώ από τα υπόλοιπα κελιά «ντούγκλας» ακούγονταν: «Θάρρος, αδέρφια!» «Κι εμείς αύριο», «Ζήτω η αθάνατη Ελλάδα». Στην τοποθεσία της εκτέλεσης ήταν ένας στύλος, εκεί έδεναν τον μελλοθάνατο και του κάλυπταν τα μάτια μ’ ένα μαύρο πανί…”, όμως, δεν συνεχίζομε…
Σήμερα, «στο βόρειο μέρος – των φυλακών της Αγιάς – τα κελιά «ντούγκλας» μένουν όπως τ’ άφησαν οι δυνάστες… Μόνο οι αράχνες υφαίνουν τους ιστούς των στις γωνιές των.
…Είναι περίπου 15 δωμάτια στενά, πολύ στενά, ως δυό τετραγωνικά μέτρα το καθένα, που συγκοινωνούν όλα από ένα στενό και σκοτεινό διάδρομο. Το φως του ήλιου δεν μπαίνει ποτέ εκεί μέσα. Κι όταν μπαίνεις, έχεις την εντύπωση πώς βρίσκεσαι σ’ ένα τάφο… Πιάνεται η ψυχή σου, καθώς αναπνέεις, τον κρύο από την υγρασία αέρα κι ακούς τα βήματά σου στον τσιμεντοστρωμένο διάδρομο…»9
Ας αφήσομε κι εμείς το χώρο!
Ας βγούμε έξω μη «γκρουφτούμε», μη λιποθυμήσουμε! Και ας πάρουμε την πλαγιά, για τη «μάνδρα», τον Γολγοθά, στην κυριολεξία, της Κρήτης!
Όμως πιο πριν, ένα τρισάγιο και λίγο ευωδιαστό θυμίαμα, έχουμε ιερό χρέος να μην παραλείψουμε, εδώ, στο επιβλητικό Μνημείο, έξω και ανατολικά του κτιρίου των φυλακών, που έστησεν η Δημοτική Αρχή Χανίων, το 1953, συγκεντρώνοντας τ’ αγιασμένα κόκκαλα των θυσιασθέντων εδώ στις φυλακές Αγιάς πατριωτών μας.
Για την προϊστορία του θέματος, δεν παραλείπουμε να σημειώσουμε ότι σ’ εφημερίδα της, αμέσως μετά την Απελευθέρωση, εποχής10, διαβάσαμε:
“Η ανέγερσις Ηρώου διά τους Εθνομάρτυρας, απορρέει απ’ ευθείας από το λαϊκόν αίσθημα. Ο λαός μας, όλοι όσοι εκτιμούν την πανεθνικήν εξέγερσιν εναντίον του εισβολέως, τον επικόν αντιφασιστικόν αγώνα και την μεγαλειώδη Εθνικήν Αντίστασιν, θέλουν, το θεωρούν καθήκον, ν’ αποτίσουν φόρον τιμής και ευγνωμοσύνης προς τους αθανάτους Μάρτυρας της Ελευθερίας.
-Το Μαυσωλείον που θ’ ανεγερθεί θα συμβολίζει και θα διαιωνίζει τον Αγώνα και τας Θυσίας του Λαού, διά την Εθνικήν Ανεξαρτησίαν και τα Δημοκρατικά ιδεώδη. Και συγχρόνως το μίσος και την αποστροφήν του Λαού αυτού διά τους βαρβάρους Γερμανούς κατακτητάς, τους κτηνανθρώπους του Χίτλερ και τους ποταπούς εθνοπροδότες συνεργάτας των, συνενόχους εις τας απανθρώπους δολοφονίας των αδελφών μας. Και δεν υπήρχε πράγματι καταλληλότερον μέρος διά να στηθεί το Ηρώον, από, την Αγίαν, τον τόπον του μαρτυρίου εκατοντάδων θυμάτων του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνος…” και καλεί στη συνέχεια τους πάντες για υλική και ηθική συμβολή, ενώ ήδη ανακοινώνονται οι πρώτες συνεισφορές…
Πρέπει ακόμη να σημειώσουμε ότι, τα μέχρι της ανεγέρσεως του Μνημείου της Αγιάς τελεσθέντα μνημόσυνα υπέρ αναπαύσεως των ψυχών «των σφαγιασθέντων υπό των βαρβάρων κατακτητών…», ετελούντο επί του χώρου όπου ανηγέρθη το Μνημείο, δηλ. στον παρακείμενο των εκτελέσεων χώρο. Για του λόγου το αληθές, μεταφέρομε απόσπασμα από αναγγελία ενός τέτοιου μνημόσυνου, από τον τοπικό, της εποχής, Τύπο. Γράφει: «Την προσεχή Τετάρτη 29 Αυγούστου 1945 και ώραν 10.00 π.μ. τελούμε εν τω παρά την Αγιάν τόπω του μαρτυρίου των, ετήσιον μνημόσυνον υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των προσφιλών μας:
(έπονται 25 ονοματεπώνυμα μαρτύρων) σφαγιασθέντων υπό των βαρβάρων, την 29ην Αυγ. 1944… Χανιά 22.8.1945 – Αι οικογένειαι των 25 εθνομαρτύρων Αγυιάς».11
Εξ άλλου, στο φύλλο 103/11.9.1945, σ. 1η της Εφημ. των Χανίων «Δημοκρατία», ανακοινώνεται ότι «θα τελεσθεί ετήσιο μνημόσυνο των -55- ομαδικώς εκτελεσθέντων εις Αγιάν, από τας οικογένειας των και επί του τόπου του μαρτυρίου των, επισυμβάντος την 16-9-1944.
…Αυτοκίνητα -σημειώνεται- προς μετάβασιν και επιστροφήν, αντί 50 δρχ. θα διαθέσει η Γεν. Διοίκηση Κρήτης!»
Ανάλογο περιεχόμενο, για άλλη ομάδα εκτελεσθέντων στην Αγιά, συναντούμε στο φύλλο 325/28.8.1946, σ. 1η, της εφημ. των Χανίων: «Νέα Εποχή» όπου αναγράφεται πρωτοσέλιδα και εντός πένθιμου πλαισίου το μνημόσυνο 25 Εθνομαρτύρων, εις τον τόπον… κ.λ.π. και με την σημείωση: «Στέφανα δεν θα κατατεθούν πλην ενός, ορισθέντος προς τούτο»…
Αυτά ως χρονικό των προ της ανεγέρσεως του Μνημείου μνημοσυνών, του 1953, ως προείπαμε, απλό και απέριττο, υψώθηκε το Μνημείο, από τον Δήμο Χανίων12: εις μνήμην των εκτελεσθέντων πατριωτών, επί Γερμανικής Κατοχής 1941-45 εις Αγίαν», όπως αναγράφεται, σε σχεδιασμό του γλύπτη Γιάννη Κανακάκη.
«Το Μνημείο είναι μαρμάρινο, με μια σειρά επάλληλων παραλληλόγραμμων επιπέδων, που στενεύουν προς τα άνω και καταλήγουν στον κύβο της κορυφής. Στην πίσω πλευρά είναι χαραγμένα, κατά Νομούς της Κρήτης, και επαρχίες των Χανίων, τα ονόματα των εκτελεσθέντων, όσα ανευρέθησαν!
-Στην πίσω πλευρά του μνημείου, βάση εσωτερικά, σε ημιυπόγειο χώρο κρύπτη, που κατεβαίνει 5-6 σκαλιά, υπάρχουν τα οστά των εκτελεσθέντων. Μπορεί να δει κανείς τις «χαριστικές βολές» στα κρανία των θυμάτων!
Μπορεί να ζωντανέψει, κι όποιος δεν έζησε εκείνους τους χρόνους, το μαρτύριο της Κρήτης και να αναχθεί σε χρόνους σκοτεινούς και ματωμένους… Και δεν είναι, βέβαια, όλοι οι νεκροί, που εκτελέσθηκαν στην Αγιά, εδώ στο μνημείο. Λιγοστοί είναι σ’ αυτό! Πόσοι άλλοι βρίσκονται σκόρπιοι γύρω…
-Στην ίδια πίσω πλευρά του Μνημείου και στις δυό μικρές πλαϊνές, βρίσκονται χαραγμένα τα ονόματα των θυμάτων, 255 συνολικά! Απ’ όλη την Κρήτη, η συμμετοχή! Αναλυτικά όμως του Ν. Χανίων. Από τα θύματα αυτά της Ναζιστικής θηριωδίας, ήταν από τον Νομό Χανίων: 129. Από την πόλη των Χανίων: 28. Από την επαρχία Αποκορώνου: 22. Από την επαρχία Σφακίων: 6. Από την επαρχία Σελίνου: 9. Επαρχία Κυδωνίας: 42 και επαρχία Κισάμου: 22. Από τους νομούς: Ρεθύμνου: 31, Ηρακλείου: 51, Λασιθίου: 13 και από άγνωστο τόπο καταγωγής: 31»13.
– Να σημειώσουμε και πάλιν εδώ, ότι ξεπέρασαν τις είκοσι χιλιάδες (20.000) τα θύματα που πέρασαν από τις φυλακές της Αγιάς, κρατούμενοι και σκληρά βασανισθέντες, από τους κατακτητές Γερμανούς, στα χρόνια της Κατοχής.14
– Υπολογίζεται ότι εκτελέστηκαν στους χώρους της Αγιάς, πάνω από χίλιοι (1.000) πατριώτες15, κατά δε τον Κων/νο Νικ. Μπασιά16, οι νεκροί – εκτελεσθέντες, πρέπει να ξεπερνούν τις δύο χιλιάδες (2.000) και ίσως – κατ’ άλλη γνώμη – τις 2.500… Απ’ αυτές τις εκτελέσεις, οι περισσότερες, τοποθετούνται στο 1943.
– Στεκόμαστε σε στάση προσοχής, συγκλονισμένοι, μπορεί στο Μνημείο της Αγιάς, με τα λουλούδια και τα δέντρα για καλλωπισμό ολόγυρά του. Ψιθυρίζομε τα ιερά ονόματα των μάρτυρων -όσων αναγράφονται, κι όσων δεν καταγράφονται- κι η καρδιά μας πάει να σκάσει… Τούτα τ’ αθώα θύματα του Ναζισμού, τίμησαν τ’ όνομα και τον τόπο τους. Γι’ αυτό θά ‘ναι στους αιώνες η Μνήμη τους αιώνια, και οι επιζώντες, δεν θα τους ξεχάσουν ποτέ!…
Ανηφορίζουμε όμως για… τον Γολγοθά της Κρήτης.
– Διαβάζουμε στο ιερό συναξάρι των Παθών της Κρήτης, την «Έκθεση δηλ. της Επιτροπής διαπιστώσεως των ωμοτήτων των Γερμανών εν Κρήτη»17, τα παρακάτω:
«… Εις δε την Μάνδραν, η Επιτροπή εβάδιζεν επί ημίσειαν ώραν εν μέσω τάφων ομαδικών και μεμονωμένων, των μεν αναγνωρισθέντων εις ποίους νεκρούς ανήκουν, των δε τελείως αγνώστων. Εκεί ευρίσκεται και ο τάφος του πολιτευτού Ρούσου Κουνδούρου εκ Λασιθίου, εκτελεσθέντος εις τας 16.9.1944 μετ’ άλλων 53.
-Κατά χώραν ευρίσκεται και ο περίφημος κορμός δένδρου επί του οποίου επέδεναν τους εκεί εκτελούμενους και όστις εις ύψος 1,30 του μέτρου περίπου, ένθα η καρδία των τυφεκιζομένων, έχει καταφαγωθεί από τας σφαίρας…» 18
Έτσι καταχωρίζουν στην πολύτιμη «Έκθεσί» των οι συντάκτες της ό,τι αντίκρυσαν και έζησαν επισκεπόμενοι τον χώρο, το καλοκαίρι του 1945″ ενώ ο φακός του Κ. Κουτουλάκη αποτύπωνε στις φωτογραφίες του… φοβέρα ντοκουμέντα!
Εμείς σήμερα συγκεντρώνουμε απ’ τις πηγές ό,τι το σχετικό, και ανηφορίζουμε συχνά ως εδώ πάνω στην τραγική πλαγιάδα που την βρίσκομε πάντα, σιωπηλή και πικραμένη.
Στη συστάδα των πεύκων της, δεν ακούσαμε χαρούμενο κελάδημα πουλιών και στους πυκνούς ολόγυρα θάμνους δεν νοιώσαμε, τ’ άρωμα της φύσης της Κρητικής γης, το γνώριμο…
Λέτε νά ‘ναι πικραμένα κι αυτά, γιατί καθυστερούμε φοβερά, εμείς οι απόγονοι των μαρτύρων· πάπων, γονέων και αδερφών μας, «να πράξουμε το πρεπό», στον με ποταμούς αιμάτων, καθαγιασμένον αυτόν χώρο;
Η απάντηση και δική σας κι όλων μας…
Ο ξύλινος πάντως, σταυρός, που τοποθετήθηκεν εδώ τελευταία πιστεύουμε πως είναι… λίγος! Καθώς λίγη είναι και η σχετική διαμόρφωση του χώρου, που επίσης έγινεν τελευταία…»
Το παραπάνω αναδημοσιευμένο κείμενο μας. Μια πρώτη συμμετοχή μας, στην ιδέα προσπάθεια και επίτευξη του σεβαστού μου συνεπαρχιώτη και καθηγητή στην Μετεκπ/ση Δ/των (στην Αθήνα, 1966) κ. Αλεξ. Κ. Παπαδερού, για το έργο που ήδη ξεκίνησε! (Δες: “Χαν. νέα”, 13/6, σ. 20).
* Α’ Εισήγηση στην Ημερίδα που οργάνωσε η ΙΛΑΕΚ στο Πολιτιστικά Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Κυδωνιάς και Αποκορώνου στις 16-5-2001 με θέμα: Οι Τόποι μαρτυρίου και Ουσίας στην Κρήτη (1941- 1945). Στην ημερίδα αυτή έγιναν άλλες έξι εισηγήσεις: Κώστας Μουτζούρης, Βαρύ το τίμημα που πλήρωσε η Κρήτη. Ιωάννης Δ. Αναστασάκης, Οι τόποι μαρτυρίου και Ουσίας στο Νομό Χανιών. Μάρκος Πολιουδάκης, Οι τόποι μαρτυρίου και Ουσίας στο Ρέθυμνο. Μανόλης Καρελλης. Οι τόποι μάρτυραν και Ουσίας στο Ηράκλειο και Γιάννης Χρηστάκης. Οι τόποι μαρτυρίου και Ουσίας στο Λασίθι.
** Σημ. δική μας: Μου ανατέθηκε ο Γολγοθάς και ο Αϊ-Γιώργης-Παλαιόχωρας, σε αναγνώριση της μόνιμης συναισθηματικής φόρτισής μου εξαιτίας τον ζωντανών αναμνήσεων των διηγήσεων της αείμνηστης Μητέρας μου η οποία παρέμεινε έγκλειστος των φυλακών Αγιάς από 1.9.1943 μέχρι 30.10.43, και της κα- ταναγκαστικής εργασίας (αγγαρείας) του επίσης αείμνηστου Πατέρα μου, στα οχυρωματικα εργα Παλαιόχωρας ,το 1942
1. Εκθεση της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωοτήτων εν Κρήτη, σ. 39. Ηράκλειο, 1983
2. Ευάγγ. Φρόνιμος: Αγιά, οι φυλακές του θανάτου», περ. «Κρητ. Εστία», τ. 3. 1949. σ. 7 κ.ε.
3. Ευτυχής Μαλεφάκης: «Το Αουσβιτς της Κρήτης», «Χανιά-1984», σ.5 κ.ε.
4. Ευτ. Μαλεφάκης: Οπ. παραπ. σ. 5
5. Ευάγγ. φρόνιμος: «Αγυιά. οι φυλακές του θανάτου», περ «Κρητ. Εστία», τ. 3. 1949. σ. 7 κ.ε
6. I Γ. Μανωλικάκης: «Ο Γολγοθάς της Κρήτης». Αθήνα. 1951. σ. 122
7. Ευτ. Μαλεφάκης: Οπ. παραπάνω, σ.9
8. Γιάννης Δ. Τσίβης: “Χανιά, Κατοχή και Αντίσταση”, Αθήνα, 1985, σ. 102-120.
9. Ι.Γ. Μανωλικάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 123
10. Εφημ. Χανίων: “Νέα Εποχή”, φ. 343/18.9.1946, σ.1η, “Διά το Ηρώον της Αγιάς”.
11. Εφημ. Χανίων: “Νέα Εποχή”, φ.33 της 23.8.1945, σελ. 1η
12. Το 1960, ο Δήμος κυκλοφόρησε τεύχος με το ιστορικό του Μνημείου και άλλα σχετικά πολύτιμα στοιχεία
13. Ι.Δ. Αναστασακης: “Η Μάχης της Κρήτης και η Γερμανική Κατοχή, 1941-45 μέσα από τα Μνημεία της”, Χανιά, 2000, έκδοση εφημ. “Χανιωτ. Νέων”, τευχ. 2ο, σ. 12
14. Δες: Ι. Μανωλικάκης: Οπ. παρ. σ. 122, Ευτ. Μαλεφάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 10 κα.α.
15. “Εκθεσις Ωμοτήτων…”. σ. 39, Ευάγγ. Φρόνιμος: Οπ. παραπάνω, σ.8 κ.α.
16. “Εκθεσις Ωμοτήτων…”, σ. 40, Ι.Δ. Αναστασάκης: Οπ. παρ. τευχ. 2ο, σ. 13η, κ.α.
17. Ο ακριβής τίτλος του έργου, είναι: Δήμος Ηρακλείου “Εκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη”, (των: Ι. Καλιτσουνάκη, Ι. Κακριδή, Ν. Καζαντζάκη και Ν. Κουτουλάκη), Ηράκλειο, 1983, σχ. 8ο μικρό, σ. 112+φωτογρ. υλικό.
18. “Εκθεσις ωμοτήτων”, σ.40
