Λαβωμένο, μετρά τα χρόνια που σιγά-σιγά γίνονται αιώνες και καρτερεί την ώρα που η βαριά σιδερένια πόρτα θ’ ανοίξει διάπλατα, σηματοδοτώντας μια νέα αρχή στον χώρο του πολιτισμού και της ιστορίας. Μαραζώνει στην αγκαλιά ενός πανέμορφου τόπου που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η εφημερίδα ΚΗΡΥΞ, τον Σεπτέμβριο του 1927 κατοικούσαν 600 πολίτες και 300 και πλέον φυλακισμένοι. Έμεινε στην ιστορία με δύο διαφορετικές χρήσεις: εκείνη για την οποία χτίστηκε, του αμυντικού δηλαδή φρουρίου και εκείνη με την οποία έριξε τους τίτλους τέλους, των Εγκληματικών Φυλακών. Ο λόγος για το πολύπαθο φρούριο Ιτζεδίν που έμελλε ν’ αφήσει τα ίχνη του στις μαύρες σελίδες της ιστορίας, τις πιο σκοτεινές περιόδους της Ελλάδας.
Για την πορεία του μέσα στο χρόνο έχουμε κάνει αναφορές αναλυτικά σε σημειώματα στο παρελθόν. Ηδη από το 1630, οι Τούρκοι αφού έδιωξαν τους Βενετσιάνους από την περιοχή έχτισαν έναν μικρό πύργο από τον οποίο επόπτευαν την περιοχή. Αργότερα και μετά την Κρητική επανάσταση του 1866-1869, ο διοικητής της Κρήτης Ρεούφ πασάς ύψωσε στη θέση τού μικρού πύργου, το εν λόγω φρούριο, δίνοντάς του το όνομα “Ιτζεδίν” προς τιμή του γιου του, σουλτάνου Αμπντούλ Αζιζ (Abdulaziz) Izzeddin (Izz al-Din σημαίνει… δόξα στην πίστη).
Ολοκληρώθηκε και λειτούργησε το 1872 και ο ρόλος του ήταν αμυντικός σε ένα καθαρά στρατηγικό σημείο όπως ο κόλπος της Σούδας. Δώδεκα πυροβόλα τύπου Krupp έλεγχαν πλήρως την κίνηση από την πλευρά της θάλασσας. Από τη νότια πλευρά επικοινωνούσε με τον πύργο του Σούμπαση (Κουλές Απτέρας), μέσω ενός λιθόστρωτου μονοπατιού. Επί Κρητικής Πολιτείας το φρούριο ουσιαστικά παροπλίζεται και με σχετική απόφαση μετατρέπεται σε φυλακή.
Από το σημείο αυτό αλλάζει αρχιτεκτονικά και η όψη του αφού προστίθεται ο όροφος, διαμορφώνεται κατάλληλα ο εσωτερικός χώρος και υψώνεται η εξωτερική περίφραξη για να μπορέσει να φιλοξενήσει ποινικούς κρατουμένους. Τον Αύγουστο του 1902 ξεκινάει η πολύχρονη περιπέτεια τού μνημείου το οποίο αποτέλεσε τόπο μαρτυρίου αφού εκτός από την κράτηση βαρυποινιτών γινόταν και εκτελέσεις στην βόρεια πλευρά, στο σημερινό κοιμητήριο του Καλαμίου. Αρχικά χαρακτηρίστηκε ως “Κεντρικό Σωφρονιστήριο Ιτζεδίν”. Το 1907 στεγάζει και την Κρητική Πολιτοφυλακή και ο κύκλος λειτουργίας του κλείνει ουσιαστικά τον Απρίλιο του 1971 σαν “Εγκληματικές Φυλακές Καλαμίου”.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή λειτουργίας της φυλακής οι υπεύθυνοι έδωσαν βάρος στο μορφωτικό κομμάτι των κρατουμένων. Ετσι διορίστηκαν δάσκαλος και ιερέας, απαραίτητοι τόσο για την κατήχηση και την μεταμέλειά τους όσο και για την εκπαίδευσή τους. Πρώτος ιερέας που είχε και την ιδιότητα του δασκάλου ήταν ο Παπαγαβρίλης, μια πολυδιάστατη προσωπικότητα της εποχής που με τη δράση του, δόθηκε η αφορμή να χαρακτηριστεί ως ο πρώτος “Ιεραπόστολος της Κρήτης”. Ετσι με το Ηγεμονικό Διάταγμα με αριθμό 85, στις 13 Ιουλίου του 1902 αναλαμβάνει υπηρεσία ενώπιον του διευθυντή της φυλακής. Σε σύντομο χρονικό διάστημα οργανώθηκαν εργαστήρια ζωγραφικής, ξυλογλυπτικής, υποδηματοποιίας, κηπουρικής και μουσικής με σκοπό την ομαλή επανένταξη των φυλακισμένων στην κοινωνία μετά την αποφυλάκισή τους. Ηταν ξεχωριστή η προσπάθεια που κατέβαλε ο Παπαγαβρίλης για τη σωστή λειτουργία όλων των τμημάτων και την άριστη κατάρτιση των συμμετεχόντων. Παράλληλα ως δάσκαλος ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση των αναλφάβητων και την εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης. Οι εκπαιδευόμενοι ήταν κυρίως Κρητικοί και Τουρκοκρητικοί με ξεχωριστό ζήλο για μάθηση, αποκτώντας ταυτόχρονα ηθικές αξίες.
Χαρακτηριστικό ήταν το γεγονός της επίσκεψης στη φυλακή, λίγο μετά την έναρξη λειτουργίας της, του Πρίγκιπα Γεωργίου ως Υπατου Αρμοστή και του Ελευθέριου Βενιζέλου ως Σύμβουλου της Εκπαίδευσης επί Κρητικής Πολιτείας. Οι εκπαιδευόμενοι αφηγήθηκαν με εντυπωσιακό τρόπο, παρουσία τους, μύθους του Αισώπου, προβάλλοντας αξίες και αρετές, εφόδια απαραίτητα για έναν άνθρωπο για να μπορέσει να καθορίσει την στάση του απέναντι στον εαυτό του, τους άλλους αλλά και την ίδια τη ζωή.
Οι επισκέπτες εντυπωσιάστηκαν και αφού έδωσαν συγχαρητήρια στον δάσκαλο, κατευθύνθηκαν στην μικρή εκκλησούλα της αυλής όπου άκουσαν τη χορωδία να ψέλνει τα τροπάρια των Θεοφανείων αποδεικνύοντας και έμπρακτα το θρησκευτικό τους αίσθημα. Το 1916 η θέση του δασκάλου στη φυλακή καταργείται και παραμένει μόνο η θέση του ιερέα.
Το 1936 το ποσοστό των αναλφάβητων φυλακισμένων ήταν μικρό σε σχέση με το Πανελλήνιο ποσοστό. Ηταν η περίοδος που δόθηκε βάρος στην εκμάθηση ξένων γλωσσών οι οποίες θα αποτελούσαν τα απαραίτητα εφόδια για τη μετάφραση βιβλίων ιδεολογικού περιεχομένου. Δεν ήταν λίγες οι φορές που γινόταν μαθήματα νομικής λίγο πριν τις δίκες κυρίως των πολιτικών κρατουμένων.
Μεταπολεμικά, το μορφωτικό επίπεδο των φυλακισμένων -κυρίως των ποινικών- συνέχιζε να μην είναι και το καλύτερο. Η πλειοψηφία από αυτούς είχε τελειώσει μόνο το δημοτικό σχολείο και αρκετοί ήταν εντελώς αναλφάβητοι. Λιγοστοί ήταν εκείνοι που είχαν ολοκληρώσει τις γυμνασιακές τους σπουδές. Ετσι προέβαλε επιτακτική η ανάγκη για επιμόρφωση και περαιτέρω πολιτιστική δράση μέσα από νόμιμες ή παράνομες διαδικασίες.
Με μπροστάρηδες κυρίως τους πολιτικούς κρατουμένους οργανώθηκαν μικρές βιβλιοθήκες στους θαλάμους της φυλακής όπου ανταλλάσσονταν βιβλία με ποικίλο περιεχόμενο.
Παράλληλα πραγματοποιούνταν μαθήματα δημοτικού και γυμνασίου αλλά και ξένων γλωσσών όπου μετά την ολοκλήρωσή τους, λάμβαναν χώρα εξετάσεις για την αξιολόγηση των κρατουμένων. Δεν ήταν λίγες οι φορές που λόγω της απαγόρευσης χρήσης οποιασδήποτε γραφικής ύλης, τα μαθήματα γινόταν από μνήμης όπως και η εξέταση. Διδασκόταν αριθμητική, γραμματική, γεωγραφία, μαθηματικά, χημεία, φυσική, ιστορία, φιλοσοφία κ.ά. χωρισμένα σε κύκλους για μαθητές επιπέδων δημοτικού και γυμνασίου. Κάποιες φορές διαδραματιζόταν ευτράπελες καταστάσεις ανάμεσα στον δάσκαλο και τους μαθητές που αν και είχαν τη θέληση για μάθηση, οι δύσκολες συνθήκες δεν το επέτρεπαν πάντα.
Στο πλαίσιο των παράνομων δραστηριοτήτων συμπεριλαμβανόταν και η οργάνωση ομιλιών αλλά και η πραγματοποίηση θεατρικών παραστάσεων αφού εκ των προτέρων είχε εξασφαλιστεί η περιφρούρησή τους από τους ίδιους τους φυλακισμένους. Αν γινόταν αντιληπτοί από τη φρουρά τότε οι συνέπειες ήταν τραγικές. Χαρακτηριστική είναι η αφήγηση κρατουμένου εκείνης της εποχής
που τον ανακάλυψαν ενώ παρέδιδε μαθήματα σε αναλφάβητους. Τον κούρεψαν και τον έκλεισαν στο πειθαρχείο γνωστό και ως “αράπη”. Μια βαθειά τρύπα στην αυλή που το φως του ήλιου δεν έφτανε και η παραμονή εκεί έκρυβε σοβαρούς κινδύνους για την ανθρώπινη ζωή. Την ίδια περίοδο ξεκίνησαν τα μαθήματα λογιστικής από φυλακισμένους που γνώριζαν το αντικείμενο αλλά και γεωπόνους που μάθαιναν στους έγκλειστους, τεχνικές καλλιέργειας με στόχο πάντα την μετέπειτα πορεία τους.
Εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν και κατά τις εθνικές και θρησκευτικές εορτές. Υπό το φως της ημέρας γίνονταν αθλητικοί αγώνες.
Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί πως στη φυλακή δραστηριοποιούνταν ομάδες βόλεϊ, ποδοσφαίρου, πιγκ-πογκ κ.ά. και τα πρωινά οι κρατούμενοι ακολουθούσαν πρόγραμμα Σουηδικής γυμναστικής υπό τις οδηγίες του πολιτικού κρατουμένου ανθυπολοχαγού Σπύρου Σπέκιου.
Σημαντική στιγμή στην ιστορία των φυλακών του Ιτζεδίν ήταν ο πρώτος εορτασμός της επετείου της Μάχης της Κρήτης, παρά την έντονη αντίδραση του διευθυντή.
Την πλούσια μορφωτική και πολιτιστική δράση ερχόταν να επισφραγίσει η απαίτηση των ποινικών κρατουμένων να μεταφερθούν σε κελιά όπου φιλοξενούνταν πολιτικοί κρατούμενοι για να μπορέσουν να μάθουν πλάι τους γραφή και ανάγνωση.
Από την ενασχόλησή τους με την ξυλογλυπτική και την αγιογραφία οι κρατούμενοι κατασκεύαζαν χειροτεχνήματα, αληθινά αριστουργήματα τα οποία αποτελούσαν ανεκτίμητης αξίας δώρα προς τους συγγενείς τους ή πωλούνταν για την εξασφάλιση μικρού χρηματικού ποσού άκρως απαραίτητου για τις καθημερινές τους ανάγκες.
Στο Ιτζεδίν μεταφράστηκε μεγάλος αριθμός ξενόγλωσσων βιβλίων ιδεολογικού περιεχομένου. Παράλληλα παραδίδονταν με άκρα μυστικότητα συνδικαλιστικά μαθήματα από πολιτικούς κρατουμένους. Γράφτηκαν πολλά μυθιστορήματα και ποιητικές συλλογές. Παίχτηκαν έργα των Μολιέρου, Μπρεχτ, Ψαθά, Σαίξπηρ κ.ά. Το 1958 που βρέθηκε στο Ιτζεδίν ο Μανόλης Γλέζος, λειτούργησε και σχολή δημοσιογραφίας.
Η κοινωνική προσφορά των πολιτικών κρατουμένων, κυρίως λόγω των γνώσεών τους, δεν περιοριζόταν εντός των τοίχων της φυλακής. Αξίζει σε αυτό το σημείο να γίνει μνεία σε ένα περιστατικό που έλαβε χώρα στις αρχές της δεκαετίας του ’50.
Συνηθιζόταν, τις εορταστικές μέρες του έτους, οι κρατούμενοι να σχεδιάζουν και να αποστέλλουν ευχετήριες κάρτες σε συγγενείς και φίλους αλλά και σε παράγοντες των Χανίων. Εξαιρετικός καλλιτέχνης ο Νίκος Τζένας, επιμελούνταν ένα μεγάλο αριθμό καρτών. Μία από αυτές τις κάρτες φτάνει στα χέρια του γιατρού και μέλους της εκκλησιαστικής επιτροπής Καλυβών, Γ. Χατζημανωλάκη ο οποίος εκπλήσσεται και επισκέπτεται τη φυλακή προκειμένου να ζητήσει τη βοήθειά του για να κατασκευαστεί το στηθαίο του Γυναικωνίτη της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής.
Οι μακέτες με τα Βυζαντινά σχέδια υπήρχαν και έμενε ο σχεδιασμός και η κατασκευή των καλουπιών. Δόθηκε η σχετική άδεια από τον διευθυντή της φυλακής και το αποτέλεσμα προκαλεί αίσθηση μέχρι σήμερα.
Στον τομέα της αγιογραφίας, εντυπωσιάζουν οι εικόνες του τέμπλου στο εκκλησάκι του Αγίου Ελευθερίου μέσα στο εσωτερικό ημικυκλικό οχυρό του φρουρίου, έργο του ξακουστού καλλιτέχνη και κρατούμενου Μανόλη Ραυτόπουλου. Κλείνοντας το αφιέρωμα αυτό για την πολιτιστική και μορφωτική δραστηριότητα των φυλακισμένων του Ιτζεδίν ν’ αναφέρουμε πως το φρουριακό συγκρότημα μαζί με την Τούρκικη κρήνη που βρίσκεται στην νότια είσοδό του, προστατεύεται με την κωδικοποίηση του νόμου 5351/1932 περί αρχαιοτήτων και έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 1469/50 και το ΦΕΚ 936/Β/31-12-1986 του Υπουργείου Πολιτισμού.
Παρόλα αυτά, το μνημείο σήμερα έχει περιέλθει στην “Εταιρεία Ακινήτων του Δημοσίου προς εκμετάλλευση” (ΕΤ.Α.Δ.) και παραμένει κλειστό παραδομένο στον χρόνο αλλά όχι στη λήθη. Εχοντας υποστεί φθορές από την εγκατάλειψη και τα στοιχεία της φύσης, καθίσταται πλέον επικίνδυνη κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα στο εσωτερικό του.
Είναι αναγκαία λοιπόν όσο ποτέ άλλοτε η ευαισθητοποίηση αρχών και φορέων προς την κατεύθυνση αποδέσμευσης και εξασφάλισης των απαραίτητων πόρων για την διάσωση, την άμεση ανάδειξή του και την μετατροπή του σε χώρο πολιτισμού.
Για να αποτελέσει πόλο έλξης αλλά κυρίως να κρατηθεί ζωντανή η ιστορική μνήμη στους καιρούς των εκπτώσεων όπου η πολιτισμική και εθνική ταυτότητα δοκιμάζονται με κίνδυνο την παρακμή και την εξαφάνιση κάθε στοιχείου που μας χαρακτηρίζει ως λαό.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
• Ενθετη έκδοση “7 μέρες μαζί”, Ριζοσπάστης 2 Νοεμβρίου 2008.
• Λευτέρης Ηλιάκης, Χανιώτικα Νέα – Πέμπτη 12 Ιουλίου 2001.
• Λευτέρης Ηλιάκης, Δεν σταθήκαμε στην άκρη του δρόμου.
• Κ. Παπαδάκης, Ο ΠΑΠΑΓΑΒΡΙΛΗΣ.
• Αλέκος Μαθιουδάκης, Στο δρόμο για την ελευθερία.
• Προφορικές μαρτυρίες.
