Γενικά
Το βιβλίο των δύο κυρίων Jany – Catrice και Meda ασχολείται με το σημαντικό πρόβλημα της ανάπτυξης σε όλο τον κόσμο και κυρίως στα βιομηχανικά κράτη και θέτουν το ερώτημα αν η ανάπτυξη είναι πλέον πραγματικός στόχος και αν μπορεί να επιτευχθεί δεδομένων των περιβαλλοντικών προβλημάτων του κλίματος και των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου.
Ιστορικό
Η ανάπτυξη ξεκίνησε μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο με την επεξεργασία των συστημάτων της εθνικής λογιστικής (εθνικών λογαριασμών). Τα συστήματα αυτά είναι το αποτέλεσμα μιας μακρινής ιστορικής διαδικασίας, της πολιτικής οικονομίας, η οποία προοδευτικά και σταδιακά ασχολήθηκε με τη μέτρηση του πλούτου.
Οι δύο συγγραφείς προτείνουν στην εισαγωγή τους, η οικονομική δραστηριότητα να διακόψει με την παραγωγικότητα η οποία δημιουργεί οικολογικές κρίσεις και ανισότητες μεταξύ των πολιτών και να αναρωτηθούν για μια κοινωνία «μετά-ανάπτυξης».
Μια πραγματική κούρσα έχει ξεκινήσει ταυτόχρονα εναντίον της κλιματικής αλλαγής και των συνεπειών της, εναντίον των ανισοτήτων οικονομικών και κοινωνικών που αυξάνονται εκθετικά. Η διεθνής κοινότητα πρέπει να εξετάσει σοβαρά ένα μοντέλο «μετά-ανάπτυξης», μια άνοδο του μέσου επιπέδου ζωής της ανθρωπότητας το οποίο να είναι συμβατό με την εκπαίδευση, με την υγεία αλλά και με τους οικολογικούς περιορισμούς. Για την εφαρμογή ατού του μοντέλου πρέπει να υπάρξει μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή η οποία θα αποδώσει τα μέγιστα στο «μετά- ανάπτυξη» επιθυμητό μοντέλο.
Το ΑΕΠ μια παγκόσμια αποδεκτή νόρμα
Έχει καθιερωθεί το ΑΕΠ να αποτελεί το δείκτη μέτρησης της οικονομικής ανάπτυξης κάθε χώρας. Η αύξηση του ΑΕΠ αποτελεί το δείκτη επιδόσεων και αντιπροσωπεύει τον ετήσιο πλούτο κάθε χώρας. Είναι η νομισματική αξία του οτιδήποτε παράγεται πραγματικά σε μια χώρα μια χρονιά ολόκληρη, δηλαδή όπως δείχνει η λογιστική των επιχειρήσεων είναι η διαφορά ανάμεσα στην παραγωγή και στις ενδιάμεσες καταναλώσεις. Το ΑΕΠ είναι λοιπόν μια ροή νομισματικού πλούτου.
Υπολογισμός του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ
Υπάρχουν τρεις προσεγγίσεις για τον υπολογισμό του.
1. Προσέγγιση «παραγωγή». Το ΑΕΠ είναι το άθροισμα των προστιθέμενων αξιών. Η παραγωγή επιτρέπει να ανταμειφθούν αυτοί οι οποίοι έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία παραγωγής.
2. Προσέγγιση «εισόδημα». Το ΑΕΠ είναι ίσο με την αμοιβή των εργαζόμενων και του κέρδους του επιχειρηματία (κέρδη πριν από τόκους και φόρους). Ισοδυναμεί με την «αιώνια πάλη των τάξεων»
3. Προσέγγιση «ζήτηση». Είναι δυνατόν να εξετασθεί πως ο πλούτος που έχει παραχθεί χρησιμοποιείται ή πιο συγκεκριμένα ποιες είναι οι χρήσεις της παραγωγής.
Ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ υπολογίζεται τελικά σε όγκο και σε σταθερές τιμές ώστε να ληφθεί υπόψη ο πληθωρισμός και να υπολογισθεί η «πραγματική» δημιουργία πλούτου.
Τελευταία γίνεται πολύ συζήτηση μεταξύ οικονομολόγων αν το ΑΕΠ μπορεί να θεωρηθεί δείκτης «ευημερίας» μιας χώρας.
Πράσινη ανάπτυξη και νέοι δείκτες ευημερίας
Οι συγγραφείς, αφού εξετάσουν σε τρία ενδιαφέροντα κεφάλαια τα στάδια της ανάπτυξης, το γεγονός ότι τα προηγμένα κράτη είναι καταδικασμένα σε χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης και τις «καταστροφές-ζημιές» της, προσεγγίζουν στο 5ο κεφάλαιο την πράσινη ανάπτυξη και στο 6ο τους νέους δείκτες ευημερίας. Το εθνικό στατιστικό ινστιτούτο της Γαλλίας, INSEE, προτείνει δύο προσεγγίσεις για τις ονομαζόμενες «πράσινες» δραστηριότητες: (α) αυτές που έχουν ένα αντίκτυπο στη μείωση της μόλυνσης και στη λιγότερη κατανάλωση των φυσικών πόρων με στόχο τη γενικότερη προστασία του περιβάλλοντος, (β) αυτές που συνδέονται με την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών προσαρμοσμένες στην προστασία του περιβάλλοντος και στη χρηστή διαχείριση των φυσικών πόρων. Η προβληματική είναι να υπάρξει μετάβαση από τις ενεργοβόρες διαδικασίες στην πράσινη ανάπτυξη. Ως συμπέρασμα, πρέπει να εξετασθεί σοβαρά η ιδέα ότι η οικολογική μετατροπή, για μερικούς, οδηγεί νομοτελειακά να καταργηθεί η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης.
Το ξεπέρασμα της ανάπτυξης ως δείκτη προόδου και του ΑΕΠ ως μοναδικού δείκτη αύξησης του πλούτου οδηγεί σε ένα πολλαπλασιασμό πρωτοβουλιών για νέους δείκτες ευημερίας.
Υποκειμενικοί δείκτες
Αναφέρονται σε υποκειμενικές εκτιμήσεις για την ικανοποίηση της ζωής και της ευτυχίας. Βασίζονται στις θεωρίες της «ηδονιστικής ψυχολογίας» και εγγράφονται άμεσα στην κατεύθυνση των ερευνών χρησιμότητας που μελετούν τις βασικές αρχές που αποδίδουν την εμπειρία της ζωής ευχάριστη ή δυσάρεστη (έρευνα του Stiglitz, 2008). Για τους υπέρμαχους αυτής της κατηγορίας «ποιότητα ζωής» και «ευημερία» πηγαίνουν μαζί.
Δείκτες αειφόρου ανθρώπινης ανάπτυξης
Βασίζονται στις ιδέες-εργασίες που ανέπτυξε ο νομπελίστας Amartya Sen. Το 1990, το UNDP (United Nations Development Programme) προτείνει ένα σύνθετο δείκτη που αναφέρεται στην ανθρώπινη ανάπτυξη υπό προϋποθέσεις: (α) πρόσβαση στους πόρους (ΑΕΠ/κεφαλή). Πρόσβαση στην εκπαίδευση (εκτίμηση βασισμένη σε ένα συνδυασμό ανάμεσα στο ποσοστό αναλφαβητισμού και ποσοστό σχολικής εκπαίδευσης), πρόσβαση στην υγεία (εκτίμηση του προσδόκιμου ζωής κατά τη γέννηση). Επειδή αυτός ο σύνθετος δείκτης με τρεις διαστάσεις προκάλεσε προβλήματα στην κατάταξη πολλών χωρών, κυρίως άγγλο-σαξονικών, το UNDP πρότεινε το δείκτη της ανθρώπινης φτώχειας IPH-1 που απευθύνεται σε χώρες με μεσαία και χαμηλά εισοδήματα και IPH-2 για χώρες με υψηλά εισοδήματα. Με βάση τις ανισότητες ανδρών-γυναικών, το UNDP πρότεινε το δείκτη συμμετοχής των γυναικών στην οικονομική και πολιτική ζωή μιας χώρας (IPF). Σε συνέχεια των εργασιών του UNDP, το ινστιτούτο Fordham των ΗΠΑ, το 1990, πρότεινε ένα σύνθετο δείκτη της κοινωνικής υγείας.
Νομισματικοί δείκτες
Οι προοπτικές της πράσινης ανάπτυξης οδηγούν πολλές φορές σε δείκτες με οικονομικό περιεχόμενο όπως, πράσινο ΑΕΠ ή περιβαλλοντικό ΑΕΠ. Τα Ηνωμένα Έθνη, μέσω ενός συστήματος οικονομικής και περιβαλλοντικής λογιστικής, μελέτησε με έμφαση αυτή τη θεωρητική κατεύθυνση και δημιούργησε το νομισματικό δείκτη (Inclusive Wealth Index) του οποίου η δημοσίευση έγινε στη συνεδρίαση του Rio +20 το 2012. Παράλληλα οι εργασίες της Παγκόσμιας Τράπεζας οδήγησαν στη δημοσίευση του δείκτη «Προσαρμοσμένη Καθαρή Αποταμίευση». Η ιδέα αυτού του δείκτη πηγάζει από την κυριαρχία δια μέσου του χρόνου του αποθέματος του κεφαλαίου και της αποφυγής εξάντλησής του. Η απόδοση του κεφαλαίου μέσα στο δείκτη αυτό έχει τρείς έννοιες: (α) φυσικό κεφάλαιο ( νομισματική εκτίμηση των ζημιών στα φυσικά περιουσιακά στοιχεία), (β) ανθρώπινο κεφάλαιο (δαπάνες εκπαίδευσης), (γ) οικονομικό κεφάλαιο ( προσαρμοσμένη μικτή αποταμίευση των νοικοκυριών). Αυτή η προσέγγιση ανταποκρίνεται στην ιδέα ότι η κοινωνία πρέπει να είναι ικανή να εξασφαλίσει στις μελλοντικές γενιές ένα σύνολο ευκαιριών «οικονομικών» το λιγότερο ίσο με αυτές του σήμερα. Τελειώνοντας το ενδιαφέρον αυτό κεφάλαιο οι συγγραφείς προτείνουν 10 δείκτες για τη Γαλλία μέσα σε μια έκθεση με το όνομα «France Strategie, Quelle France dans 10 ans?»
Μία νέα κοινωνική κίνηση στην εποχή της “μετά-ανάπτυξης”
Η ερώτηση που θέτουν οι συγγραφείς στο τελευταίο κεφάλαιο είναι αν πρέπει να αρνηθούμε την ανάπτυξη με το δείκτη ΑΕΠ και να επικεντρωθούμε στην ικανοποίηση των θεμελιωδών ανθρώπινων αναγκών και να εντάξουμε την παραγωγή προϊόντων μέσα σε αυστηρές νόρμες κοινωνικές και περιβαλλοντικές. Ως προς την άρνηση της ανάπτυξης υπάρχει ένα πλήθος απόψεων. Το βέβαιο είναι ότι η εξέλιξη προς μια κοινωνία «μετά-ανάπτυξης» απαιτεί ένα άλλο τύπο συμμαχίας. Μόνο η σύνθεση μιας πραγματικής συμμαχίας ανάμεσα σε εργαζόμενους, καταναλωτές, οικολογικές ενώσεις με βασικό στόχο την ποιότητα εργασίας και προϊόντων είναι πιθανό να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία που έρχεται. «La Spring Alliance» παρουσιάζεται ως μια συμμετοχική κίνηση που έχει στόχο να επιδράσει στη στρατηγική ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να εντάξει τους πολίτες και ολόκληρο τον πλανήτη στην καρδιά των παραπάνω προβληματικών. Ιδρύθηκε το 2009 από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος, από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδίας συνδικαλιστών, και δύο Μη Κυβερνητικές Ευρωπαϊκές Οργανώσεις (κοινωνικές, επειγόντων θεμάτων και ανάπτυξης).
* Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης,
Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών της Ισπανίας
Distinguished Research Professor, Audencia Business School
