Τα 244 άρθρα του Οργανισμού της Δημόσιας Εκπαίδευσης
1 καθώρισαν το 1899 τα πλαίσια της Παιδείας στην Αυτόνομη Κρήτη. Περιελήφθηκαν λοιπόν στο Νόμο 82 τα μαθήματα, οι μισθοί, οι έδρες των σχολείων, τα προσόντα των εκπαιδευτικών, οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα εκπαιδευτικών και μαθητών, καθώς και όλα όσα αποτελούσαν τους όρους της εύρυθμης λειτουργίας της Εκπαίδευσης, στο γύρισμα του 20ού αιώνα. Βέβαια η κατάσταση των εκπαιδευτηρίων και οι συνθήκες στα σχολεία
2 δεν ήταν τόσο ικανοποιητικά ακόμα. Επεσκέφθην τα σχολεία της πόλεώς μας γράφει κάποιος
3 και είδον μαθητάς επί καρεκλών ή σκαμνίων καθημένους και εν τοιαύτη θέσει γραπταί ασκήσεις είναι αδύνατον να γίνουν κατά την παράδοσιν, μόλις δε πρότινος χρόνου ήρχησαν να γίνωνται ασκήσεις επί μαυροπινάκων…
4 Κατά το πλείστον επιτυχές το προσωπικόν. Μόνο εις τινας τάξεις της κατωτέρας παιδείας είναι τινές – ολίγοι ευτυχώς – νέοι, άπειροι, και μη δυνάμενοι να φέρωσιν εις τους μαθητάς τον απαιτούμενον σεβασμόν,..»
5Ως προς τους εκπαιδευτικούς, το κεφάλαιο ΙΔ’ του Οργανισμού καθώριζε τις πειθαρχικές ποινές, που ήταν η επιτίμηση, το πρόστιμο (μέχρι και ενός μηνιαίου μισθού), κράτηση αναλόγου μισθού για μια ή περισσότερες ημέρες απουσίας χωρίς άδεια, η προσωρινή απόλυση και η οριστική απόλυση. Η τελευταία, η οριστική απόλυση δηλαδή, επιβαλλόταν όταν οι εκπαιδευτικοί παραπέμπονταν για κακούργημα, όταν φυγοδικούσαν ενώ είχε εκδοθεί ένταλμα συλλήψεώς τους, όταν είχαν καταδικασθεί για εγκληματικές πράξεις ή για πλημμελήματα του Ποινικού Νόμου, όταν απουσίαζαν επί 20ήμερο ή δεν αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους και όταν είχαν τιμωρηθεί τρεις φορές με πρόστιμο πάνω από 20 δραχμές ή είχαν προσωρινά απολυθεί δύο φορές. Ο εκπαιδευτικός εκαλείτο (ή μη) σε απολογία, ανάλογα με το παράπτωμα και η ποινή της οριστικής απόλυσης επιβαλλόταν με Ηγεμονικό Διάταγμα που περιείχε και τους λόγους της απόλυσης.
Εκπαιδευτικοί λοιπόν τιμωρήθηκαν για πολλά και διάφορα παραπτώματα, μεταξύ των οποίων, για απώλεια επίσημων εγγράφων και για μη τήρηση σχολικών βιβλίων, για εγκατάλειψη θέσεως και αδικαιολόγητη απουσία κατά τις εργάσιμες ημέρες και ώρες και κατά τους σχολικούς περιπάτους και εκδρομές, ενώ υπήρξε και τιμωρία (μουσουλμάνου) δασκάλου για εγκληματική αδιαφορία που κατέληξε στην κακοποίηση εξάχρονου μαθητή από άτομο ξένο προς το σχολείο. Υπήρξαν επίσης αναφορές για διατήρηση κι άλλης εργασίας – εκτός αυτής του εκπαιδευτικού – και έγινε και σχετικό ερώτημα του Γενικού Επιθεωρητή της Παιδείας προς τον Εισαγγελέα Εφετών (1907) για το εάν διδάσκαλός τις δύναται νομίμως και ατιμωρητί να μετέρχεται συγχρόνως τον έμπορον ή κάπηλον εν τω ιδίω τόπω. Ο Εισαγγελέας απαρίθμησε στην απάντησή του τις προβλεπόμενες ποινές και διευκρίνιζε ότι το παραπάνω παράπτωμα αποτελούσε περίπτωση σκανδαλώδους συμπεριφοράς εκτός του σχολείου, η οποία κινεί την περιέργεια και εξευτελίζει το διδασκαλικόν αξίωμα.
Αλλά για ανάρμοστη συμπεριφορά επιβλήθηκαν αρκετές πειθαρχικές ποινές, ύστερα από σχετικές καταγγελίες, αναγκαίες έρευνες και ανακρίσεις και κλήσεις σε απολογία. Γιατί ήταν βέβαια σκανδαλώδης συμπεριφορά για ένα εκπαιδευτικό το να πίνει,6 να ξενυχτά, να υβρίζει, να διαπληκτίζεται, να χειροδικεί, να κάνει ανήθικες προτάσεις σε χωριατοπούλες ή ακόμη να στέλνει τους μαθητές να του φέρνουν ξύλα και χόρτα. Άξια λόγου, όμως, είναι και η κατωτέρω αναφορά στην οποία παραλείπονται για ευνόητους λόγους τα ονόματα:
7Προς το Σεβαστόν Υπουργείον των Εκκλησιαστικών και της Δικαιοσύνης: Κύριε Σύμβουλε. Αιτούμεν λίαν ευσεβάστως όπως ευαρεστήθητι και απαλλάξητε ημάς από τον κύριον διδάσκαλον Ε.Μ, αντ’ αυτού διορίσατε όντινα βούλεσθε, επειδή ανακατεύεται πολύ εις τα κομματικά, καθώς και ο πατήρ αυτού Δ. Μ. Σημείωσε Κύριε Σύμβουλε, ότι είναι οι μόνοι οίτινες ενδιαφέρονται πολύ χάριν της μερίδος του Βενιζέλου, το σπίτι των το έχουν σχηματίσει ως είδος λέσχης και πηγαίνουν κάθε βράδυ εκεί και συνεννοούνται, ζητωκραυγάζουν δε υπέρ του Βενιζέλου και με παντοίους τρόπους πασχίζουν να σύρουν τον τυχόντα εις την μερίδα, καθίζουν εις τους καφενέδες και δικηγορούν υπέρ του άνωθεν ρηθέντος κυρίου. Μάθε Κύριε Σύμβουλε ότι παρά του κυρίου δασκάλου και του παπά Ι. Φ. συγκροτείται ακόμα εις τον Π… (χωριό) η Βενιζελική μερίδα, διότι αυτοί οι δύο είναι όπου στηρίζουν και τον παπά I. επειδή υποχρεώνουν τους ανθρώπους χάριν της θέσεώς των. Προς Θεού, απάλλαξέ μας από τοιαύτα κακοποιά στοιχεία.
Π…. (χωριό) 15 Αύγουστου 1902, Διατελώ μετά σεβασμού – Ο ειδικός Πάρεδρος Π…
Αλλά αν οι εκπαιδευτικοί έπεφταν σε παραπτώματα και τιμωρούνταν αυστηρά γι αυτά, άλλο τόσο και οι μαθητές τους είχαν τις άσχημες στιγμές τους. Απουσίαζαν αδικαιολόγητα (τη μη προσέλευσή τους μάλιστα στο σχολείο, στο Κατηχητικό και στον εκκλησιασμό έπρεπε εγγράφως να την δικαιολογήσει ο κηδεμόνας και γιατρός), έκαναν αταξίες και πολλές φορές έρχονταν στα χέρια. Στις Αρχάνες το 1900, δυο μαθητές του Δημοτικού καταδιώκοντας συμμαθητήν των, καταπλάκωσαν αυτόν πρηνή επί του λιθοστρώτου της αυλής, ούτως ώστε το μεν πρόσωπον. το στήθος και οι χείρες του εκτύπησαν επί των λίθων, οι δε οφθαλμοί του αμέσως επληρώθησαν μέλανος αίματος. Ο δάσκαλος τους έστειλε στην Αστυνομία «προς ανάκρισιν και παραδειγματισμόν», αλλά γι’ αυτή του την πράξη επιτιμήθηκε και ο ίδιος – αν και εργατικός και τιμώμενος κι αγαπώμενος από όλους – επειδή εμείωσεν το κύρος της διευθύνσεως του σχολείου, ετιμώρησε δε δια τεσσάρων ραβδισμών και τον έτερον τούτων εκράτησεν εν τω σχολείω υπό την επίβλεψιν του επιστάτου και ουχί τίνος των διδασκάλων, ούτω δ’ έδωκεν αφορμήν εις την μητέρα αυτού να φωνάζει εν τω χωρίω και ενταύθα ότι ο Διευθυντής τιμωρών μαθητάς επιβάλλει αυτοίς να κενώνωσι τους αποπάτους του σχολείου, όπερ απεδείχθη μεν ψευδές εκ των γενομένων ανακρίσεων, δεν είναι όμως απίθανον να συμβεί ποτέ….
8Σύμφωνα με το άρθρο 185 του Οργανισμού, οι μαθητές ώφειλαν να φέρονται κοσμίως και ευπρεπώς εντός και εκτός του σχολείου, να υπακούουν χωρίς αντιλογίες στις σχολικές διατάξεις και τις διαταγές των διδασκόντων και να προσέχουν και να προφυλάσσουν τα διδακτικά έπιπλα, όργανα και σκεύη. Σε μαθητές που παρέβαιναν τις υποχρεώσεις τους, επιβαλλόταν ως ποινές η παραίνεση, η επίπληξη κατ’ ιδίαν ή ενώπιον της τάξεως και του συλλόγου των διδασκόντων, η απομόνωση των άτακτων την ώρα του μαθήματος ή η αποπομπή τους από την τάξη, η στέρηση της ελευθερίας στα διαλείμματα, η στέρηση του σχολικού αξιώματος, η κράτηση στο σχολείο μετά το μάθημα για μία ή δύο ώρες υπό την επίβλεψη του τιμωρούντος εκπαιδευτικού, η προσωρινή αποβολή, η διαρκής αποβολή και – στην έσχατη περίπτωση – ο αποκλεισμός του μαθητή απ’ όλα τα δημόσια εκπαιδευτήρια, με απόφαση του Συμβούλου της Παιδείας, ύστερα από πρόταση του αρμόδιου Επιθεωρητή.
Οι μαθητές λοιπόν (και κυρίως βέβαια αυτοί που πήγαιναν στο Γυμνάσιο) έπρεπε, όπως είδαμε, να φέρονται άψογα και κατά την ιδιωτική τους ζωή, που έπρεπε να είναι ηθική και ανεπίληπτη. Παρακολουθούνταν στενά από τους παιδονόμους που έκαναν τις αναφορές τους, εμπιστευτικά ή μη προς τους ανωτέρους τους
9. Παρ’ όλα αυτά, πολλές φορές τα παιδιά ξέφευγαν από τις διατάξεις των εσωτερικών κανονισμών των σχολείων τους και τιμωρούνταν ανάλογα. Οι σωματικές ποινές των μαθητών απαγορευόταν σύμφωνα με το άρθρο 188 του Οργανισμού, αλλά το ζήτημα της πειθαρχίας απασχολούσε πολύ τους εκπαιδευτικούς, που το έφεραν μάλιστα και ως θέμα προς συζήτηση σε διδασκαλικά συνέδρια και έγινε αφορμή για ανάλογα ερωτήματα προς τα ανώτερα κλιμάκια της Παιδείας.
10Παρ’ όλο όμως που απαγορευόταν, εν τούτοις έχουμε αρκετές γραπτές μαρτυρίες και καταγγελίες για εκπαιδευτικούς που εφάρμοζαν τη σωματική ποινή ως σωφρονιστικό μέσο, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις που γονείς απείλησαν ότι θα πάρουν τα παιδιά τους από τα διάφορα σχολεία αν συνεχιζόταν η παραβίαση του άρθρου 188.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας μαθητικής «ανταρσίας» – αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο όρος – το 1904.
11 Εκατό περίπου μαθητές του Γυμνασίου Χανίων έφθασαν στο σημείο να τυπώσουν και να διανείμουν ανοικτή επιστολή προς το κοινό της πόλεως στην οποία ανέφεραν ότι θέλησαν ενεργά να υπερασπίσουν συμμαθητή τους που υποχρεώθηκε να παραμείνει νηστικός επί δίωρο για σφάλμα «ου παραίτιος δεν εγένετο». Οι μαθητές – συν τοις άλλοις – καταλόγιζαν στους καθηγητές τους σκληρότητα ως προς τις ποινές και δήλωναν πως δεν θα ανεχόταν στο εξής απάνθρωπες τιμωρίες («βουδρουμισμοί» (ειρκτή), νηστείαι, ύβρεις, ξυλοκοπήματα» έπρεπε να καταργηθούν), γιατί μεγάλοι άνδρες και μάλιστα Κρήτες – που αν βρίσκονταν τόσο αργά στα θρανία έφταιγαν οι συνεχείς επαναστάσεις και όχι η βλακεία τους, δεν δέχονταν τέτοιου είδους τιμωρίες. Υπήρξε βέβαια διάσταση απόψεων, τα πνεύματα οξύνθηκαν και το θέμα έφθασε στις εφημερίδες, που δεν θέλησαν να λάβουν μέρος στη διαμάχη και συνέστησαν ψυχραιμία.
12 Τελικά, δέκα μαθητές από τους πρωταίτιους των επεισοδίων αποβλήθηκαν κι ενώ όλα έδειχναν πως οι μαθητές έπρεπε να είχαν χάσει την υπόθεση, ανακοινώθηκε η μετάθεση των καθηγητών, προς τους οποίους στρεφόταν οι κατηγορίες των μαθητών. Και μάλιστα στα μέσα του σχολικού χρόνου, τον Ιανουάριο του 1905, θέμα το οποίο έδωσε πάλι λαβή για ανάλογα σχόλια στον Τύπο.
13 Δείγματα αταξίας μαθητών καταγράφονται και σε ένα μοναδικό τόμο με τίτλο «Ποινολόγιον σχολικού έτους 1906-07» που περιλαμβάνεται στο αρχείο του Α’ Γυμνασίου Χανίων.14 Παραδόξως έχουν σημειωθεί μόνο δέκα τέσσερις ποινές που φτάνουν μέχρι και τον Νοέμβριο του 1906. Και δεν μπορεί βέβαια κανείς να υποθέσει πως οι μαθητές συνετίσθηκαν ή φρονίμεψαν, ούτε ότι οι καθηγητές τους έγιναν επιεικέστεροι και πιο ελαστικοί. Το πιο πιθανό είναι ότι το ποινολόγιο συνεχίστηκε σε κάποιο άλλο βιβλίο που δεν σώθηκε. Παρατίθενται οι ποινές στον τόμο, στις οποίες τα ονόματα παραλείπονται και πάλι (παρατίθενται μόνο τα αρχικά γράμματα των ονοματεπωνύμων), αλλά εννοείται ότι αφορούν μόνο σε αγόρια:
1. Τάξις Γ΄ – Κ.Π. – 30/10/1906 – Αποβολή μιας ημέρας: Διότι παρέβη το 29 άρθρο του εσωτερικού κανονισμού, φωραθείς εν τω καφενείω του Κήπου και γευόμενος γλυκίσματος.
2. Τάξις Δ’ – Ε.Ρ. – 30/10/1906 – Αποβολή δύο ημερών: Διότι καθ’ υποτροπήν παρέβη το 29 άρθρον του εσωτερικού κανονισμού, το πρώτον φωραθείς εν τω καφενείω του Π. Μυλωνογιαννάκη και νυν εν τω του Κήπου ότε εγεύετο και γλυκίσματος.
3.Τάξις Δ’ – Κ.Κ. – 25/10/1906 – Αποβολή επτά ημερών: Δι’ ασεβή συμπεριφοράν προς τον καθηγητήν κ. Πιερομπόνην. Διότι είπεν αυτώ «Δεν εμελέτησας», έρριψε τα βιβλία του χαμαί, είπεν «αν με ξαναειδείς γράψε μου», και απήλθεν αυθαδώς.
4.Τάξις Β’β – Ν.Φ. – 25/9/1906 – Αποβολή μιας ημέρας: Δι’ ασεβή συμπεριφοράν προς τον Γυμνασιάρχην εν τω γραφείω, κληθείς διότι ύβρισεν τον…
5.Τάξις Β΄α – Θ.Κ. – 7/9/1906 – Αποβολή μιας ημέρας: Δι’ ασεβή συμπεριφοράν προς τον υπηρέτην και τον Γυμνασιάρχην. Ενώ ο υπηρέτης συνέστησεν ησυχίαν, ύβρισεν αυτόν και προσελθόντος του Γυμνασιάρχου εξηκολούθη να κραυγάζει.
6.Τάξις Δ’ – I.X. – 30 και 29/11/1906 – Αποβολή διήμερος: Διότι διαταχθείς να σταθεί όρθιος αφ’ ου εφωράθη περιπατών κατά το διάλειμμα εν Σπλάντζια, εξηκολούθη να κραυγάζει ασεβώς εν τω γραφείω προ του Γυμνασιάρχου και των καθηγητών.
7.Τάξις Δ’ – Ε.Τ. – 7/11/1906 -Αποβολή μιας ημέρας: Ως συμπλακείς προς τον Ε.Μ. κατά το διάλειμμα της 9-10.
8.Τάξις Δ’ – Ε.Μ. – 7/11/1906 – Κράτησις μιας ώρας: Διότι συνεπλάκη προς τον Ε.Τ. κατά το διάλειμμα της 9-10.
9.Τάξις Δ’ – Γ.Κ. – 9/11/1906 – Αποβολή τριών ημερών: Διότι προσηνέχθη ασεβώς εν τω γραφείω προς τον Γυμνασιάρχην ενώπιον των καθηγητών, ότε εκάλουν αυτόν να αποσφραγίσει επιστολήν κεκαρμένην τα άκρα και περιέχουοα δελτάριον μετ’ ασέμνου παραστάσεως.
10.Τάξις Δ’- Δ. – 7/11/1906 -Αποβολή τριήμερος: Διότι εκάπνιζεν προ του Γαλλικού Στρατώνος.
11.Τάξις Β΄β’- Ν.Φ. – 12/11/1906 -Αποβολή τριών ημερών (22. 23. 24/11/1906): Διότι ετύφλωσεν εργάτην, εργαζόμενον, κατά το μάθημα.
12.Τάξις Β΄α΄ – Μ. Σ. – 22/11/1906 – Αποβολή δύο ημερών (22, 23/11/1906): Δι ασέβειαν προς τον κ. Τραχήλην, δια παρακοήν.
13.Τάξις Δ’ – Μ.Α. – 27/11/1906- Αποβολή δύο ημερών (27, 28/11/1906): Διότι συνελήφθη υπό του παιδονόμου χαρτοπαικτών καθ’ υποτροπήν εν καφενείω καταστημάτων Ν. Σκαμνάκη.
14. Τάξις Β΄α’ – Ι. Π. – 27/11/1906 – Αποβολή μας ημέρας και κράτησις μιας ώρας (τη 12-1 της 29ης): Διότι προσηνέχθη ανευλαβώς εν τω γραφείο προς τον Γυμνασιάρχην και διότι επετέθη κατά του συμμαθητού του Κ.
– – – –
Τελειώνοντας, θα πρέπει να τονισθεί ότι η παρούσα έρευνα έγινε για να δοθεί μια ιδέα των συνθηκών της εποχής ως προς τον τρόπο εκτέλεσης των καθηκόντων εκπαιδευτικών – όπως είδαμε ποτέ δεν λείπουν οι δυσκολίες, και δεν μπορεί βέβαια να είναι όλοι πάντοτε φωτεινά παραδείγματα προς μίμηση. Και όσο για τους μαθητές, πολλοί από αυτούς αναδείχθηκαν αργότερα ως εξέχουσες φυσιογνωμίες της Πολιτικής, των Γραμμάτων, των Τεχνών και των Επιχειρήσεων. Δόθηκε λοιπόν η ευκαιρία με στοιχεία που αντλήθηκαν από τις πηγές,15 να δούμε περίπου τη σχολική δεοντολογία και τις συνθήκες εργασίας εκπαιδευτικών και μαθητών, τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα και να κάνουμε ίσως και μια σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, ύστερα από τις τόσες μεταρρυθμίσεις κι αλλαγές στην αντίληψη περί Σχολείου και Εκπαίδευσης.
Η ΑΝΟΙΧΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΧΑΝΙΩΝ
Λυπηρά έπεισόδια λαμβάνοντα χώραν καθ’ έκάστην μεταξύ μαθητών και καθηγητών, εντείνουν τας σχέσεις επί τοσούτον ώστε διαθέτουσι κακώς τούς διδασκομένους προς τούς διδάσκοντας. Ευτύχημα θεωρούμεν ότι αίτιοι και πρόξενοι της καταστάσεως τούτης δεν είμεθα ημείς οι μαθηταί αλλ’ ένιοι των διδασκόντων, οίτινες διά των ποινών ας βάλλουσιν εξευτελίζουσι τον μαθητήν και καθιστώσιν αυτόν προ των ομμάτων των συναδέλφων του γελοίον.
Εκτός των επεισοδίων άτινα καθ’ ημέραν συμβαίνουσιν, έτερον, σοβαρώτερον λαβόν χαρακτήρα και
σήμερον συνέβη. Αιτία τούτου είνε η τιμωρία πολλών εξ ημών υπό του συλλόγου των διδασκόντων διότι ηθελήσαμεν να υπερασπίσωμεν τα δίκαια των αδικουμένων. Διετάχθη συμμαθητής μας να παραμείνη νήστις επί δίωρον δια σφάλμα ού παραίτιος δεν εγένετο. Αλλ’ η τιμωρία δια ποινών εξευτελιζουσών τον μαθητήν απαγορεύεται. Επειδή δε καθ ό είχομεν ως συνάδελφοι, καθήκον, επενέβημεν όπως υπερασπίσωμεν δικαίως και νομίμως μαθητικόν δίκαιον, εξεδιώχθημεν ως αποδιοπομπαίοι τράγοι.
Ζητούμεν όθεν επιμόνως τιμωρίαι δηλαδή βουδρουμισμοί (ειρκτή), νηστείαι, ύβρεις, ξυλοκοπήματα άτινα
αντιβαίνουσι μεγάλως προς τον πολιτισμόν και εν γένει προς τον της παιδείας νόμον να καταργηθώσι, διότι νέοι και μάλιστα Κρήτες φέροντες τα ανδρικά σήματα δεν ανέχονται τοιαύτα.
Εάν δε δεν ήδυνήθημεν εγκαίρως να φοιτήσωμεν εις τα σχολεία, τούτο οφείλεται ουχί βεβαίως εις ηλιθιότητα, αλλ’ εις τας συχνάς της πατριδος επαναστάσεις, καθ’ ας μόνον αι κλαγγαί των όπλων αντήχουν, αι δε μούσαι είχον εκδιωχθή υπό των βαρβάρων.
Επειδή δε το ευγενές κοινόν ίσως ήθελεν εκλάβει άλλως πως το κίνημα, εγράψαμεν τα ολίγα τούτα.
Εν Χανίοις τη 22 Δεκεμβρίου 1904
Α. Σφυνιαδάκης, Σ. Φραγκάκης, Ε. X. Ροδολάκης, Γ. Σφυνιαδάκης, Κ. Συνολάκης, Ν. Δ. Σαριδάκης, Γ. Γιαννουδοβαρδής, Γ. Σ. Μαλινδρέτος, Ν. Κοκολογιάννης, Κ. Α. Παπαδάκης, Μιχ. Αν. Λανδράκης. Α. Μπιράκης, Νικ. Σεργεντάνης, Αντ. Μπασιάς, Α. Σφηναρόλης, X. Κ. Βαρδάκης, Ν. Χαϊδεμενάκης, I. Γλεντουσάκης, Γ. Κατσούλης, Σαρ. Γναφάκης, Αντ. Γαλανάκης, Νικ. Παρουλάκης, Εμμ. Φυλλαδιτάκης. Ξενοφών Μιχελάκης, Αντ. Περάκης, Μ. Καλλιγιαννάκης, Κωνστ. Δημητριάδης, Γ. Αναγνωστάκης, Ν. Α. Λανδράκης. Β. Ν. Χατζητζανάκης, Γ. Ν. Μανταδάκης, Ε. Τσιχλάκης, Β. Κ. Γκαζής, Κ. Θεοδωράκης, Κ. Ε. Παπαδάκης, Δ. Τσιρινδάνης, Δ. Βολουδάκης, Κ. Στεφανάκης, Ε. Γεωργιλαδάκης, Π. Κουμής, Μιχαήλ Φραντζεσκάκης, Αντ. Δάνδολος, Γ. Ε. Λενταράκης, Ν. Αναστασάκης, Δ. Γ. Θεοδωράκης, Αντώνιος Γεωρ. Καψομενάκης, Χ. Α. Φατσέας, Μ. Γ. Μπολλιεράκης, Κ. Γ. Λαγουμιτσάκης, Ι. Μ. Μουντάκης, Ι. Αλεξίου, Π. Ν. Δαμιανάκης, Χ. Καβαλιέρος, Ανδρέας Καπετανάκης, Μ. Χατζημανωλάκης, Δ. Ε. Ζαχαριουδάκης, Α. Ρενιέρης, Γ. Α. Μαλινός, Απόστ. Φυτράκης, X. Φωτάκης, Κ. Λουπασάκης, Γεώρ. Εμ. Βουράκης, Νικ. Τσιλιμικγάκης, Γεωρ. Θ. Λιναράκης, Ε. Καφετζόπουλος, Κ. Παπαδογιάννης, Α. Ε. Λουπασάκης, X. Σαραβελάκης. Ε. Κ. Γαλάνης, Γ. Γεωργουδάκης. Μ. Κοκολάκης, Δημ. Λουκάκης, Εμμ. Βομβολάκης, Γ. Καρπουζάκης, Μ. Α. Γεωργακάκης, Λ. Μητσοτάκης, Εμμ. Φαράνδος, Σ. Χατζηδάκης, Μ. Αλυγιζάκης, Σ. Ε. Μάρακας, Γ. Κ. Χριστινάκης, Λέανδρος Αντ. Κουντάκης, Ι. Αγγελάκης, Δ. Χαϊδεμενάκης, Ε. Κ. Κλωθάκης, I. Δεληκανάκης, Μ. Παπαγρηγοράκης, Φ. Σκουλάς, Λουκάκης, Λ. Μητσοτάκης, Μ. Κοκολάκης,. Ματθ. Βλαχάκης, Ευάγ. Τσολάκης, Ι. Μακρής, Ιδομ. Καλαϊσάκης.
1. Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας. φ. 86/2-10- 1899.
2. Υπήρχαν από ένα Γυμνάσιο στα Χανιά και στο Ηράκλειο από ένα Προγυμνάσιο στο Ρέθυμνο και στη Νεάπολη και Ελληνοδιδασκαλεία, Παρθεναγωγεία και Δημοτικά σχολεία.
3. Εφημερίδα «Επιθεώρησις» Χανίων. φ. 42/17-3-1900.
4. Το Δεκέμβριο του 1899 είχαν γίνει δημοπρασίες για την κατασκευή θρανίων στα σχολεία της Κρήτης, συνολικής δαπάνης 87.965 δρχ. σύμφωνα με τους προϋπολογισμούς του μηχανικού Αντωνίου Μουντάκη.
5. Το δημοσίευμα έγινε αφορμή ερευνών και ανακρίσεων.
6. Κάποιος δάσκαλος μάλιστα απολογούμενος, ισχυρίζετο ότι κατά συμβουλήν ιατρών, πίνει καθ’ εκάστην εσπέραν δύο – τρια εκατοσταράκια. Και ο Νομαρχιακός Επιθεωρητής δεν θέλησε μεν να εξετάσει ποιοι ιατροί του σύστησαν την χρήση τέτοιου φαρμάκου και πώς λέγεται η αρρώστια που θεραπεύεται με την οινοποσία, τον παρακάλεσε όμως να κάνει χρήση του «φαρμάκου» του στο σπίτι, ως πάντες οι θεραπευόμενοι πράττουσιν, ουχί δ’ εν οινοπωλείοις και καφενίοις.
7. Στα αρχειακά κείμενα διατηρείται μόνο η σύνταξη.
8. Έγγραφο του Νομαρχιακού Επιθεωρητή Δημ. Σχολείων Ηρακλείου προς τον Γεν. Επιθεωρητή της Δημοσίας Εκπαίδευσης.
9. Σώζεται έκθεση του Παιδονόμου Χανίων (1901) προς την Ανωτ Δ/νση Δημοσ. Εκπαίδευσης και Θρησκευμάτων, η οποία βρίθει τολμηρών λεπτομερειών και δεν κρίνεται δημοσιεύσιμη.
10. Ρωτήθηκε ακόμη αν η γονυκλισία, η νηστεία και η ορθοστασία είναι σωματικές ποινές.
11. Καταχωρείται στο τέλος του κειμένου.
12. Εφημερίδα ΕΛΛΑΣ Χανίων, φ. 72/24-12-1904
13. Εφημερίδα ΕΛΛΑΣ Χανίων φ 77/28· 1-1905
14. Το αρχείο παραλήφθηκε σε τρεις αποστολές από τη γράφουσα και απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης.
15. Πηγές – ΙΑΚ:
• Αρχείο Κρητικής Πολιτείας (Ανωτ. Δ/νση Παιδείας και Θρησκ/των)
• Αρχείο Α’ Γυμνασίου Χανίων
• Επίσημη εφημερίδα Κρητικής Πολιτείας
• Αρχείο Κρητικού Τύπου
