Για πολλά θέματα της ιστορίας και όλων των επιστημών, υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες και απόψεις, γι’ αυτό και χρειάζεται νηφάλια και αντικειμενική προσέγγισή τους. Ένα απ’ αυτά τα θέματα είναι και ποιος πυρπόλησε το Αρκάδι, η θυσία του οποίου συγκλόνισε όλη την Ευρώπη και επιτάχυνε τη λύση του κρητικού ζητήματος.
Υπάρχουν επτά εκδοχές για τους πυρπολητές με αρκετές μαρτυρίες η κάθε μία. Ως πυρπολητές φέρονται 1. Ο Ηγούμενος Γαβριήλ (Μαρινάκης) 2. Ο αγωνιστής Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης από το Άδελε 3. Ο νεαρός δάσκαλος Εμμ. Σκουλάς από τ’ Ανώγεια 4. Ο αρχηγός Δράκος Ντελής (Τσιμπραγός), από τις Γωνιές Μαλεβιζίου. 5. Άγνωστος γέρος Ιερέας. 6. Άγνωστος καλόγερος βοηθός του Ηγουμένου Γαβριήλ. 7. Πολλοί οι πυρπολητές.
1.Για τον Ηγούμενο Γαβριήλ, υπάρχουν τρεις εκδοχές στην γραπτή και άγραφη παράδοση: α) Ότι ήταν ο πυρπολητής του Αρκαδίου ή ένας εκ των πυρπολητών υπάρχουν δε και σχετικοί πίνακες που τον απεικονίζουν. β) Ότι σκοτώθηκε κατά την εισβολή των Τούρκων στο Αρκάδι. γ) Ότι αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί και τον γδάρουν ζωντανό οι απόγονοι των Μογγόλων, όπως τον Δασκαλογιάννη. Στις 2 Δεκεμβρίου 1866 η εφημερίδα “Κλειώ”, που εκτυπωνόταν στην Τεργέστη, δημοσίευσε επιστολή από τη Σύρο με τα γεγονότα. Η επιστολή είχε ημερομηνία 21 Νοεμβρίου και υπογραφή τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή ανέφερε ότι ο ηγούμενος Γαβριήλ αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί, αν και αυτή άποψη καταρρίπτεται από τη μαρτυρία της Χαρίκλειας Δασκαλάκη που υποστηρίζει ότι είδε ότι σκοτώθηκε στη μάχη. Ως υποσημείωση όμως στην αναφορά για την αυτοκτονία του Γαβριήλ, η εφημερίδα σημείωνε ότι κατά άλλες πληροφορίες ο Ηγούμενος ήταν εκείνος που έβαλε το μπουρλότο.
Ο Π. Φέρμορ αναφέρει αυτήν την άποψη που κυριαρχούσε και την γερμανική κατοχή λέγοντας: «Ήταν εδώ στον ξεσηκωμό του 1866 που ο Ηγούμενος για να μην παραδοθεί στο τουρκικό ασκέρι, που είχε κυκλώσει το μοναστήρι, πυροδότησε την μπαρουταποθήκη και τίναξε στον αέρα, μαζί με τον εαυτό του, πάνω από χίλιους επαναστάτες και χωρικούς που το υπερασπίζονταν ή είχαν βρει καταφύγιο σ αυτό.
2. Για τον Κωνσταντίνο Γιαμπουδάκη: Υπάρχουν καταγεγραμμένες μαρτυρίες. Υπάρχει και μια μεταγενέστερη λιθογραφία στις συλλογές της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, που έχει λεζάντα: “Ο ΕΞ ΑΔΕΛΕ ΡΕΘΥΜΝΗΣ ΗΡΩΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΙΑΜΠΟΥΔΑΚΗΣ ΑΝΑΤΙΝΑΞΑΣ ΤΗΝ ΠΥΡΙΤΙΔΑΠΟΘΗΚΗΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΡΚΑΔΙΟΥ”
3. Για τον Εμμαν. Σκουλά: Στ’ Ανώγεια υπάρχει παλιό δημοτικό τραγούδι, όπου αναφέρεται ο Ανωγειανός δάσκαλος Εμμανουήλ Σκουλάς ως πυρπολητής. Η αναφορά του ονόματος του Εμμαν. Σκουλά ως πυρπολητή, γίνεται και σε αντίγραφο ανυπόγραφης αλλά και αχρονολόγητης έκθεσης που υπάρχει στις συλλογές του υποπροξένου της Ρωσίας στο Ηράκλειο, Ιωάννη Μητσοτάκη, που φυλάσσονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Συμπεραίνουμε ότι γράφτηκε πριν τις 28 Νοεμβρίου 1866, καθώς αυτή την ημερομηνία φέρει συνοδευτικό προς αυτήν κείμενο του Ι. Μητσοτάκη με παραλήπτη τον πρόξενο της Ρωσίας στα Χανιά, Σπ. Δενδρινό. Ο άγνωστος συντάκτης της έκθεσης επικαλούμενος έναν ιερέα, τον παπά Γεράσιμο, από τη Χαλέπα, που ήταν διασωθείς από την πολιορκία και την έκρηξη στο Αρκάδι, κάνει λόγο για τον Εμμ. Σκουλά. «αφού δε εγέμισεν η αυλή του Μοναστηρίου Τούρκους, έδωκεν πυρ εις τους υπονόμους ο Εμμ. Α. Σκουλάς εικοσαετής ανδρείος και πεπαιδευμένος νέος, καθώς ομολογεί ο σωθείς παπά Γεράσιμος εκ Χαλέπας».
4. Για τον Αρχηγό Δράκο Ντελή: Η ηρωική Χαρίκλεια Δασκαλάκη, έγκλειστη μαζί με τους γιούς της στο Αρκάδι, σε αφήγησή της στην εφημερίδα «Αιών» ανέφερε ως πυρπολητή το ράφτη του Μεγάλου Κάστρου, από τις Γωνιές Μαλεβιζίου Δράκο Ντελή (Τσιμπραγό).
Το όνομα του Δράκου Ντελή ως πυρπολητή αναφέρεται και από τον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Σ. Γενήσαρλη, σε επιστολή προς τον υπουργό των Στρατιωτικών της ελληνικής κυβέρνησης, Χαράλαμπο Ζυμβρακάκη, αλλά και προς την Επιτροπή των Αθηνών, που είχε έναν συντονιστικό ρόλο στον αγώνα. Μάλιστα η πληροφόρησή του προέρχεται, όπως αναφέρει, από την Επιτροπή Κισσάμου των επαναστατών. Η επιστολή είναι γραμμένη στις 10 Δεκεμβρίου 1866, αμέσως μετά που ο Γενήσαρλης παρουσιάστηκε ως εθελοντής στην Επιτροπή Κισσάμου, από την οποία και πληροφορήθηκε τα γεγονότα αλλά και το όνομα του Δράκου Ντελή. «Τότε ο Κρης αρχηγός Δράκος Ντελής ερωτήσας αν προτιμώσι να αποθάνωσιν ή να αιχμαλωτισθώσιν και λαβών την απάντησιν να αποθάνωμεν όλοι, έβαλε πυρ εις την πυριτιδαποθήκην και ανετινάχθησαν εις τον αέρα».
5. Για τον άγνωστο γέρο Ιερέα: Σε μια ανυπόγραφη επιστολή που απευθύνεται από την Κρήτη στον Εμμ. Σαπουντζάκη στη Σύρο, με ημερομηνία 12 Νοεμβρίου 1866, σε ένα δηλαδή από τα πρώτα ντοκουμέντα που αναφέρονται στο ιστορικό γεγονός και η οποία επιστολή υπάρχει στο “Κρητικό Αρχείο” της Βικελαίας, η αναφορά είναι για «τινά ιερέα υπέργηρον» ως πυρπολητή.
6.Για το μοναχό βοηθό του Ηγουμένου Γαβριήλ: Στην εφημερίδα “Κρήτη” του Μαΐου του 1869, σε παρουσίαση των ιστορικών γεγονότων του Αρκαδίου, γίνεται αναφορά ότι πυρπολητής ήταν ο βοηθός του ηγούμενου Γαβριήλ, χωρίς να αναφέρει το όνομά του. Μάλιστα σημειώνει ότι πήρε εντολή για να το κάνει. Σημειώνεται ότι η επίσημη έκθεση της Γενικής Συνελεύσεως και η αναφορά του Έλληνα προξένου προς την ελληνική κυβέρνηση, Νικόλαου Σακόπουλου, δεν κατονομάζουν πυρπολητή.
7. Μια ενδιαφέρουσα άποψη με στοιχεία και αυτή αναφέρει ότι έγιναν τρεις ανατινάξεις: Στις 2 Δεκεμβρίου 1866 η εφημερίδα “Κλειώ”, παρουσιάζει επιστολή με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου και υπογραφή τα αρχικά Χ.Α. Η επιστολή δεν ανέφερε όνομα πυρπολητή, όμως σημείωνε ότι έγιναν τρείς εκρήξεις από τρία διαφορετικά σημεία της Μονής.
Η άποψη μας, βάση των στοιχείων, είναι ότι οι πυρπολητές ήταν περισσότεροι του ενός, γιατί έγιναν περισσότερες από μία ανατινάξεις, από διαφορετικούς πυρπολητές και σε διαφορετικά σημεία. Είναι φυσικό να μην ήταν σε ένα μόνο σημείο όλα τα πυρομαχικά αλλά σε περισσότερα ώστε να είναι κοντά στους μαχητές. Ο Σκουλάς αναφέρεται ότι τίναξε τους υπονόμους και ο Ντελής το κελίον (δωμάτιο μοναχού). Άρα οι πυρπολητές πιθανότατα ήταν τρεις ή και παραπάνω και όχι ένας. Σωστά τιμούνται ως πυρπολητές όλοι οι αναφερόμενοι, γιατί πιθανότατα ανατίναξαν διαφορετικές μπαρουταποθήκες. Το ποιός απ’ όλους ανατίναξε την κεντρική είναι συγκεχυμένο.
Ένα κοινό μνημείο όλων αυτών στο Αρκάδι θα ήταν το πιο δίκαιο και αντικειμενικό σήμερα, αφού για όλους υπάρχουν στοιχεία.
