Eric Hobsbaum, διάσημος καθηγητής ιστορίας, ακαδημαϊκός
Εκδόσεις “ΘΕΜΕΛΙΟ” ιστορικής βιβλιοθήκης
Μετάφραση: Μάνια Λεζίτη
Επιμέλεια: Νικηφόρος Σταματάκης
Οχι με τον πρώην Μαρξ της μονοπωλιακής κομμουνιστικής εκμετάλλευσης (ούτε φυσικά με τον άγριο απάνθρωπο νεοφιλελευθερισμό), αλλά με τον ουσιαστικό Μαρξ (όπως αυτός εκφράσθηκε από την αρχή του).
Τώρα όμως που ο “σοβιετικός μαρξισμός” απέτυχε να σώσει εαυτό και τον κόσμο και ο καπιταλισμός οδήγησε στην απόλυτη, σημερινή κρίση των πάντων περίτρομος, άλαλος και απογυμνωμένος αναζητά την περίσωσή του (αλλά και την εκμετάλλευσή του) μέσα από την ουσιαστική παρακαταθήκη για την ανθρωπότητα των ιδεών του. Ιδέες που (όπως γράφει στη σελ. 15 του Α’ κεφαλαίου του) ο Ε. Hobsbaum ήταν αλλόκοτα παρόμοιες με τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό κόσμο που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1990. Ναι, ήταν παρόμοιος κόσμος με αυτόν που προέβλεπε ο Μαρξ στο κομμουνιστικό μανιφέστο.
Ο Ε. Hobsbaum στη σελ. 15 λέει και τα εξής: Θυμούμαι με έκπληξη ένα γεύμα σας τότε. Περίπου που άλλαζε ο αιώνας ο γνωστός Τζωρτζ Σόρος με ρώτησε: Ποια είναι η γνώμη μου για τον Μαρξ, εγώ γνωρίζοντας πόσο διαφέρουν οι απόψεις μας θέλησα να αποφύγω τη λογομαχία κι έδωσα μια συγκεχυμένη απάντηση. Αλλά εκείνος είπε: Αυτός ο άνθρωπος ανακάλυψε κάτι για τον καπιταλισμό πριν 150 χρόνια που οφείλουμε να το προσέξουμε. Και πράγματι το πρόσεξε. Γιατί ενεργοποιήθηκαν πολλοί σημαντικοί συγγραφείς (πρώην κομμουνιστές) όπως ο Γάλλος Ζακ Αταλί), άρχισαν να επανεξετάζουν σοβαρά τον Μαρξ.
Μάλιστα από τον Οκτώβριο του 2008 που άρχισε η μεγάλη κρίση οι “Financial Times” του Λονδίνου έβαλαν πρωτοσέλιδο τίτλο “Ο Καπιταλισμός σε αναταραχή”. Γεγονός που δεν άφηνε πλέον αμφιβολία ότι ο Μαρξ επέστρεψε στη δημόσια σκηνή.
Γιατί όσο ο παγκόσμιος καπιταλισμός βυθίζεται στη μεγαλύτερη αναστάτωση και κρίση (συνέχεια) από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 είναι απίθανο να αποχωρήσει ο Μαρξ…
Ομως ο Ε.Η. τονίζει ότι: Από την άλλη πλευρά ο Μαρξ του 21ου αιώνα θα είναι σίγουρα πολύ διαφορετικός από τον Μαρξ του 20ού αιώνα. “Πώς ν’ αλλάξουμε τον κόσμο (Μαρξ και Μαρξισμός 1840-2011)”. Ενας γενναιόψυχος τίτλος του Eric Hobsbaum που με τα μεγάλης σημασίας και βάθους (ιστορικής και συγκριτικής διάστασης) κείμενα που μας δίνουν ένα πλήθος ουσιωδών σκέψεων και θεωρήσεων για ν’ αντιμετωπίσουμε παρελθόν, φρικτό παρόν και τόσο αγωνιακό μέλλον. Με τον 21ο αιώνα για τον κόσμο και ιδιαίτερα για την Ευρώπη και τον λαό μας. Για να πιστεύει ο Ε.Η. ότι «για να μπορούμε να ελπίζουμε σε λύσεις οφείλουμε να θέσουμε τα ερωτήματα που έθεσε ο Μαρξ ακόμη κι αν δεν θέλουμε να δεχτούμε τις απαντήσεις που έδωσε στους μαθητές του».
ΓΕΝΝΑΙΟΨΥΧΟΣ ΤΙΤΛΟΣ ΓΙΑ ΚΟΣΜΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΛΛΑΖΕΙ
Eric Hobsbaum: Πώς ν’ αλλάξουμε τον κόσμο Μαρξ και Μαρξισμός 1840-2011.
Με αυτό τον γενναιόψυχο τίτλο κυκλοφόρησε το 2011 στην Αγγλία και στην Ελλάδα ταυτόχρονα. Στην αγγλική γλώσσα από τις εκδόσεις Little Brown και στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις “Θεμέλιο” σε μετάφραση Μάνια Μεζίτη και επιμέλεια Νικηφόρου Σταματάκη (σελ. 439 σε μεγάλο μέγεθος).
Από την εισαγωγή του ο διάσημος Αγγλος συγγραφέας, καθηγητής και ακαδημαϊκός αναφέρει αποσπασματικά τα εξής: «Το ανά χείρας βιβλίο συλλογή διαφόρων κειμένων το έγραψα στο συγκεκριμένο πεδίο από το 1956 έως το 2009».
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΤΟΥ ΜΑΡΞ
«Ουσιαστικά αποτελεί μια μελέτη της εξέλιξης της σκέψης του Καρλ Μαρξ (και του αχώριστου φίλου του Φρίντριχ Ενγκελς) και της μεταθανάτιας επίδρασης. Τα κείμενα αυτά δεν είναι μια ιστορία του Μαρξισμού με την παραδοσιακή έννοια.
Παρότι ο πυρήνας του βιβλίου περιλαμβάνει έξι κεφάλαια που είχα γράψει για τη φιλόδοξη και πολύτομη Storia De Marxismos που εκδόθηκε στα ιταλικά από τον Einandi (1978-1982). Τα κεφάλαια αυτά διορθωμένα. Μερικές φορές ξαναγραμμένα και συμπληρωμένα με ένα κεφάλαιο σχετικά με την υποχώρηση του Μαρξισμού από το 1983 και μετά καταλαμβάνουν περισσότερο το μισό περιεχόμενο του βιβλίου. Επίσης το βιβλίο περιλαμβάνει μερικές ακόμη μελέτες σχετικά με αυτό που ονομάζεται στη γλώσσα των διανοουμένων “πρόσληψη ιδεών του Μαρξ” και του Μαρξισμού».
Η ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΙ ΠΟΤΕ
Ακόμα περιλαμβάνει τρεις εισαγωγές στα έργα: Η κατάσταση της εργατικής τάξης του Ενγκελς, το κομμουνιστικό μανιφέστο καθώς και την εισαγωγή στις απόψεις του Μαρξ για τους προκαπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς.
Απόψεις τις οποίες διατυπώνει ο Μαρξ στα σημαντικά χειρόγραφα του 1850, γνωστά ως Grundrisse. Ο μόνος μεταγενέστερος των Μαρξ και Ενγκελς μαρξιστής για τον οποίο γίνεται συζήτηση στο παρόν βιβλίο είναι ο Αντόνιο Γκράμσι.
Ωστόσο τα δύο τρίτα, περίπου του βιβλίου είτε δεν έχουν εκδοθεί στα αγγλικά είτε δεν έχουν εκδοθεί καθόλου. Ομως το 15ο κεφάλαιο με τίτλο “Μια υποχώρηση του μαρξισμού 1983-2000” δεν έχει δημοσιευτεί ποτέ στο παρελθόν.
ΟΧΙ, Σ’ ΕΝΑΝ ΔΙΑΛΟΓΟ “ΥΠΕΡ Ή ΚΑΤΑ” ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΞΙΣΜΟ
Στο τέλος της μικρής, αλλά σημαντικής εισαγωγής του, ο Ε.Η. γράφει: «Τι είδους αναγνώστες είχα στο μυαλό μου όταν έγραφα αυτές τις μελέτες που τις συγκέντρωσα τώρα όλες μαζί: Σε κάποιες περιπτώσεις (1ο, 4ο, 5ο, 16ο και ίσως 12ο κεφάλαιο) σκεφτόμουν απλώς τους άντρες και τις γυναίκες που ενδιαφέρονται να ανακαλύψουν περισσότερα για το συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο τα περισσότερα από τα κεφάλαια προορίζονται για τους αναγνώστες με ειδικότερο ενδιαφέρον για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό της αλληλεπίδρασης μεταξύ ιστορικών συνθηκών ανάπτυξης και επιρροής.
Ομως αυτό που προσπάθησα να διασφαλίσω και για τις δύο ομάδες αναγνωσμένο είναι η αίσθηση ότι η συζήτηση για τον Μαρξ και τον Μαρξισμό δεν είναι δυνατόν να περιορίζεται σ’ έναν διάλογο ΥΠΕΡ ή ΚΑΤΑ, στην ιδεολογική και πολιτική περιοχή που καταλαμβάνει ποικίλες και μεταβαλλόμενες διαστάσεις».
130 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΑΠΗΧΕΙ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ
«Αλλά τα τελευταία 130 χρόνια ο Μαρξισμός αποτελεί σημαντικό στοιχείο του πνευματικού κλίματος του σύγχρονου κόσμου, αλλά και η ίδια η παρουσία του, χάρη στην ικανότητά του να κινητοποιεί κοινωνικές δυνάμεις υπήρξε σημαντική και σε ορισμένες περιόδους, αποφασιστική στην ιστορία του 20ού αιώνα». Για να πει στο τέλος της εισαγωγής του και το κάτωθι: «Ελπίζω ότι το βιβλίο μου θα βοηθήσει τους αναγνώστες μου να συλλογιστούν ποιο θα είναι το μέλλον του Μαρξισμού, αλλά και το μέλλον της ανθρωπότητας τον 21ο αιώνα».
Ομως, ο Μαρξ όσο κι αν η αλήθεια του ζει, οι σύγχρονες αριστεροφανείς ζεύξεις και συζεύξεις της μαρξιστικής πνευματικής οικονομικής και κοινωνικής εκμεταλλευτικότητας παραποιούν ακόμα και τώρα το μαρξιστικό ιδεώδες.
Ο ΜΑΡΞ ΣΗΜΕΡΑ
Αυτός είναι ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου του σπουδαίου βιβλίου του Eric Hobsbaum. Σ’ αυτό το κεφάλαιο 12 σελίδων ο διάσημος συγγραφέας του γράφει και τα εξής ενδιαφέροντα: …«Δεν μπορεί κανείς να πει ότι ο Μαρξ πέθανε το 1883 χωρίς να έχει καταξιωθεί εφόσον τα γραπτά του είχαν ήδη αρχίσει να έχουν επιρροή στη Γερμανία και στους διανοούμενους της Ρωσίας και εφόσον ένα κίνημα καθοδηγούμενο από τους οπαδούς την κατακτούσε ολοένα και περισσότερο τη γερμανική εργατική τάξη».
Ομως το 1883 είχε ακόμη πολύ λίγα πράγματα να επιδείξει ως προς το έργο που είχε γράψει μόνο μερικά ευφυή κεφάλαια και τον κορμό ενός ανεκπλήρωτου μεγάλου μέρους του κεφαλαίου…
Ο ΜΑΡΞ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΕΙΧΕ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΤΕΙ
Ο Μαρξ αμφιβάλλει ο ίδιος για το έργο του. Μάλιστα όταν κάποιος τον ρώτησε σχετικά για το έργο του εκείνος με πικρία είπε «Ποιο έργο;». Ουσιαστικά είχε απογοητευθεί όταν η πρώτη μείζονα πολιτική του προσπάθεια μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1848 -η πρώτη διεθνώς 1864-1873- καταποντίστηκε. Επιπλέον δεν κατέλαβε καμία σημαντική θέση στην πολιτική ή στην πνευματική ζωή της Βρετανίας, στο μέρος δηλαδή που έζησε εξόριστος πάνω από τα μισά χρόνια της ζωής του.
Κι όμως τι καταπληκτική μετά θάνατον επιτυχία! Αλλά και πόσες αμφισβητήσεις και ετικέτες ξεπερασμού αυτού και του έργου του ιδίως μετά την κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Παρ’ όλα αυτά αναφέρεται στη σελίδα 14 ο Μαρξ σήμερα αποδεικνύεται για άλλη μια φορά ένας σπουδαίος στοχαστής για τον 21ο αιώνα.
ΖΑΚ ΑΤΑΛΙ: Ο ΜΑΡΞ ΕΧΕΙ ΝΑ ΠΕΙ ΠΟΛΛΑ ΓΙΑ ΚΑΛΥΤΕΡΟ ΚΟΣΜΟ
Μάλιστα διάφοροι συγγραφείς που από όσο ξέρω (αναφέρει ο Hobsbaum στη σελ. 15) δεν υπήρξαν ποτέ κομμουνιστές, άρχισαν να επανεξετάζουν σοβαρά τον Μαρξ. Οπως έκανε ο σημαντικός Γάλλος συγγραφέας στοχαστής και πολιτικός ο Ζακ Αταλί στη μελέτη για τον Μαρξ. Για να υποστηρίξει σ’ αυτή τη μεγάλη ότι «ο Καρλ Μαρξ έχει πολλά να πει σε όσους θέλουν να γίνει ο κόσμος μια διαφορετική και καλύτερη κοινωνία από τη σημερινή». Για να προσθέσει ο Eric ότι: «Είναι καλό να θυμόμαστε ότι ακόμη και από τη σκοπιά αυτή είναι χρήσιμο να λάβουμε υπόψη μας τον Μαρξ». Ηδη, από τον Οκτώβριο του 2008, τότε που οι Financial Times του Λονδίνου έβαλαν πρωτοσέλιδο τίτλο “Ο καπιταλισμός σε αναταραχή” δεν υπήρχε πλέον αμφιβολία ότι ο Μαρξ επέστρεφε στη δημόσια σκηνή.
Με τον Μαρξ του 21ου αιώνα να είναι πολύ διαφορετικός από τον Μαρξ του 20ού αιώνα. Ωστόσο, για να μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν λύσεις οφείλουμε να θέσουμε τα ερωτήματα που έθετε ο Μαρξ.
Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΜΩΝ
Πριν τελειώσω το σημερινό κείμενο για το σπουδαίο βιβλίο του Eric Hobsbaum “Πώς ν’ αλλάξουμε τον κόσμο” πρέπει να αναφερθώ στο Β’ μέρος αυτού του βιβλίου στο κεφάλαιο 11 που έχει τίτλο: “Στην εποχή του αντιφασισμού 1929-1945”.
Επέλεξα να αναφερθώ σήμερα σ’ αυτό το κεφάλαιο γιατί ανάμεσα στους διανοουμένους της δυτικής Ευρώπης και άλλων χωρών υπήρξε, κυρίως, κατά τη δεκαετία 30-40 μια καθοριστικής σημασίας αντίδραση – αντίσταση και μετανάστευση ανάμεσα στους διανοούμενους και επιστήμονες Δύσης και Ανατολής τόσο των ανεξάρτητων κομματικά προσωπικοτήτων όσο διανοουμένων των κομμουνιστικών κομμάτων.
Οπως σημειώνει (σελ. 274-275) ο Ε.Η. τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα στη Δύση ήταν κυρίως προλεταριακά και η θέση των διανοούμενων “αστών” σε αυτόν ήταν συχνά ανώμαλη και όχι ευχάριστη.
Εξάλλου ιδιαίτερα μετά την περίοδο της “μπολσεβιτοποίησης” ο ρόλος των εργαζομένων στην ηγεσία τέτοιων κομμάτων είχε σχεδόν ατονήσει… Ωστόσο, η εισροή των διανοουμένων στα κομμουνιστικά κόμματα τη δεκαετία του 1940 ήταν ένα νέο φαινόμενο. Τότε, η σημαντικότητα των πολιτικών προσφύγων για τη διάδοση του σοσιαλισμού και ιδιαίτερα του μαρξισμού στην εποχή της δεύτερης διεθνούς είχε προσελκύσει μια προσοχή, ενώ η δεκαετία του ’30 ήταν μια περίοδος μαζικής πολιτικής επανάστασης.
Με τον αντίτυπο αυτών των μεταναστών στην πνευματική ζωή των χωρών υποδοχής να είναι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες σημαντικές και σε άλλες ασήμαντες.
Ο Ε.Η. αναφέρει ότι: σοβαρός παράγοντας ήταν ότι οι γηγενείς πληθυσμοί “κλείνονταν” όλο και περισσότερο απέναντι στους εισερχόμενους μετανάστες κυρίως από τη Γερμανία του Χίτλερ.
Βασικά, η ριζοσπαστικοποίηση των διανοουμένων στη δεκαετία 1930 είχε τις καταβολές της στην τραυματική κρίση του καπιταλισμού κατά τα πρώτα χρόνια αυτής της δεκαετίας με αφετηρία το κραχ του 1929.
ΤΩΡΑ ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΣΙΩΠΟΥΝ
Οπως γίνεται και σήμερα που ατονεί η δημοκρατία και ζούμε έναν οιονεί φασισμό δημοκρατικοφανών πολέμων από Δύση κυρίως, αλλά και Απω Ανατολή. Με αφορμή πάλι τη σύγχρονη παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία άρχισε από το 1975 και κορυφώθηκε με την κρίση κατάρρευση των τραπεζών που κατέληξε στους πολέμους της “αραβικής άνοιξης” με κορύφωση του πολυετούς πολέμου στη Συρία που είχε αποτέλεσμα τη μαζική φυγή προσφύγων.
Με πρώτη καταφυγή (με δουλεμπορική φρίκη από Τουρκία) στην Ελλάδα και τελικό εγκλεισμό τους στη χώρα μας. Ενώ από χρόνια λειτούργησε η ροή μεταναστών από άλλες χώρες της Ασίας και Αφρικής. Με πρώτη μεγάλη μετακίνηση προς Ελλάδα (λόγω των πολέμων Βοσνίας, Γιουγκοσλαβίας κ.λπ.) χιλιάδων κυρίως Ελληνοαλβανών κ.λπ. Για όλους όμως αυτούς τους ξεριζωμούς της σύγχρονης μετανάστευσης και προσφυγιάς με συνακόλουθη την εκπτώχευση λαών (εκτός σκόπιμων εξαιρέσεων) οι διανοούμενοι Ελλάδας, Ευρώπης, κόσμου την ώρα κατά την οποία αναπτύσσεται επικίνδυνα ο νέος φασισμός σιωπούν.
Με κεντρικό στόχο την ολοκληρωτική εκμετάλλευση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, ο οποίος έχει φθάσει σε έσχατη κρίση, αναζητώντας τώρα, αυτός ο απάνθρωπος καπιταλισμός που ψάχνει την ουσία της μαρξιστικής οικονομικής φιλοσοφικής και ανθρωπιστικής κληρονομιάς ΣΩΤΗΡΙΑ ακόμα και ο George Soros.
(Στο επόμενο αναφορά του Eric Hobsbaum στον Γκράμσι τον μόνο μεταγενέστερο των Μαρξ, Ενγκελς μαρξιστή για τον οποίο κάνει συζήτηση στο 12ο κεφάλαιο του βιβλίου του).
