» Πρώιμες διερευνήσεις και προβληματισμοί

Στέκομαι πάντα υποψιασμένος απέναντι σε ανθρώπους που χαρακτηρίζονται – είτε απ’ τους ίδιους τους εαυτούς τους είτε απ’ άλλους – ως «βράχοι ηθικής». Πολύ περσότερο υποψιασμένος είμαι όταν ακούω όλους αυτούς τους «βράχους ηθικής» να βάλλουν λυσσαλέα κατά εκείνων που δεν θέλουν νάναι τέτοιοι «βράχοι», είτε γιατί αδιαφορούν για την τρέχουσα «ηθική» είτε γιατί δεν ακολουθούν τα κοινωνικώς προσδιορισμένα.
Δεν μπορώ να μην κοιτάω τους «βράχους ηθικής» με θυμηδία γιατί δεν γνωρίζουν (ή κάνουν ότι δεν γνωρίζουν) ότι η σχετικοκρατία που επικρατεί στον φυσικό κόσμο (κι αυτό μας το έδειξε η επιστήμη των ημερών μας ακολουθώντας, ασθμαίνοντας, τον Ηράκλειτο) επικρατεί και στον κόσμο της ηθικής κι ας είν’ οι δύο τους ασύμβατοι κι υφιστάμενοι σε όλως άλλες σφαίρες. Τούτο γιατί, ο άνθρωπος δεν είναι προγραμματισμένος να παραμένει στατικός καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τόσο στα φυσικά του όσο και στη γνωστική του δομή, με αποτέλεσμα η σχετικότητα και ρευστότητα της όλης του κατασκευής (εξωτερικής και εσωτερικής, φυσικής και μη) να συμπαρασύρει και τα περί ηθικής.
Αν η εμπειρία δεν το επαληθεύει πάντ’ αυτό και σ’ όλους τους ανθρώπους, είναι γιατί η αλλαγή που συμβαίνει και στην ηθική σφαίρα με την ωρίμανση και την ενηλικίωση δεν συνοδεύεται απαραίτητα κι από την εκδήλωση αυτής της αλλαγής υπό τη μορφή συμπεριφοράς: Οι κοινωνίες δεν ανέχονται τη σχετικότητα στην τοποθέτηση του κάθε ενός μέλους της απέναντι σε «λεπτά» θέματα ή σε ζητήματα «ταμπού» (και φυσικά κανένα ζήτημα ταμπού δεν υφίσταται ποτέ και πουθενά παρά μόνο με τις ευλογίες της όποιας κοινότητας), κι έτσι η απολυτότητα ή η στατικότητα στην ηθική κατασκευάζεται κι εν συνεχεία επιβάλλεται χωρίς όμως να προϋπάρχει ή νάναι «δοσμένη» απ’ τη μητέρα φύση (όπως θέλουν να την παρουσιάζουν οι αυτόκλητοι νομοθέτες όλων των αιώνων).
Ο Ηράκλειτος μας χάρισε μια σκέψη που εγκαινιάζει αυτή ακριβώς τη σχετικοκρατία στην ηθική: ὕες βορβόρῳ ἥδονται μᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι (Diels, 13) και si modo credimous Ephesio Heraklito qui ait sues caeno, cohortales aves pulvere vel cinere lavari (Diels, 37). Οι ερμηνείες που έχουν δοθεί στα δύο αυτά αποσπάσματα δεν με πείθουν γιατί κανείς δεν τα αντιμετώπισε ως ποιητικούς στίχους (όπως είν’ ολόκληρο το έργο του Εφέσιου, εξάλλου) που δεν φανερώνουν, ούτε κρύβουν αλλά σ η μ α ί ν ο υ ν. Έτσι τα γουρούνια και τις κότες των δυο παραπάνω αποσπασμάτων τα εξέλαβαν κυριολεκτικά κι όχι μεταφορικά. Κότες και γουρούνια είναι κατηγορίες ανθρώπων κι όχι απλώς διαφορετικά είδη απ’ τον άνθρωπο (δεν είναι ασυνήθιστο να παρομοιάζονται στην ποίηση οι άνθρωποι με ζώα κι ο Ηράκλειτος το κάνει και σ’ άλλο απόσπασμα αυτό).
Ο στοχαστής δεν προτρέπει εδώ ούτε ηθικολογεί· αντίθετα κάνει μια διαπίστωση: το κύλισμα στη λάσπη (και ας εννοήσει ο καθένας τη λάσπη όπως νομίζει) που προκαλεί ηδονή στα γουρούνια (δηλαδή σε ένα είδος ανθρώπων), αποτελεί αντικείμενο απέχθειας σε κάποιους άλλους (το αντίστροφο ισχύει για τα καθαρά νερά). Τα ίδια με μια άλλη κατηγορία ανθρώπων, τις κότες που αρέσκονται στη σκόνη. Το κύλισμα στη λάσπη ή στη σκόνη ή στα καθαρά νερά, που θα μπορούσε να αποτελεί στόχο της όποιας ηθικής (και να επικριθεί βάναυσα ή να επαινεθεί), είν’ υπεύθυνο για την πρόκληση διαμετρικά αντίθετων αισθημάτων σε διαφορετικά υποκείμενα και κατ’ επέκταση διαφορετικών ηθικών τοποθετήσεων. Αυτή η σχετικότητα στην ηθική ξεκινάει απ’ το γεγονός ότι ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση προκαλεί πάντα αντίθετες και αντιθετικές αντιδράσεις οι οποίες συνιστούν, όμως, μια ενότητα (άρα είναι και διαλεκτικές), δηλαδή αποτελούν όψεις της ίδιας κατάστασης (στην περίπτωσή μας, το κύλισμα στη λάσπη ή στη σκόνη ή στο νερό). Δεν μπορεί να υπάρξει στατικότητα, επομένως, στην ηθική γιατί λειτουργούν εκ των πραγμάτων δύο πάντα αντίθετοι όροι (καλό και κακό) που αναδεικνύονται πότε ο ένας και πότε ο άλλος, πότε ταυτόχρονα κι οι δύο μαζί (σε διαφορετικές αναλογίες), ανάλογα με τους δέκτες.
Η τρέχουσα ηθική «ακυρώνει» κατά το δοκούν τον έναν απ’ τους δύο όρους στις συνειδήσεις των ανθρώπων κάνοντας να φαίνονται απόλυτες και καθολικές οι προσταγές της, δοσμένες εκ των προτέρων και υφιστάμενες από πάντα, επισύροντας την κατακραυγή σε περίπτωση καταπάτησής τους απ’ τους αντιδραστικούς ή τους «άτακτους» (η θρησκεία, μάλιστα, μιλάει για αμαρτία).
Αυτά για όσους επιμένουν στη «βραχώδη ηθική» τους, στην προσκόλληση τους σε Καντιανού τύπου κατηγορικές προσταγές ή (ακόμα χειρότερα) στην στανική μετάδοση σε τρίτους μιας τέτοιας ισοπεδωτικής απολυτοκρατίας.