Η περιοχή του Μαρμαρά από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας, μετέπειτα από την Βυζαντινή αυτοκρατορία, και την οθωμανική, αποτελούσε μια από τις πιο παραγωγικές γεωργικά περιοχές στον κόσμο.
Η θάλασσα του Μαρμαρά είναι μεγάλη, ήρεμη και πλωτή, κάνοντας τις μεταφορές και το εμπόριο σε όλη την περιοχή απίστευτα αποτελεσματικές. Αυτό το φυσικό πλεονέκτημα έχει μετατρέψει τον Μαρμαρά σε ένα σημαντικό φυσικό λιμάνι, πλαισιωμένο από τα στενά σημεία του Βοσπόρου στα βόρεια και των Δαρδανελίων στο νότο. Αυτά τα χαρακτηριστικά διευκολύνουν την ταχεία θαλάσσια μεταφορά αγαθών που παράγονται στην περιοχή στις παγκόσμιες αγορές. Η τοποθεσία της περιοχής ανάμεσα σε μερικούς από τους πιο κερδοφόρους εμπορικούς δρόμους του κόσμου, την έχει καταστήσει ιστορικά παγκόσμιο κόμβο για το εμπόριο και «μήλο της έριδος».
Ο Βόσπορος, ο Μαρμαράς και τα Δαρδανέλια προσφέρουν τη μοναδική πλωτή θαλάσσια διαδρομή από τη Μαύρη Θάλασσα προς τους ωκεανούς του κόσμου, γεγονός που ενισχύεται από μεγάλους ευρωπαϊκούς ποταμούς όπως ο Δούναβης, ο Δνείπερος, ο Δνίστερος κλπ. που ρέουν στη Μαύρη Θάλασσα και μεταφέρουν τα εμπορεύματα των χωρών που διαπερνούν. Αυτή η γεωγραφική πραγματικότητα διοχέτευε ιστορικά εξαγωγές από την Ευρώπη και τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μέσω της περιοχής του Μαρμαρά. Επιπλέον, η ευκολότερη χερσαία εμπορική οδός μεταξύ της Νότιας Ασίας και της Ευρώπης περνούσε ιστορικά από τον Μαρμαρά, ενισχύοντας περαιτέρω τη στρατηγική του σημασία.
Ακόμη και το 2023, η περιοχή του Μαρμαρά παραμένει κεντρική στη σύγχρονη Τουρκία, κατοικούμενη περίπου από 27 εκατομμύρια ανθρώπους, σχεδόν το ένα τρίτο του συνολικού τουρκικού πληθυσμού. Η περιοχή αντιπροσωπεύει το 75% του ΑΕΠ της Τουρκίας, με κατά πολύ υψηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ, σημαντικά υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο και ξεπερνώντας αυτό των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών.
Για την προστασία αυτής της πολύτιμης περιοχής, οι εκάστοτε διοικούντες προσπάθησαν ιστορικά να επεκτείνουν τα σύνορά δημιουργώντας ζώνες ασφαλείας (buffer zones) στο έδαφος ή στην θάλασσα. Η βέλτιστη αμυντική στρατηγική για τον Μαρμαρά περιλαμβάνει ένα ισχυρό ναυτικό για τη φύλαξη του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων και την προβολή ισχύος στη Μαύρη Θάλασσα και στο Αιγαίο Πέλαγος. Στην ξηρά, η επέκταση των συνόρων σε όλη την Ανατολία προς τα νοτιοανατολικά είναι επωφελής, καθώς η περιοχή λειτουργεί ως φράγμα έναντι των απειλών από τη Μέση Ανατολή και τα βορειοδυτικά.
Ο έλεγχος σε στρατηγικά σημεία όπως το Best Arabian Gap και οι Iron Gates είναι ζωτικής σημασίας. Το Best Arabian Gap, μια στενή, επίπεδη περιοχή ανάμεσα στη Μαύρη Θάλασσα και τα Καρπάθια Όρη, παρέχει πρόσβαση στην αχανή ευρασιατική στέπα, καθιστώντας αναγκαία την επιρροή σε αυτήν την περιοχή για άμυνα έναντι των απειλών από τα ανατολικά. Οι Iron Gates, ένα στενό φαράγγι λαξευμένο από τον ποταμό Δούναβη ανάμεσα στα Καρπάθια και τα Βαλκάνια, προσφέρει ένα πέρασμα προς τον Μαρμαρά από την Κεντρική Ευρώπη. Ο έλεγχος αυτών των σημείων, μαζί με τη ναυτική υπεροχή και τον έλεγχο της Ανατολίας, διασφαλίζει την ασφάλεια των εκάστοτε κατακτητών της περιοχής και σήμερα των τούρκων.
Η κατάκτηση της περιοχής από τους Οθωμανούς, τους κράτησε στην ζωή για πολλούς αιώνες. Ωστόσο, μέχρι το 1923, η Τουρκία είχε χάσει τον έλεγχο σε αυτές τις στρατηγικές περιοχές εκτός από την Ανατολία. Κατά την κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας το ευρωπαϊκό μέρος του Μαρμαρά και ένα μέρος της Μικράς Ασίας σύμφωνα με τις Μεγάλες Δυνάμεις, θα επέστρεφε στην Ελλάδα και τα στενά θα ήταν υπό διεθνή έλεγχο. Οι Τούρκοι κατάφεραν να ανατρέψουν αυτό το σχέδιο με την Συνθήκη της Λωζάνης το 1923.
Η νέα Τουρκία ξεκίνησε μια εκστρατεία μεταμόρφωσης που προσπάθησε να τουρκοποιήσει και να εξισλαμίσει ό,τι είχε απομείνει στην επικράτεια της χώρας, η οποία περιελάμβανε είτε την απομάκρυνση είτε την αφομοίωση οποιουδήποτε έμενε πίσω. Αυτού του είδους οι μετασχηματιστικές πολιτικές και ενέργειες οδήγησαν γενοκτονία 1,5 εκ. Αρμενίων και στην γενοκτονία και ξεριζωμό των Ελλήνων από τα εδάφη που κατοικούσαν πάνω από 3 χιλιετίες.
Ο τεράστιος φόβος της Τουρκίας προέρχεται από το ηθικό βάρος ότι έχει κατακτήσει εδάφη που πάντοτε τα κατοικούσαν κυρίως Έλληνες και άλλοι λαοί, και μετέπειτα η Βυζαντινή αυτοκρατορία η οποία συνέχισε ως κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού. Αυτός ο φόβος μεγαλώνει μετά τις γενοκτονίες που έκανε στους τοπικούς πληθυσμούς. Και ο φόβος θα μεγαλώνει όσο χάνει τον έλεγχο των στρατηγικών σημείων που θα μπορούσαν να προστατεύσουν την περιοχή του Μαρμαρά. Όσο πιο πολλά στρατηγικά σημεία χάνει τόσο θα αυξάνεται η πιθανότητα να απωλέσει την περιοχή του Μαρμαρά στο μέλλον και θα κερδίζει έδαφος η πιθανότητα να περιοριστεί στη ορεινή και άγονη Ανατολία.
Για το ΝΑΤΟ η Τουρκία θεωρήθηκε ανεκτίμητο γεωγραφικό πλεονέκτημα με τον έλεγχό της επί των στενών καθώς ήταν σε θέση να συγκρατήσουν τον σοβιετικό στόλο εντός της Μαύρης Θάλασσας. Τέτοιας σημασίας στρατηγικά στενά, η παγκόσμια κοινότητα πρέπει να τα έχει υπό το έλεγχο της και όχι να βρίσκονται σε χέρια κατακτητών υπό τον έλεγχο εκβιαστικών αυταρχικών κυβερνήσεων.
Οι Τούρκοι ονειρεύονται να ελέγξουν το Αιγαίο διότι φοβούνται την επέκταση των Ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 μίλια. Η επέκταση στα 12 μίλια σε συνδυασμό με την παράκαμψη των στενών από την Αλεξανδρούπολη μειώνει την στρατηγική σημασία των στενών διότι για πρώτη φορά στην ιστορία τα εμπορεύματα από την Μαύρη Θάλασσα μπορούν μέσω οδών και σιδηροδρόμων να παρακάμψουν την περιοχή του Μαρμαρά. Επίσης στην έξοδο από τα στενά θα μπορεί να ασκείτε έλεγχος από την Ελλάδα σε περίπτωση που η Τουρκία επιτρέψει σε κάποια πλοία να διαβούν τα στενά.
Οι Τούρκοι φοβούμενοι ότι οι ακτές τους στη Μεσόγειο θα εγκλωβιστούν ακόμη περισσότερο από την Ελλάδα όταν θα ενωνόταν η Κύπρος με την Ελλάδα, εισέβαλαν στην Κύπρο το 1974. Για αυτό η απελευθέρωση της Κύπρου έχει ύψιστη σημασία για την Ελλάδα και την Δύση καθώς αποδυναμώνει περαιτέρω την Τουρκία.
Σήμερα, έναν αιώνα αργότερα, μετά το βίαιο εκτουρκισμό των ντόπιων, τις σφαγές και τις γενοκτονίες, η μόνη σημαντική εθνική μειονότητα που παραμένει εντός της της Τουρκίας μετά την ίδρυσή της είναι οι Κούρδοι στα νοτιοανατολικά της χώρας. Τα εδάφη τους εκτείνονταν στις νεοσύστατες χώρες της Τουρκίας, της Συρίας, του Ιράκ και επίσης του Ιράν για δεκαετίες.
Το 1946 ο Στάλιν απαίτησε από την Τουρκία να συμφωνήσει σε μια νέα κοινή τουρκική σοβιετική διοίκηση των Στενών με μία μόνιμη στρατιωτική παρουσία εκεί μαζί με τους Τούρκους για να αντικαταστήσει τη Σύμβαση του 1936. Αφού η Τουρκία αρνήθηκε αυτήν την ιδέα, η κρίση κλιμακώθηκε ακόμη περισσότερο και οι Σοβιετικοί άρχισαν τότε να πιέζουν τους Τούρκους για μια σειρά εδαφικών διεκδικήσεων στην Άπω Ανατολική Τουρκία με βάση τις ιστορικές αξιώσεις της Σοβιετικής Ένωσης της προηγούμενης Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον πρόβαλε αξιώσεις των σοβιετικών δημοκρατιών της Γεωργίας και της Αρμενίας με βάση τη γη που οι συμμάχοι από την εποχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είχαν υποσχεθεί να δώσουν στην Αρμενία κατά τη διάρκεια της Συνθήκης των Σεβρών του 1920 και στη συνέχεια να προσπαθήσει να αποσταθεροποιήσει την Τουρκία ακόμα περισσότερο.
Οι Σοβιετικοί άρχισαν επίσης να υποστηρίζουν κρυφά και να επηρεάζουν αρκετές κουρδικές αυτονομιστικές ομάδες που δρουν στα νοτιοανατολικά της Τουρκίας, συμβάλλοντας στην μετέπειτα κουρδική αυτονομιστική ομάδα του PKK,
Οι ΗΠΑ το 1991 επέτρεψαν στα ιρακινά πλήθη να αποκτήσουν αποτελεσματική αυτονομία από την κυβέρνηση στη Βαγδάτη και καθιέρωσε την κουρδική περιφερειακή κυβέρνηση KRG το επόμενο έτος το 1992, δημιουργώντας το πρώτο μέρος της κουρδικής κατοικημένης περιοχής της Μέσης Ανατολής (που εκτείνεται σε όλο το Ιράκ, την Τουρκία, τη Συρία και το Ιράν) να επιτύχει πραγματικά αυτονομία.
Στην περιοχή των κούρδων της Τουρκίας πηγάζουν οι ποταμοί Ευφράτης και Τίγρης μέσω των οποίων η Τουρκία ασκεί επιρροή στη Συρία και στο Ιράκ. Σε αυτή την περιοχή βρίσκονται υδροηλεκτρικα φράγματα τα οποία παράγουν το 30% τις ενεργειας που καταναλώνει η Τουρκία. Η ανεξαρτητοποίηση των κούρδων της Τουρκίας και η συνένωση τους με τα ήδη αυτόνομες περιοχές των κούρδων της Συρίας και του Ιράκ θα δημιουργήσει ισχυρό κουρδικό κράτος το οποίο θα ελέγχει τα ηλεκτρικά φράγματα και την γεωπολιτική των ποταμών αποδυναμώνοντας εντελώς την Τουρκία από την δυνατότητα να μπορεί να υπερασπιστεί την ασφάλεια της περιοχής Μαρμαρά.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διάγεται θετικά απέναντι στην Τουρκία. Με ευρείας κλίμακας αναφορές της στιγματίζει την Τουρκία για εγκλήματα πολέμου και καταχρήσεις, καταπολέμηση της συνεχιζόμενης εξέγερσης του PKK στα νοτιοανατολικά της Τουρκίας και το συνεχιζόμενο κρατικό πρόγραμμα αφομοίωσης των Κούρδων, τη συνεχιζόμενη παράνομη κατοχή της Βόρειας Κύπρου η οποία μετά το 2004 μετατράπηκε σε παράνομη κατοχή εδάφους της ΕΕ, τη συνεχιζόμενη άρνηση της Γενοκτονίας των Αρμενίων, τις συνεχιζόμενες θαλάσσιες διεκδικήσεις της Τουρκίας κατά τις Ελλάδας και τις απειλές πολέμου.
Ο περαιτέρω αποκλεισμός της από ενεργειακός κόμβος για τη μεταφορά της ενέργειας της Μεσογείου (EastMed κλπ.) στην Ευρώπη, θα μειώσει τον ήδη ρόλο της στον εφοδιασμό κατά 3% της Ευρώπης από την ενέργεια του Αζερμπαϊτζάν.
Οι συνεχείς προκλήσεις της Τουρκίας και οι προσπάθειες της να αναβιώσει ξεπερασμένα και παρανοϊκά οθωμανικά όνειρα στρέφει ολοένα και περισσότερα κράτη και κυρίως τους γείτονές της εναντίον της. Ή σταδιακή απώλεια των στρατηγικών σημείων που διαφυλάσσουν την περιοχή του Μαρμαρά θα σημάνει το τέλος της Τουρκίας και τον περιορισμό της στα βάθη της Ανατολίας και τον έλεγχο των στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων από διεθνείς δυνάμεις.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης
είναι οικονομολόγος,
αναπληρωτής καθηγητής
Πολυτεχνείου Κρήτης,
Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων
και Πρόβλεψης.
