«Παιδί σχεδόν µάζευα σπαράγµατα ερειπίων αγνοώντας τις ευοίωνες µελλοντικές διαδροµές. Σήµερα έχοντας την ίδια µανία ευγνωµονώ το παρελθόν για τις διδαχές του αµετανόητα…»
Μιχάλης Μανουσάκης
Τέσσερεις ώρες µε τον Μιχάλη Μανουσάκη στον εκθεσιακό χώρο της αίθουσας “ΝΙΚΟΣ ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ” της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών µε την δυνατή βροχή να δηµιουργεί µια µοναδική ρυθµική υπόκρουση στην περιήγησή µας, καθώς οι σιωπές και οι πειθαρχίες της δικής µου σκέψης επιχειρούσαν να αναµετρηθούν µε το ωστικό κύµα των καταιγιστικών οπτικών µηνυµάτων της αναγνωρίσιµης µανιέρας του χαρισµατικού δηµιουργού, ήταν µια ανεπανάληπτη και ταυτόχρονα αιφνίδια εµπειρία θέασης, πρόσληψης, απόκρισης Βίωµα ανεκτίµητου διαλόγου και συναρπαστικής διαδικασίας µέθεξης σε µια υψηλή καλλιτεχνική δηµιουργία ενός πολυτάλαντου ∆ηµιουργού-∆ασκάλου που ακολουθώ πολλά χρόνια από εκείνη την πρώτη φορά στα Νεώρια στο Λιµάνι των Χανίων που υπήρξα βοηθός του σε ανοικτό δεκαήµερο εικαστικό εργαστήρι για παιδιά ∆ηµοτικού του Κέντρου Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου.
Η Τρίτη 14 Γενάρη αναπάντεχα κατέγραψε µια απαιτητική χορογραφία συµµετοχικής σκέψης µαζί του, σε όλη τη διάρκεια της επίσκεψης µου και καθώς ξεδιπλωνόταν αρµονικά το στρατήγηµα του εκθεσιακού αφηγήµατος στον απέραντο χώρο, πυροδότησε αβίαστα στην αλληλεπίδραση µας, την συγκινησιακή ένταση της ευεργετικής ατµοσφαιρικής εικαστικής οικειότητας και της βαθύτερης επικοινωνίας µας. Το βίωµα εµπλουτίστηκε µε τον απαράµιλλο πυκνό ποιητικό λόγο του Μιχάλη Μανουσάκη στον υποµνηµατισµό κάθε έργου τέχνης του να µε καθηλώνει, σηµατοδοτώντας την απόλυτη αισθητική απόλαυση της σύνθεσης του πλούσιου και σηµαντικού εικαστικού έργου της ζωής του µέχρι σήµερα . Ως µισή ανάσα -αναδροµή, ως αναδροµική έκθεση !!!!!!
Η αποκάλυψη της τέχνης νοηµοσύνης που µου χάρισε γενναιόδωρα περπατώντας µαζί µου σε κάθε σηµείο του εκθεσιακού αφηγήµατος, χρειάζεται πολλές ανάσες για να µετουσιωθεί αντάξια σε έναν λόγο περιγραφικό και διαµεσολαβητικό, για την αναδροµική του έκθεση που εκείνος την οριοθετεί χαρακτηριστικά µε την ατόφια σεµνότητα του “ ως µισή ανάσα”. Ίσως γιατί ο χρόνος όταν επενδύεται σε δηµιουργία ψυχής και πνεύµατος, δεν οριοθετείται συµβατικά. Η επιµέλεια από τον ίδιο και τον ∆ρ. Παναγιώτη Πάγκαλο, Αρχιτέκτονα,Καθηγητή εφαρµοσµένων τεχνών και πολιτισµού ΠΑ∆Α.
“Η αναδροµική έκθεση του σπουδαίου δηµιουργού και δασκάλου στην αίθουσα «Νίκος Κεσσανλής» της ΑΣΚΤ έχει τίτλο «Τέχνη Νοηµοσύνη – Αναδροµή σαν µισή ανάσα» και συγκεντρώνει περισσότερα από 200 έργα του όλων των περιόδων. Με τον επίκαιρο τίτλο «Τέχνη Νοηµοσύνη – Αναδροµή σαν µισή ανάσα», που εµπεριέχει, ωστόσο, όλη την ευαισθησία και την ποίηση που χαρακτηρίζουν τον Μιχάλη Μανουσάκη και τη δουλειά του, διοργανώνεται η αναδροµική του έκθεση η οποία παρουσιάζει περισσότερα από 200 έργα του όλων των περιόδων, ανάµεσά τους και πολλά που εκτίθενται για πρώτη φορά. Ζωγραφικά, γλυπτά, εγκαταστάσεις, βίντεο, παιχνίδια (είναι γνωστός συλλέκτης) και έργα φίλων του, δηµιουργούν το αφήγηµα της πορείας του και καλύπτουν την περίοδο 1969-2024, καθώς παρουσιάζεται και ένα από τα πρώτα σχέδια που ζωγράφισε ο Μ. Μανουσάκης σε ηλικία 16 ετών”.
Η πρωτότυπη έκθεση αποτελεί οικειοποίηση εκ νέου µιας ακολουθίας τεχνικών, αλλά και συµβολικών στοιχείων που ο καλλιτέχνης κατά διαστήµατα εισάγει και εφαρµόζει στις εικαστικές αναπαραστάσεις του . Αυτή τη φορά η παρουσίαση του καλλιτεχνικού του έργου εκπληρώνεται ιδεατά στον λιτό φωτεινό χώρο του τεράστιου βιοµηχανικού χώρου, µε στόχο να ενεργοποιήσει στον αποδέκτη µια νέα αντίληψη της εικαστικής του έκφρασης, προκειµένου εκείνος να κατανοήσει αυτό που δεν είναι άµεσα ορατό και να υπερβεί αντιληπτικές αγκυλώσεις και εµπόδια.
Το ενδιαφέρον του θεατή σε αυτή τη χωρική και επιµελητική συνθήκη, διαπιστώνω ότι είναι αδύνατο να µην µετουσιωθεί σε αµοιβαία εµπλοκή και τότε η συµβατική περιήγηση θέαση µεταγράφεται σε διόραση καθώς αποκαλύπτονται πολλά κοινά ανάµεσα στο εµφανές και το άδηλο που στριµώχνονται “αναπάντεχα ίδια” στο παράλληλο διάµεσο που ο καθένας µας φέρει. Ταυτόχρονα η δοµή της έκθεσης εναρµονισµένη ευρηµατικά µε την αρχιτεκτονική και τη διαρρύθµιση του χώρου, µέσω της ακολουθίας του πολύτροπου και πολύσηµου καλλιτεχνικού έργου του Μανουσάκη, επαναδιαπραγµατεύεται την σχέση των στοιχείων του εκθεσιακού αφηγήµατος σε νέα σηµασιολογικά πλαίσια και ενεργοποιεί τον τρόπο µε τον οποίο ο θεατής αντίστοιχα επαναπροσδιορίζει τη σχέση του µε τα έργα τέχνης και ταυτόχρονα ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται σε σχέση µε αυτά και τον χώρο.
Τα ερµηνευτικά µέσα που επιστρατεύει ο Μ. Μανουσάκης,φέρουν απαραίτητα την ΄µαγική εικαστική παρέµβαση του που αναβαθµίζει ισόρροπα την λειτουργικότητα τους, αλλά και την αισθητική τους, χωρίς να απειλήσει σε καµία περίπτωση την ιστορική τους ταυτότητα. Κορνίζες λ.χ. διαφόρων τύπων και χρονολογιών,επιµελώς επιλεγµένες και συντηρηµένες από τον ίδιο, αντίστοιχα µε το περιεχόµενο τους. Ασπρόµαυρες φωτογραφίες “πρωταγωνιστών” επώνυµων και ανώνυµων που ο καλλιτέχνης αγαπά να φωτίζει τις ιστορίες τους µε τα χρώµατα του δικού του ευαισθητοποιηµένου ιστορικού βλέµµατος. Ήρωες και ηρωίδες από τα µεγάλα και τα µικρά γεγονότα της καθηµερινότητας, λησµονηµένοι ή περιθωριοποιηµένοι λόγοι, ζωντανεύουν µε τη δική του παθιασµένη αναζήτηση, την υψηλή ενσυναίσθηση που τον χαρακτηρίζει και την ανθρωποκεντρική στάση ζωής του.
Επιδέξιος ενορχηστρωτής αφηγήσεων ο Μιχάλης Μανουσάκης και ως σκηνοθέτης, αλλά και ως συλλέκτης, καταφέρνει θαυµαστά και σε αυτή την µεγάλη έκθεση να συµπυκνώσει µια εναλλακτική προσέγγιση για τη σηµασία του αρχειακού υλικού ως ενός ανθεκτικού σώµατος οπτικών και ηχητικών τεκµηρίων. Πολύτιµη συµβολή και παρακαταθήκη στο παλίµψηστο της ατοµικής και συλλογικής µνήµης για την ανάδειξη των πολλαπλών νοηµατοδοτήσεων της στέρεας εθνικής συνείδησης. Η αφύπνιση της µνήµης και η λυτρωτική δύναµη της λήθης συνκαθορίζoυν την επιµελητική του πρόταση. Η γλαφυρότητα του προφορικού του λόγου δεν επιχειρεί να κατευθύνει την πληροφορία που µου δίνει στις ιστορίες που έχουν ντύσει τα έργα του ή τα έχουν εκκινήσει, αλλά αντίθετα να απελευθερώσει την νόηση µου για να της επιτρέψει απερίσπαστη να συµµετάσχει και να αποκριθεί, ώστε να επιτευχθεί η ολοκληρωµένη αισθητική εµπειρία.
Η παράλληλη συστράτευση της γραπτής έκφρασης των δύο επιµελητών σε καίρια σηµεία µε τα αρχικά ΜΜ και ΠΠ αιφνιδιάζει µε τη νοηµατική διαφορετικότητα τους και προ(σ)καλεί για µια εκ νέου αναστοχαστική ιχνηλάτηση της ενότητας που σε έχει συνεπάρει µε τις οπτικές της δηλώσεις και συνδηλώσεις των έργων που παρουσιάζονται. Ενδεικτική αναφορά από τους υποµνηµατισµούς των έργων που φωτογράφισα για να ανατρέχω σε στιγµές προσωπικού αναστοχασµού:
ΓΕΦΥΡΑ
Το σηµείο που δοκιµάζεται η τύχη σου για το επόµενο βήµα .
Ο στόχος και το θάρρος σύµµαχοι για την κατάκτηση του ελάχιστου εφικτού.
Στρατιώτης σε αναίµακτη µάχη ολέθριου αποτελέσµατος του ανέφικτου”
ΜΜ
ΜΕΤΑΒΑΣΕΙΣ
Τα σώµατα γεφυρώνονται και τα περάσµατα από τη ζωή στο θάνατο
αποκτούν έναν αρχέγονο κώδικα κίνησης.
Ο Μανουσάκης αποκαλύπτει το ανείπωτο µέσα από τη µετάλλαξη του χρόνου, ενοποιώντας το παρελθόν µε το παρόν σε µια παλινδροµική ροή.
ΠΠ.
Αρχικά έχεις την αίσθηση ότι τηρείται η απόλυτη ισορροπία στην σειροθέτηση- ακολουθία των έργων τέχνης. Ξαφνικά όµως σε κάποια σηµεία καθώς το βλέµµα µου διατρέχει την οριζόντια νοητή γραµµή που τα συνδέει ενθαρρύνονται παιχνίδια του βλέµµατος άνωθεν της συστοιχίας τους. “ Άνω+ θρώσκω” η ετυµολογία της λέξης “άνθρωπος” και ίσως η προτροπή των επιµελητών Μιχάλη Μανουσάκη και Παναγιώτη Πάγκαλου για να µην ξεχάσεις τον άνθρωπο.. Τον άνθρωπο που βιώνει στην σκάλα της ζωής την άνοδο και την πτώση….αλλά και την ολίσθηση καθώς επιχειρεί την πνευµατική του εξέλιξη.
Ο Μιχάλης Μανουσάκης, όπως µου ανέφερε χαρακτηριστικά για την αναδροµική του έκθεση, δεν θα µπορούσε να εκθέσει στην παρούσα στιγµή σε κανέναν άλλο τόπο. Είναι µια σύνθεση της αυτοβιογραφικής καλλιτεχνικής του διαδροµής που διαπλέκεται από διαφορετικούς σταθµούς που σηµαδεύουν ανεξίτηλα την ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία του, τον εµπνέουν τον εξελίσσουν, τον ωριµάζουν και τον κρατούν ζωντανό για να συνεχίσει να εµπνέει και να εµπνέεται. Και µονάχα στον χώρο που σηµατοδότησε την ακαδηµαϊκή του πορεία, τη διδαχή και εµψύχωση των φοιτητών του, θα µπορούσε να παρουσιαστεί η δηµιουργία του, τόσο διεξοδικά και εύγλωττα !!!Τόσα άµεσα και τόσο γνήσια!!! Τόσο ανθρώπινα και τόσο απτά !!!Τόσο απλά και τόσο άυλα !!! Τόσο ρεαλιστικά και τόσο ιερά
Ύµνος απαράµιλλος η αναδροµή του, στη διαχρονική δύναµη της γυναίκας µε έναν σεβασµό και ένα δέος που καταµαρτυρεί τον αέναο θαυµασµό για τις µανάδες που παραµένουν βράχοι αµετακίνητοι και κάνουν γέφυρα την σκιά τους ή και τα µαλλιά τους για να µην χαθεί η συνοχή της οικογένειας ανεξάρτητα από το οποιοδήποτε προσωπικό τους τίµηµα. Συγκλονιστικό το έργο που υπονοεί, µε το υλικό του ξύλου στο οποίο αποτυπώνεται, τις χαρακιές στην πλάτη µιας γυναικείας µορφής
Η έµπνευση από την πρώτη ύλη, του ιδιαίτερου υλικού που αξιοποιεί για καµβά στις νέες ενότητες των έργων του ο Μιχάλης Μανουσάκης. Κριτήριο για την επιλογή του υλικού το φως που απελευθερώνει καθώς το πληγώνεις …. Επίπεδα υφής που µαζί µε το χρώµα που ο δηµιουργός προσθέτει, σε συνδυασµό µε το νόηµα του µηνύµατος που επιχειρεί, η εικαστική αναπαράσταση σοκάρει….
Συγκλονιστικός και ο άδειος θρόνος µε την ανδρική µορφή στην κορυφή του στην αλληλουχία των ασπρόµαυρων µικρών φωτογραφιών που εισάγουν τον θεατή σε µια δραµατική σύλληψη – εικαστική εγκατάσταση εντός του ενεργοποιηµένου εικαστικού χώρου που σε καλεί να εισέλθεις. Σκοτεινός χώρος που που σηµατοδοτεί την ιστορία του άδοξου τέλους ενός δυνατού έρωτα που καίγεται για να µην αφήσει καµιά ελπίδα επανασύνδεσης. Σκληρή εκδίκηση και απάντηση η καύση του θρόνου από τη βάση του, µήνυµα ωµό στον σύντροφο που εγκαταλείπεται, ενώ εκείνος ζει µε την ενόραση να διεισδύσει εξολοκλήρου στο είναι της σε µια ουτοπική και ανεπανάληπτη ένωση χωρίς επιστροφή… Τα ξερά φύλλα που καλύπτουν την απόγνωση του ενός εκ του ζευγαριού ή και των δύο και δέχονται στωικά το θυµωµένο περπάτηµα τους στο ενεργοποιηµένο εικαστικό τοπίο. Μια δυνατή δέσµη φωτός διαρρηγνύει το σκοτάδι αµείλικτα για να συνδέει τραγικά τον καµένο θρόνο και την ουτοπική ένωση των δύο συντρόφων. “Σώµα πάσχον” και η σπαρακτική συντριβή του ονείρου µε την απώλεια….
‘Το σύµβολο σπίτι που κουβαλά το παιδί που µετακινείται από γειτονιά σε γειτονιά στον αγαπηµένο του τόπο που ποτέ δεν εγκατέλειψε. Το σπίτι στοιχείο ενός δηµιουργού που αντιλαµβάνεται την αισθητική περιπέτεια της έκφρασης του, ως πολιτική και υπαρξιακή δήλωση ταυτόχρονα στην ανθρώπινη συνθήκη γι αυτό και το εισάγει µε πολλούς τρόπους στην αφήγηση του µέσα από τις γεωγραφίες του µυαλού του.
Τέχνη, νοηµοσύνη, θυµικό, ανεξίτηλες µνηµονικές εγγραφές του σπιτιού που στους τοίχους του φιλοξενούσε πολλές στρώσεις ασβέστη στο πέρασµα του χρόνου Στέρεο, αγέρωχο µε εκείνο το µπλε του κοβαλτίου να διαποτίζει τις ρωγµές καθώς αντιστεκόταν και µονοµαχούσε µε τα δύσκολα. Το σπάραγµα που αποκολλήθηκε από τον ασβεστωµένο τοίχο και η ιστορία του προκαλεί ρίγη συγκίνησης καθώς την αφηγείται ο Μιχάλης. Γιατί είναι το βάθος και η ποιότητα µιας εσωτερικής ζωής που ξεχειλίζει στην επιφάνεια και µεταµορφώνει µια απλή εικόνα σε ένα αισθητικό γεγονός
Η γεωµετρία µε τις οξύτητα των γραµµών τον βοηθά, µου εκµυστηρεύεται, να ανασυνταχθεί και να τιθασεύσει την σκέψη του,να πατήσει σταθερά. Οι γεωµετρικές φόρµες είναι η βάση του για το ξεκίνηµα ενός νέου έργου ανοιχτού και δυναµικού…. Απελευθερώνουν το ασυνείδητο του για να ανασύρει µνηµονικές εγγραφές που µετουσιώνονται σε εικόνα. Τα έργα του µεταπλάθονται καθώς ο χρόνος τον σηµαδεύει γιατί είναι ζωντανά και η ζωή κάθε ανθρώπου είναι σε µια διαρκή ρευστότητα, όπως και η τέχνη άλλωστε. Κάθε έργο του χείµαρρος συναισθηµάτων και νοηµατοδοτήσεων “Θα ήθελα να µπορούσα να έρχοµαι κάθε µέρα εδώ και µόνο να αφουγκράζοµαι ”αυτή τη φορά εκµυστηρεύοµαι,εγώ σε εκείνον….
Η απώλεια της µάνας σε µια θάλασσα που µοιάζει ωκεανός του χρόνου κρυµµένος σε µια σταγόνα της πιο πολύτιµης λέξης που εκφράζεται αντίστροφα, καθώς, το παιδί παίζει κρυφτό και τα φυλάει στο δέντρο. Η µεγάλη γιαγιά ΠιπίναΤο σπίτι των πληγών Το µπλε της κυρίας Γραµµατικής… Αφανείς ήρωες…. “Επιβάλλεται να περάσω στο φως”
Το πλάνο του Μιχάλη – ταξιδιώτη που στο σακίδιο του σηµειωτικά κουβαλά τον Φάρο των Χανίων για να φωτίζει κάθε του βηµατισµό…. Η σφεντόνα – φωλιά που ακτινοβολεί την ανάγκη ο θάνατος να νικιέται από τη ζωή και οι κύκλοι να λειτουργούν µε τους ρυθµούς της ελπίδας και της αναγέννησης.
“Φάρος αυτοί που ξεχάσαµε, µε µαύρο καπνό στο βλέµµα
Φάρος για αυτούς που τόλµησαν και άντεξαν να είµαστε εµείς”
Η διαστολή του χρόνου σε κάθε έργο του, η ποιητική ρευστότητα του ∆ηµιουργού -∆ασκάλου Μανουσάκη, η ηθική και αισθητική δέσµευση του στις καθολικές αξίες του ανθρωπισµού το βλέµµα του πατέρα και τα βλέµµατα των παιδιών που µέσα από τα κιάλια τους συναντώνται για να δουν ΜΑΖΙ το µέλλον
“ Κανένα παιχνίδι δεν είχα!!!” µου εξοµολογείται, καθώς συνεχίζουµε να περπατάµε για την επόµενη εικαστική εγκατάσταση. ∆εν µου φτάνουν οι λέξεις και είναι ιεροσυλία η δική µου παρεµβολή σε αυτή την υπέρτατη αρµονία ποιητικού λόγου και εικαστικού έργου που βιώνω µε απέραντη ευγνωµοσύνη
Ο τόπος που οχυρώθηκε ο Μανουσάκης καθώς έπαιζε κρυφτό στα τείχη της πόλης και οι πατερίτσες σαν σπαθιά σηµαδεύουν θριαµβευτικά το κάστρο που διαφύλαξε την παιδικότητα του στο πιο τρυφερό και προστατευµένο σηµείο του εσωτερικού του. Το “κάστρο του” προστάτεψε και την αέναη αγάπη για τα παιχνίδια και τα παιδιά. Και τη έµπνευση του από τα παιχνίδια των παιδιών και το καθάριο βλέµµα τους που διώχνει τους δράκους, τους δαίµονες που τον φοβίζουν Θέλω να γράψω πολλά για το Μουσείο παιχνιδιών, το “διαδραστικό σχολείο” που ονειρεύεται ο σπουδαίος ∆ηµιουργός και ∆άσκαλος για την πόλη των Χανίων, για να επιστρέψει ο ίδιος τα δώρα που του έδωσε η πόλη που υπεραγαπά και την τιµά σε κάθε του έµπνευση και δηµιουργία . Τελικά µονάχα δύο λέξεις ως κατακλείδα: ΕΙΘΕ!!! ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ!!!!
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν ευγενικά από τον Μιχάλη Μανουσάκη για τις ανάγκες του αφιερώµατος στην εφηµερίδα “ Χανιώτικα Νέα” και είναι του καλλιτέχνη φωτογράφου Χρήστου Σιµάτου.
* Οι ποιητικοί υποµνηµατισµοί που εµπεριέχονται προέρχονται από τον κατάλογο της έκθεσης “ΤΕΧΝΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ 2025, ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ
*Η Μαρία Α. ∆ρακάκη είναι Επιµελήτρια του Μουσείου Σχολικής Ζωής ∆ήµου Χανίων
Αναλυτικότερα στον ιστότοπο της Α.Σ.Κ.Τ :
Μιχάλης Μανουσάκης «Τέχνη Νοηµοσύνη. Αναδροµή σαν µισή ανάσα». Αναδροµική έκθεση έργων του εικαστικού και Οµότιµου Καθηγητή της Α.Σ.Κ.Τ., Μιχάλη Μανουσάκη.
