» Η πρώτη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων της 22ης Δεκεμβρίου 1903
Ένα πρόσφατο σχόλιο σε τούτη εδώ την εφημερίδα μου δίνει τη δυνατότητα να δοκιμάσω μία παρέμβαση προκειμένου να συμβάλω στην πληρέστερη ιστορική καταγραφή για τη δημιουργία της Δημοτικής Αγοράς χωρίς να έχω ασχοληθεί εκτεταμένα με την τοπική ιστορία της πόλης η οποία έως προσφάτως δεν ήταν στον πυρήνα των ερευνητικών μου αντικείμενων.
Άρχισα όμως να ασχολούμαι τα τελευταία τρία έτη, ειδικά για την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1897-1913), και το έπραξα, κινούμενος ομολογουμένως από υποκειμενικούς και συναισθηματικούς, κυρίως, λόγους.
Το υποκείμενο όμως έχει θέση στην ιστορική έρευνα. Άλλωστε όπως έλεγε ο Edward Carr η ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας συνεχής διάλογος ανάμεσα στον ιστορικό και τις πηγές του. Το υποκείμενο εδώ, ο ιστορικός ή ακόμα και ο ιστοριοδίφης, είναι παράγοντες συνδιαμόρφωσης της ιστορίας. Ως εκ τούτου οι ιστορικές καταγραφές υπόκεινται σε μία διαρκή αλλαγή και η ιστορία μετασχηματίζεται διαρκώς. Αυτό που γνωρίζαμε χθες και γνωρίζουμε σήμερα δεν θα είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό που η ανθρωπότητα και οι τοπικές κοινωνίες θα γνωρίσουν σε βάθος χρόνου.
Δύο σημαντικές προφορικές αφηγήσεις για τη Δημοτική Αγορά της πόλης θυμάμαι, οι οποίες μάλλον μου ήταν κάπως αδιάφορες, ως νεαρός τότε. Τα ενδιαφέροντα μου εστιάζονταν σε άλλα επιστημονικά αντικείμενα και στην κοινωνική δραστηριότητα και στον ακτιβισμό. Αλλά οι αφηγήσεις αυτές διατηρήθηκαν στη μνήμη μου και αποτέλεσαν έναυσμα για μία συστηματική έρευνα, προκειμένου να επαληθευτεί η εγκυρότητα τους, όταν επαναπατρίστηκα κατά κάποιον τρόπο στην όμορφη πόλη. Διότι οι προφορικές αφηγήσεις αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες, αλλά θα πρέπει να διασταυρωθούν με ιστορικές πηγές και τεκμήρια, προκειμένου να προσδώσουν στην ιστορία μία δυναμική.
Η πρώτη έχει να κάνει με το αφήγημα της οικογένειας, η οποία συνοψίζονταν στο ότι τη «Δημοτική Αγορά την οραματίστηκε και την δρομολόγησε ο Δήμαρχος Χανίων Νικόλαος Σκαμνάκης» (1903-1905). Η δεύτερη μαρτυρία προέρχεται από έναν σημαντικό άνθρωπο της πόλης, τον οποίο δεν γνώριζα ως Χανιώτης της διασποράς, αλλά είχα ακούσει αρκετά και τον θαύμαζα. Ο Δημήτρης Βλησίδης μου έκανε ένα νεύμα κατά τη διάρκεια ενός δημοσιογραφικού συνεδρίου στα Χανιά, αν θυμάμαι καλά το 1999 στο ΜΑΙΧ, όπου μου είπε «Άσε αυτά που λένε Αντώνη μου, τη Δημοτική Αγορά την δρομολόγησε ο Σκαμνής ως Δήμαρχος το 1903, αλλά άλλος έβαλε την ταμπέλα».
Ο γράφων εκ προοιμίου θα ήθελε να αναφερθεί στην εξαιρετική εργασία της Ζαχαρένιας Σημανδηράκη για τη Δημοτική Αγορά με τίτλο «Δημοτική Αγορά Χανίων. 80 χρόνια 1913-1993» η οποία αποτελεί την πλέον ολοκληρωμένη έρευνα για το εν λόγω θέμα. Η δε παρούσα αναφορά μου, μόνο συμπληρωματικά στοιχεία προσκομίζει. Άλλωστε αν δεν υπήρχε αυτή η πολύτιμη έρευνα της τ. Διευθύντριας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης δεν θα υπήρχε η σημερινή δόκιμη ή αδόκιμη παρέμβαση μου.
Η πρώτη απόφαση για τη δημιουργία Δημοτικής Αγοράς του 1903
Στο δια ταύτα: Η πρώτη απόφαση για τη δημιουργία Δημοτικής Αγοράς ελήφθη στις 22 Δεκεμβρίου του 1903 επί Δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη σύμφωνα με τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων 12 (Απόφαση 90), η οποία αναφέρει τα εξής:
«Εξουσιοδοτήται η Επιτροπεία του Συμβουλίου να μελετήσει το ζήτημα της κατασκευής Δημοτικής Αγοράς, να εξεύρη τον κατάλληλον δια αυτή χώρον, καταρτίση την περί εκτελέσεως αυτής αναγκαίαν μελέτην, να υποδείξη τον τρόπον δι ου θα εξευρεθώσιν δαπάναι της κατασκευής και υποβάλει ταύτα εις την ολομέλειαν εν καιρώ».
Την απόφαση αυτή του Δημοτικού Συμβουλίου Χανιών δημοσιεύει η εφημερίδα «Πατρίς» της 25 Δεκεμβρίου 1903 με σχετικό σχόλιο της, αναφέροντας τα εξής:
«Εν μία των τελευταίων συνεδριάσεων αυτού τo Δημ. Συμβούλιον απεφάσισεν αρχικώς την κατασκευήν λαχαναγοράς εις την πόλιν ανέθηκε δε εις τον κ. Δήμαρχον την μελέτην του σχεδίου, τον καταρτισμόν του προϋπολογισμού και πάντων των σχετικών προς το έργον.
Το πόρισμα των μελετών αυτού ο κ. Δήμαρχος θα υποβάλη εις την ολομέλειαν του Συμβουλίου κατά την θερινή αυτού Σύνοδον».
Ο Δήμαρχος Χανίων Νικόλαος Σκαμνάκης δεν οραματίστηκε απλά τη Δημοτική Αγορά, αλλά είχε προχωρήσει από τον Ιούνιο του 1903 σε δύο ενέργειες οι οποίες θα διασφάλιζαν τη δημιουργία της και τον εν γένει εξωραϊσμό της πόλης, και συγκεκριμένα: α) την απόκτηση δημοτικής περιουσίας προκειμένου να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές και β) οικονομικούς πόρους για την υλοποίηση των σχεδίων του, καθώς και παλαιοτέρων αποφάσεων άλλων δημοτικών αρχών. Ένα ερώτημα δεν έχει τεκμηριωθεί, το οποίο σχετίζεται με το αν τελικά η πρώτη μελέτη για τη Δημοτική Αγορά υπό τον μηχανικό Μιχαήλ Σαββάκη είναι προιόν της απόφασης της 22ης Δεκεμβρίου 1903, θέμα περαιτέρω έρευνας.
Δημοτικοποίηση των τειχών της Νότιας πλευράς του Φρουρίου και η διασφάλιση χώρου για την κατασκευή Δημοτικής Αγοράς
Ο Δήμος Χανιών δεν διέθετε σοβαρά ακίνητα περιουσιακά στοιχεία το 1903, πλην ελαχίστων δημοτικών καταστημάτων, διότι αφενός η Κρήτη είχε απελευθερωθεί από την Οθωμανική διοίκηση έξι μόλις χρόνια πριν, με τη δημιουργία της αυτόνομου Κρητικής Πολιτείας, και αφετέρου εξαιτίας της εκτεταμένης ιδιωτικής περιουσίας εντός και εκτός των τειχών του Φρουρίου και την καταπάτηση από ιδιώτες δημόσιων περιουσιακών στοιχείων.
Έτσι πρωταρχικός στόχος του Νικόλαου Σκαμνάκη ήταν η απόκτηση δημοτικής περιουσίας, προκειμένου να δημιουργηθούν σημαντικά δημοτικά έργα και να υλοποιηθούν αποφάσεις της Κρητικής Πολιτείας όπως η κατακρήμνιση μέρους των τειχών που τότε κρίθηκε απαραίτητη (Κλάδου-Μπλέτσα 1998: 31), καθώς και ο τερματισμός της αυθαίρετης καταπάτησης γης με πρωταγωνιστές ακόμα και κορυφαία πολιτικά πρόσωπα της εποχής. Ως προς τούτο η δημοτική αρχή διεκδίκησε την παραχώρηση στον Δήμο Χανιών του νότιου μέρους των τειχών από τη σημερινή οδό Πειραιώς έως και την οδό Δασκαλογιάννη στη Σπλάτζια.
Η Κρητική Πολιτεία με τον Ν. 470/1903, πράγματι παραχώρησε στον Δήμο Χανίων την εν λόγω περιοχή με νομοσχέδιο που κατέθεσαν εκ μέρους του Δημάρχου Χανίων Νικολάου Σκαμνάκη οι βουλευτές της Κρητικής Πολιτείας Χαράλαμπος Πλουμιδάκης και Χαράλαμπος Πωλογιώργης.
Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας «Πατρίς» της 26 Ιουνίου 1903.
«Δια του ψηφισθέντος υπό της Βουλής και κυρωθέντος υπό του Ηγεμόνος νόμου περί παραχωρήσεως τμημάτων του Φρουρίου Χανίων εις τον Δήμον, προσεπορίσθη ούτως αρκετού λόγου αξίαν περιουσίαν χρησιμοποιηθησομένην επ’ αγαθώ της πόλης…
Η δωρεά αυτή προς τον Δήμον αξίζει ίσως δέκα χιλιάδων εικοσάφραγκων, οφείλεται δε καθ’ ολοκληρίαν εις την πρωτοβουλίαν του κ. Δημάρχου υποβάλοντος το νομοσχέδιο εις την Βουλήν διά των βουλευτών κ.κ Πωλεογιώργη και Πλουμιδάκη».
Έτσι ο Δήμος Χανίων απέκτησε σημαντική δημοτική περιουσία και τον απαραίτητο χώρο για την κατασκευή Δημοτικής Αγοράς που είχε οραματιστεί ο Δήμαρχος Χανίων Νικόλαος Σκαμνάκης. Χωρίς αυτή τη διεκδίκηση δεν θα μπορούσε να είχε οικοδομηθεί η Δημοτική Αγορά, η κατασκευή της οποίας επιλέχθηκε λίγο αργότερα, το 1908, να μετατοπισθεί ελαφρώς, στη σημερινή της θέση. Ίσως τα προαναφερθέντα στοιχεία να δίνουν και μία απάντηση στο σύνηθες εκ των υστέρων ερώτημα «γιατί η Δημοτική Αγορά κατασκευάστηκε πάνω στα ενετικά τείχη και όχι κάπου αλλού;».
Η διασφάλιση αρχικών πόρων για τη χρηματοδότηση της κατασκευής Δημοτικής Αγοράς
Τα πενιχρά έσοδα του Δήμου Χανιών δεν επέτρεπαν την περίοδο εκείνη την υλοποίηση των μεγάλων έργων τα οποία είχαν σχεδιαστεί πριν και κατά τη διάρκεια της δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη (1903-1905). Ενδεικτικά αναφέρω το σωληνωτό υδραγωγείο, το ρυμοτομικό με τη μετάκληση του μηχανικού Σταμπουντζάκη από την Αθήνα, τον φωτισμό της πόλης, το δημοτικό Μαιευτήριο, το δημοτικό φαρμακείο και τον σταθμό πρώτων βοηθειών, την υπηρεσία απολυμάνσεως εξαιτίας της έξαρσης της φυματίωσης, την κατασκευή των είκοσι δημοτικών καταστημάτων στα ρήγματα των σημερινών οδών Χάληδων και Μουσούρων με ετήσια έσοδα 13.000 δραχμών και κόστος κατασκευής 26.000, την σκυρόστρωση δρόμων και πλατειών όπως η πλατεία Τερσανά, η μελέτη για τον λιμένα Χανίων με τη μετάκληση του γάλλου μηχανικού Κελενέκ, το αποχετευτικό, την αρίθμηση και ονομασία των οδών της παλιάς πόλης, τη δημιουργία παραρτήματος του Δημοτικού Νοσοκομείου για τους φυματικούς, το ίδιο το Δημοτικό Νοσοκομείο “Αγιος Γεώργιος” (στη θέση ΤΟΜΜΥ) του οποίου η κατασκευή ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε επί δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη, έργο το οποίο κατασκευάστηκε κυρίως με δωρεές, η πλατεία 1866, ο δρόμος προς το Ακρωτήρι, η αίθουσα θεάτρου στον Δημοτικό Κήπο κ.λπ.
Η τότε δημοτική αρχή έλαβε την απόφαση για τη λήψη δανείου από την Τράπεζα Κρήτης, ποσού 456.000 δραχμών, από το οποίο το μεγαλύτερο μέρος θα αφορούσε στην κατασκευή του υδραγωγείου για την μεταφορά πόσιμου νερού, και τα υπόλοιπα θα διοχετευόνταν για την κατασκευή δημοτικής αγοράς και δημοτικού καταστήματος.
Στην εφημερίδα «Πατρίς» της 18 Δεκεμβρίου 1903 αναφέρεται ότι το Δημοτικό Συμβούλιο έλαβε την εξής απόφαση:
«Ο κ. Δήμαρχος εξουσιοδοτείται να προσέλθη εις συνεννοήσεις προς συνομολόγησην δανείου 456.000 δραχμών….Το υδραγωγείον υπολογίζεται ότι θα στοιχίσει περί τας 300.000 χιλ. το δε εκ του εκ του δανείου πλεόνασμα θα διατεθή προς κατασκευή Δημοτικής Αγοράς και Δημαρχ. Καταστήματος».
Συνεπώς, ήδη το 1903 είχαν διασφαλιστεί κάποιοι αρχικοί πόροι που σε συνδυασμό με την ήδη διασφάλιση δημοτικού χώρου για την κατασκευή αποδεικνύουν ότι η Δημοτική Αγορά δεν ήταν απλά όραμα, αλλά υπήρχε οργάνωση και σχεδιασμός για την επίτευξη του στόχου.
Ανάθεση και ύπαρξη Μελέτης για τη Δημοτική Αγορά με βάση την απόφαση 90 (Πρακτικο 12) του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων το 1903;
Δεν έχω κατορθώσει έως σήμερα, παρά τις προσπάθειες μου, να βρω κάποια μελέτη για τη Δημοτική Αγορά όπως αποφασίσθηκε στις 22 Δεκεμβρίου του 1903, στοιχείο που θα φώτιζε ακόμα περισσότερο τις ιστορικές γνώσεις μας για το θέμα.
Φαίνεται ότι ο μηχανικός Μιχαήλ Σαββάκης είχε σημαντικό ρόλο στα διάφορα έργα που είχε θέσει σε προτεραιότητα ο Νικόλαος Σκαμνάκης. Υπενθυμίζω ότι, μεταξύ άλλων, ήταν το Υδραγωγείο, το Δημοτικό Νοσοκομείο, τα ρήγματα στη Χάληδων και στη Δασκαλογιάννη, μελέτη την οποία είχε βασικά εκπονήσει ο μηχανικός του Δήμου Εμμ. Κελαιδής (Κλάδου 1998: 31) και φυσικά η Δημοτική Αγορά.
Όπως, όμως, αναφέρει η Ζαχαρένια Σημανδηράκη ο Μιχαήλ Σαββάκης «εκτός της μελέτης για το υδραγωγείο, είχε φροντίσει για την κατάταξη του φακέλου των ρηγμάτων του Φρουρίου, τη μελέτη σύνταξης σχεδίων της Νέας Αγοράς καθώς και τη σύνταξη των σχεδίων του Νοσοκομείου» (Σημανδηράκη 35-36: 1993).
Από την προαναφερθείσα αναφορά προκύπτει ότι ο Μιχαήλ Σαββάκης είχε αναλάβει ένα πακέτο μελετών δημοτικών έργων.
Οφείλω ωστόσο να επισημάνω τα εξής:
α) Το έργο για το Υδραγωγείο, το οποίο τελικά αποφασίσθηκε επί δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη τον Δεκέμβριο του 1903 είχε αρχίσει ήδη να κατασκευάζεται τον Νοέμβριο του 1904 με εκείνη τη δημοτική αρχή (εφ. Ελλάς 6-11-1904).
β) Το νέο Δημοτικό Νοσοκομείο Χανιών ξεκίνησε και αυτό να κατασκευάζεται τον Ιούλιο του 1903 (εφ. Πατρίς 15-7-1903) και στη συνέχεια εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβριο του 1904 (εφ. Ελλάς 24-12-1904), πάλι επί δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη.
γ) Το ρήγμα στη σημερινή Χάληδων (τότε οδός Ποτιέ) είχε σχεδόν ολοκληρωθεί τον Ιούλιο του 1903 και το ρήγμα στη Δασκαλογιάννη είχε ξεκινήσει επίσης την ίδια περίοδο (εφ. Πατρίς 15-7-2003), επί δημαρχίας ξανά Νικολάου Σκαμνάκη.
Για να ξεκινήσουν ή να έχουν ολοκληρωθεί έργα σημαίνει ότι έχουν υπάρξει μελέτες, οι οποίες αποκλείεται να έχουν γίνει μετά το 1905, δηλαδή επί Δημαρχίας Σειραδάκη, εφόσον τα εν λόγω έργα είχαν ολοκληρωθεί η βρίσκονταν σε εξέλιξη επί δημαρχίας Σκαμνάκη.
Τέλος τον Μάρτιο του 1908 υπάρχει ήδη ολοκληρωμένη σύνταξη σχεδίων για την Δημοτική Αγορά από τον Μιχαήλ Σαββάκη, ο οποίος πριν την παραίτηση του από τον Δήμο Χανίων ζήτησε μάλιστα και έκτακτη αμοιβή. Υποθέτω ότι η μελέτη Σαββάκη για τη Δημοτική Αγορά προφανώς είναι προϊόν κάποιας απόφασης του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων.
Δεν γνωρίζω αν ανάμεσα στην απόφαση 90 (Πρακτικό 12) της 22 Δεκεμβρίου του 1903 και της απόφασης της 13 Ιουνίου του 1908 υπήρξε κάποια άλλη ενδιάμεση απόφαση με την οποία εξουσιοδοτήθηκε η μελέτη του Μιχ. Σαββάκη. Αν υπάρχει πρέπει να εξευρεθεί. Αν δεν υπάρχει, όμως, τότε μάλλον η μελέτη Σαββάκη για τη Δημοτική Αγορά είναι προϊόν της απόφασης του 1903, όπως και τα άλλα τρία έργα του πακέτου μελετών Σαββάκη που αναφέρονται από την καλή φίλη Ζαχαρένια Σημανδηράκη στο εξαιρετικό έργο της.
Τέλος οφείλω να παραθέσω και το άρθρο της εφημερίδας «Ελεύθερο Βήμα» της 21 Ιουνίου του 1908 (αναφέρεται στο Σημανδηράκη: 1993) σύμφωνα με το οποίο:
«….Τα έργα ταύτα είναι εξωραιστικά και ολίγον εξυγιαντικά και προσοδοφόρα. Η δε αγορά έργον πρώτης ανάγκης είχε ψηφισθή και άλλοτε μετά του Υδραγωγείου αλλ’ εις το μεταξύ νέου ρήγματος και Καλεκαπισιού μέρος του φρουρίου και υπελογίζετο η δαπάνη αυτής εκεί, ότι δεν θα υπέρβαινε τας 80 χιλ. δρχ….»
Είναι προφανές ότι και το εν λόγω άρθρο αναγνωρίζει την ύπαρξη απόφασης για Δημοτική Αγορά πριν το 1908 με τη φράση «είχε ψηφισθεί άλλοτε μετά του υδραγωγείου», παραπέμποντας ευθέως στις αποφάσεις της χειμερινής συνόδου του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων του 1903.
Συμπερασματικά, η πρώτη απόφαση για τη δημιουργία Δημοτικής Αγοράς πάρθηκε τον Δεκέμβριο του 1903 επί δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη, ο οποίος είχε διασφαλίσει τη δωρεάν παραχώρηση από την Κρητική Πολιτεία μεγάλης εκτάσεως δημοτικής περιουσίας, μέρος της οποίας θα χρησιμοποιούνταν για να κατασκευαστεί και η Δημοτική Αγορά. Διασφάλισε επίσης ένα αρχικό ποσό για την κατασκευή της, διαμέσου της σύναψης δανείου για το υδραγωγείο, ενώ μάλλον ανατέθηκε και η αρχική μελέτη στον Μηχανικό Μιχαήλ Σαββάκη, θέμα, ωστόσο, περαιτέρω έρευνας.
Όλα τα παραπάνω επικαιροποιήθηκαν τον Ιούνιο του 1908 επί δημαρχίας Σειραδάκη με μία συμπληρωματική μελέτη του Κωνσταντίνου Δρανδάκη (Κλάδου 1998: 32) που συμπληρώνει τον σχετικό φάκελο που είχε καταρτίσει ο Μιχαήλ Σαββάκης, πριν αποχωρήσει από τον Δήμο Χανίων, ελαφρώς μετακίνηση της θέσης από την αρχικά προβλεπόμενη, εντός όμως της δημοτικής περιουσίας που είχε αποκτηθεί από την προηγούμενη δημοτική αρχή, με επιπλέον απαλλοτριώσεις ιδιωτικών γηπέδων, αύξηση του αρχικού προϋπολογισμού για την κατασκευή και την απαλλοτρίωση των ιδιωτικών οικοπέδων εντός της νότιας πλευράς της τάφρου. Τέλος, με νέο δανεισμό από την Τράπεζα Κρήτης στην οποία εκχωρήθηκαν τα έσοδα και ταυτόχρονα υποθηκεύτηκαν, μεταξύ άλλων, και τα είκοσι δημοτικά καταστήματα που είχαν κατασκευαστεί επί δημαρχίας Νικολάου Σκαμνάκη στα ρήγματα στο Κρύο Βρυσάλι (Χάληδων) και Καλεκαπισή (Μουσούρων).
*Ο Αντώνης Σκαμνάκης είναι αν. καθηγητής,
στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Βιβλιογραφία
Κλάδου-Μπλέτσα, Α. (1998) Τα Χανιά έξω από τα Τείχη, Έκδοση: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα.
Σημανδηράκη, Ζ. (1993) Δημοτική Αγορά Χανίων. 80 Χρόνια (1913-1993), Έκδοση: Δήμος Χανίων-Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων, Χανιά.Θερμές ευχαριστίες στον Μιχάλη Ανδριανάκη επίτιμο έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στον συγγραφέα Ευθύμη Λεκάκη για τις πολύτιμες πληροφορίες τους καθώς επίσης στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης και την Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων για την παραχώρηση σχετικού αρχειακού υλικού.
