Πολιτική ψυχολογία είναι η επιστήμη που εξετάζει το ρόλο και τους μηχανισμούς του ψυχολογικού παράγοντα στη διαμόρφωση των πολιτικών φαινομένων. Στη διαδικασία της πολιτικής διαφοροποίησης, πέρα από τα οικονομικά και κοινωνικά αίτια, εμπλέκονται και ψυχολογικά, που δεν είναι μόνο αναγκαστικά υποσυνείδητα, αλλά και ενσυνείδητα και εξαρτημένα από κοινωνικά διαρθρωμένα και προσδιορισμένα συμφέροντα.
Κατά τη μελέτη του εξουσιαστικού φαινομένου δεν αναφερόμαστε τόσο στην ψυχολογία του ηγέτη όσο στη σχέση ηγεσίας και υπηκόων που, σύμφωνα με το χαρακτήρα αυτής της σχέσεως, διακρίνουμε τις διάφορες θεωρίες εξουσιαστικής επιβολής (προσωπικής, απρόσωπης, επίσημης, ανεπίσημης, κηδεμονευτικής ή λειτουργικής). Υπάρχουν δύο καθαροί τύποι εξουσιαστικής σχέσεως, εκείνη που απαιτεί απλή κατάφαση του τύπου του κοινωνικού συμβολαίου και η άλλη που προϋποθέτει μεγαλύτερη παθητικότητα του υποτασσόμενου. Πραγματικό θεμέλιο της επιβολής μπορεί να ’ναι η απειλή κυρώσεως, η μίμηση της νωθρότητας των υποτασσομένων, το χάρισμα του εξουσιαστή, αντικειμενικές συνθήκες στις οποίες βρίσκονται εντεταγμένα τα άτομα και οι κοινωνικές κατηγορίες.
Η σημασία της προπαγάνδας είτε ως μέσου εδραίωσης μιας κατάστασης, αλλά και ως μέσου ανανεώσεως και αλλαγής, είναι αντικείμενο μελέτης της Πολιτικής Ψυχολογίας. Μιας και έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη ψυχολογικών μηχανισμών και διαδικασιών διά μέσου των οποίων διοχετεύεται και αποκρυσταλλώνεται το επιθυμητό μήνυμα που άλλοτε αναπαράγει πολιτική σταθερότητα και άλλοτε πολιτική αμφισβήτηση. Είναι ιδιαίτερα γνωστό ότι η κοινή γνώμη, ως μια κατασκευή, είναι ευάλωτη σε προπαγανδιστικού χαρακτήρα επιδράσεις, κυρίως σε περίοδο κρίσεων, στιγμές πανικού και εμπόλεμων καταστάσεων. Η προπαγάνδα χρησιμοποιεί ανορθολογικά στοιχεία, τα οποία συγκαλύπτουν κάτω από έναν μανδύα λογικοφανούς επιχειρηματολογίας προκειμένου να επηρεάσει την κοινή γνώμη και την ατομική βούληση.
Η παράδοση, το μορφωτικό επίπεδο, η κλίμακα συνειδητότητας των κοινωνικών προβλημάτων αποτελούν στοιχεία καθοριστικά για την αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας. Σήμερα σε μια εποχή επιστημο-τεχνικής επανάστασης τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας διαδραματίζουν καθοριστική σημασία στη διάδοση και εξάπλωση κάθε δημαγωγικής και προπαγανδιστικής προσπάθειας της κυρίαρχης εξουσίας. Η επιρροή αυτή σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το άτομο λειτουργεί ως παθητικός δέκτης μηνυμάτων και επομένως δε συνδιαλέγεται, μπορεί να φτάσει στα όρια μιας εξωκατεύθυνσης του ατόμου και των ομάδων με συνέπεια η κοινή γνώμη να ’ναι ένα κατασκευασμένο προϊόν της θέλησης των κέντρων εξουσίας και λήψης αποφάσεων, που ελέγχουν αυτά τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της κοινωνίας της εποχής. Πρόβλημα που δεν αντιμετωπίζεται, αν δεν διασφαλίζεται η αντικειμενικότητα της πληροφόρησης και η δυνατότητα έκφρασης όλων των γνωμών, ιδεολογικών τάσεων και αντιλήψεων μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Η Πολιτική Επιστήμη μέχρι τώρα δεν πρόσφερε εξηγήσεις πώς και γιατί οικειοποιούνται τα άτομα στάσεις, γνώσεις, αξίες και κοινωνικούς κανόνες. Πράγμα που κίνησε το ενδιαφέρον της Πολιτικής Ψυχολογίας και των επιστημονικών κλάδων που έχουν σαν αντικείμενο μελέτης τους την κοινωνικοποίηση του ατόμου. Για να αντιληφθούμε την αξία της πολιτικής ψυχολογίας, πέρα από τη μελέτη των εξουσιαστικών φαινομένων, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη την ψυχολογία του ηγέτη και των εξουσιαζομένων, για να κατανοήσουμε την άποψη πολλών πολιτικών ψυχολόγων, που θεωρούν την εξουσία ως την ικανότητα ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων να μεταβάλουν τη συμπεριφορά και στη στάση άλλων ατόμων ή μονάδων κατά τρόπο που επιθυμούν και προλαμβάνουν, ώστε η ίδια τους η συμπεριφορά να μη μεταβάλλεται κατά τρόπο που δεν επιθυμούν. Κατά τον Max Weber υπάρχουν τρεις ιδεατοτυπικές μορφές ηγεσίας, η δε πραγματικότητα κινείται μεταξύ αυτών πλησιέστερα προς τον ένα ή τον άλλο τύπο. Η πρώτη μορφή απορρέει από τα εξαιρετικά ατομικά χαρακτηριστικά ενός ηγέτη, η δεύτερη στηρίζεται στην παράδοση και η τρίτη νομιμοποιείται με βάση τις γενικά αποδεκτές και θεσμοποιημένες διαδικασίες ανάδειξής της. Υπάρχουν τρεις εσωτερικές δικαιολογίες, συνεπώς τρεις βασικές νομιμοποιήσεις της εξουσίας.
Πρώτον η εξουσία του αιωνίου χθες, δηλαδή των ιερών θεσμών που επικύρωσε η από αμνημονεύτων χρόνια ισχύς των. Τέτοιου είδους εξουσία είχαν από τη παράδοση οι πατριαρχικοί και πατρογονικοί ηγεμόνες. Δεύτερον υπάρχει η εξουσία του εξαιρετικού προσωπικού χαρίσματος, η εντελώς προσωπική αφοσίωση και εμπιστοσύνη στην ανακάλυψη, στον ηρωισμό ή σ’ άλλες ηγετικές ιδιότητες του ατόμου. Αυτή είναι η χαρισματική εξουσία που ασκήθηκε από τον προφήτη ή από τον εκλεκτό πολέμαρχο, το λαοπρόβλητο προφήτη, τον μεγάλο δημιουργό ή τον αρχηγό πολιτικού κόμματος. Τρίτον υπάρχει η εξουσία δυνάμει της νομιμότητας και της πίστης στην ισχύ των νομικών θεσμών και της πραγματικής αρμοδιότητας που βασίζεται σε λογικά δημιουργούμενους κανόνες.
Πέρα από τη διάκριση του ηγέτη και την ψυχολογική διάθεσή του, υπάρχουν και απόψεις της Πολιτικής Ψυχολογίας που αφορούν τους εξουσιαζόμενους. Ο Γαβριήλ Tarde, Γάλλος δικαστής, εγκληματολόγος, υποστήριξε ότι η κοινωνιολογική και πολιτική έρευνα πρέπει να αρχίσει από το άτομο. Πιστεύει ότι τα πολιτικά και κοινωνιολογικά φαινόμενα πρέπει να ερμηνεύονται ψυχολογικά, δηλαδή σαν αποτελέσματα της ατομικής ψυχολογίας, των μελών μιας ομάδας ή κοινωνίας. Το θεωρητικό τους σύστημα αναπτύσσεται στη βάση των αντιθέσεων και αισθημάτων δημιουργικότητας και της τάσης μίμησης των ατόμων. Σημαντική επίσης είναι η συμβολή του Γουσταύου Λε Μπον, που θεμελίωσε την ψυχολογία του πλήθους, υποστηρίζοντας ότι τούτο έχει ιδιαίτερη ψυχολογική οντότητα και είναι κάτι περισσότερο από την ψυχολογική συνισταμένη των μελών του. Με βάση αυτή την αρχή ερμήνευσε όλες τις κοινωνικές μεταβολές σαν αποτελέσματα των τυφλών ψυχολογικών παρορμήσεων του πλήθους. Αξιόλογες είναι οι ψυχαναλυτικές σχολές του Φρόιντ, του Jung και Adler, που εξήγησαν πολλά κοινωνικά φαινόμενα, ξεκινώντας είτε από τη συμπεριφορά που είχε την προέλευσή της στις απαιτήσεις που δημιουργούνται στο άτομο και στον πειθαναγκασμό που υφίσταται από την κοινωνία είτε από το πλέγμα κατωτερότητας και τη σχετική μ’ αυτό διαδικασία ισορροπίας.
Με τις παραπάνω αντιλήψεις των πολιτικών ψυχολόγων πρέπει να λαμβάνεται ως πρωτεύον στοιχείο η ιδιαίτερη ψυχολογία των ατόμων, μελών που στοιχειοθετούν τις κοινοτικές, πολιτικές σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους μια επικοινωνία εξαρτούμενη από την τάση μίμησης και της αυθόρμητης ροπής του εγώ προς τους άλλους και δέχονται οι παραπάνω ερευνητές ότι μόνο σ’ έναν βαθμό επιδρούν άλλοι κοινωνικοί παράγοντες, όπως (οικογένεια, σχολείο, οικονομικά δεδομένα), κοινωνικοί ανταγωνισμοί ανεξάρτητοι από τον παράγοντα άτομο. *πτυχιούχος Παντείου & Φιλοσοφικής Σχολής
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – Βλάχος Γ. Πολιτική Ψυχολογία εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 1974 – Duverger Εισαγωγή στην Πολιτική, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1985 – Zegger I. Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Αθήνα 1974 – Μεταξάς Α/Δ Πολιτική Επιστήμη εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 1971 – Μελετόπουλος Μ. Πολιτική Κοινωνιολογία, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1991.
