Πριν από δύο εβδομάδες (Χ.Ν. 21/4/2017) αναφερθήκαμε στο φαινόμενο της μετα-αλήθειας. Ένα φαινόμενο στο πλαίσιο του οποίου η διαμόρφωση της κοινής γνώμης επηρεάζεται λιγότερο από τα αντικειμενικά γεγονότα και περισσότερο από τα συναισθήματα και τις προσωπικές δοξασίες. Μάλιστα, για να επιτευχθεί αυτό αξιοποιούνται στο έπακρο οι τεχνικές του πολιτικού μάρκετινγκ, με τη χρήση ψευδών ειδήσεων που συχνά εμφανίζονται και με τη μορφή «εναλλακτικών γεγονότων».
Έτσι, η κοινωνία έχει σιγά-σιγά σεχταροποιηθεί με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαμορφωθεί συναίνεση που να στηρίζεται σε λογική ανάλυση αντικειμενικών, στατιστικών και επιστημονικών δεδομένων. Μάλιστα ο δημόσιος διάλογος θυμίζει όλο και περισσότερο θρησκευτική διαμάχη μεταξύ των «ορθόδοξων» κάθε τάσης και των «αιρετικών» οι οποίοι, ευτυχώς, δεν καταλήγουν σε πραγματική πυρά παρά μόνο στην απομόνωση από ορισμένα «μέσα» επικοινωνίας.
Η παραπάνω παρομοίωση δεν είναι καθόλου υπερβολική. Οι συζητήσεις ακόμη και για απλά ζητήματα όπως το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους, η τήρηση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας και η προστασία του περιβάλλοντος θυμίζουν όλο και περισσότερο συζητήσεις με οπαδούς του ενός ή του άλλου φανατισμένου μητροπολίτη, με όσους ακολουθούν μια χριστιανική, μουσουλμανική ή άλλη αίρεση, με χουλιγκάνους κάποιας ποδοσφαιρικής ομάδας, ακόμη και με εξαρτημένους ναρκομανείς.
Ιδανική τροφή για να διαιωνίζεται αυτή η κατάσταση αποτελούν οι ψευδείς ειδήσεις. Ας δούμε μερικές τεχνικές για να τις ξεχωρίζουμε.
Εξετάζουμε την πηγή. Πολλοί ιστότοποι ειδικεύονται στην παραγωγή και διασπορά ψευδών ειδήσεων, χωρίς να παραλείπουν και την αναδημοσίευση πραγματικών ειδήσεων για να «ρίχνουν στάχτη στα μάτια». Μερικοί ιστότοποι είναι καθαρά σατιρικοί και προειδοποιούν (συχνά με ψιλά γράμματα) ότι οι «ειδήσεις» τους είναι προϊόν φαντασίας. Άλλοι εμφανίζονται ως ειδησεογραφικοί χωρίς να παρουσιάζουν κανένα επιτελείο ανταποκριτών ή συντακτών.
Η επίκουρη καθηγήτρια Μελίσα Ζίμνταρς (Melissa Zimdars) του κολλεγίου Μέρριμακ στη Μασαχουσέτη έχει συντάξει έναν κατάλογο με όλους τους ιστότοπους με ψευδείς, παραπλανητικές και σατιρικές ειδήσεις καθώς και ειδήσεις που έχουν στόχο τη συγκέντρωση κλικ (για αύξηση του εισοδήματος από διαφημίσεις). Ας ελπίσουμε ότι ένας τέτοιος κατάλογος θα συνταχθεί και για ιστότοπους στην ελληνική γλώσσα.
Δεν διαβάζουμε μόνο τον τίτλο. Πριν σας συγκινήσει ένας «πιασάρικος» τίτλος, διαβάστε και την υπόλοιπη είδηση. Ακόμη και σε έγκυρες ειδήσεις ο τίτλος μπορεί να είναι παραπλανητικός για να προσελκύσει τους αναγνώστες. Κλασσικά πρόσφατα παραδείγματα, η ψευδής είδηση για την κατάργηση της πρωινής προσευχής στα σχολεία και εκείνη για το υποχρεωτικό μάθημα σεξουαλικού προσανατολισμού στα γυμνάσια.
Ελέγχουμε τον συντάκτη. Αν φυσικά το άρθρο είναι ενυπόγραφο και η υπογραφή είναι αληθινή και όχι ψευδώνυμο. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση δεν είναι σίγουρο ότι ο συντάκτης είναι και εμπειρογνώμονας στον τομέα στον οποίο αναφέρεται το άρθρο. Μερικοί εμφανίζονται ως διάσημοι καθηγητές, διδάκτορες, γιατροί, ειδικοί στις διεθνείς σχέσεις ή ιστορικοί. Όμως, συχνά μια απλή έρευνα στο διαδίκτυο αποκαλύπτει είτε ότι πρόκειται για πρόσωπο που δεν υπάρχει, είτε ότι δεν έχει καθόλου τα προσόντα που διαφημίζει.
Αντιπαραβάλουμε την τεκμηρίωση. Οι ψευδείς ειδήσεις συχνά αναφέρουν ότι στηρίζονται σε επίσημες ή φαινομενικά επίσημες πηγές. Όμως, ο έλεγχος των εν λόγω πηγών δείχνει ότι αυτές δεν σχετίζονται με τους ισχυρισμούς της είδησης. Όποιος για παράδειγμα αφιερώσει λίγο χρόνο να διαβάσει τις σχετικές εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας διαπιστώνει ότι δεν τέθηκε ποτέ θέμα κατάργησης της πρωινής προσευχής ούτε και υποχρεωτικού μαθήματος σεξουαλικού προσανατολισμού.
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται για τις στατιστικές και την ερμηνεία τους. Όλο το κίνημα κατά των εμβολιασμών ξεκίνησε από ένα επιστημονικό δημοσίευμα το οποίο είχε στηριχτεί σε παραποιημένα επιστημονικά στατιστικά δεδομένα. Το δημοσίευμα αποσύρθηκε και ο συντάκτης έχασε την άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, αλλά το θέμα είχε δημιουργήσει μια σέχτα με «πιστούς» που συνεχίζουν να διαδίδουν την ψευδή είδηση …
Ελέγχουμε την ημερομηνία. Μερικές ψευδείς ειδήσεις δεν είναι εντελώς ψευδείς αλλά διαστρεβλώσεις πραγματικών γεγονότων που ενώ συνέβησαν πριν από πολύ καιρό συνδέονται τώρα με την τρέχουσα επικαιρότητα. Όπως γράψαμε στις αρχές Μαρτίου (Χ.Ν. 7/3/2017), η είδηση ότι η Ισλανδία είναι έτοιμη να προσφέρει μηνιαίο εισόδημα σε όσους παντρευτούν Ισλανδές ήταν παραποιημένο ψευδές δημοσίευμα του 2016, που αναφερόταν στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και υποσχόταν πληρωμή σε γυναίκες (κυρίως από τη Βόρεια Αφρική) που θα παντρευόταν άνδρες από την εν λόγω χώρα.
Σατιρική είδηση. Υπάρχουν αρκετές σατιρικές ιστοσελίδες οι οποίες δημοσιεύουν «ειδήσεις» που αποτελούν προϊόν φαντασίας. Μερικές αναφέρουν μάλιστα ότι «οι ειδήσεις που δημοσιεύουν είναι προϊόντα επινόησης των συντακτών της ιστοσελίδας» αλλά οι περισσότεροι χρήστες παρασύρονται από τις εντυπωσιακές ψευδείς ειδήσεις και δεν διαβάζουν τα ψιλά γράμματα … Ένα τελευταίο παράδειγμα τέτοιας είδησης «Σπίτι στην Ελλάδα ψάχνει ο Γερούν Ντάισελμπλουμ, λογαριασμό Airbnb άνοιξε ήδη ο Κ. Μητσοτάκης» …
Ελέγξτε την είδηση … Αν μια είδηση σας φανεί παράδοξη, ψάξτε την λίγο παραπάνω. Υπάρχουν εξειδικευμένοι ιστότοποι που ξεσκεπάζουν τις ψευδείς ειδήσεις και τις απάτες και παρέχουν έγκυρη πληροφόρηση. Στην Ελλάδα το κάνει πολύ καλή δουλειά, ενώ σε διεθνές περιβάλλον δοκιμάστε το , το και το . Μάλιστα, το Facebook ανακοίνωσε ότι θα αρχίσει να χρησιμοποιεί τέτοιους ιστότοπους για να χαρακτηρίζει ορισμένες ειδήσεις ως ψευδείς …
… και τις προκαταλήψεις σας. Όπως γράψαμε την περασμένη εβδομάδα, έχουμε την τάση να πιστεύουμε περισσότερο τις ειδήσεις που ανταποκρίνονται στα πιστεύω μας. Όμως, ο αντικειμενικός έλεγχος μιας είδησης είναι εξαιρετικά δύσκολος αν τα πιστεύω μας είναι ακλόνητα και προτιμούμε να πιστέψουμε κάτι που αντιβαίνει στους νόμους της φύσης, παρά να δεχτούμε πως πρόκειται για ψευδή είδηση ή απάτη.
Σκεφτείτε μόνο ότι υπάρχουν άνθρωποι στις μέρες μας έτοιμοι να πεθάνουν ελπίζοντας ότι μετά θάνατον θα ανταμειφτούν με 77 παρθένες και βουνά από πιλάφι … κάτι που κι αυτό είναι ψευδές, αφού οφείλεται σε λάθος μετάφραση των σχετικών εδαφίων του Κορανίου!
* Φυσικός, τέως στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Οι απόψεις είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκη την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. http://alevantis.blogspot.com
