Προκλήσεις στη μετά-πανδημία εποχή του 21ου αιώνα

Αποχαιρετίσαμε μία από τις πιο «μαύρες» χρονιές (annus horribilis) στη νεότερη ιστορία και ιδιαίτερα μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανθρώπινες απώλειες, κατάρρευση συστημάτων Υγείας, οικονομικές και κοινωνικές αναταράξεις, αλλά και γεωπολιτικές επιπτώσεις. Τα καλύτερα think tank του πλανήτη, αναλυτές, διεθνολόγοι και φιλόσοφοι, δεν μπόρεσαν να αποτυπώσουν τον εφιάλτη που ξεκίνησε από έναν φονικό ιό και κυρίευσε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Εν μέσω, όμως, της μεγάλης αβεβαιότητας της σημερινής παγκόσμιας κατάστασης, ένα πράγμα είναι σαφές: ότι πρέπει να δούμε με προσοχή όλες εκείνες τις προκλήσεις που εμφανίσθηκαν κατά την περίοδο της πανδημίας και θα διαμορφώσουν τη νέα πραγματικότητα του 21ου αιώνα.
Η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη από περιόδους αναταράξεων, πανδημιών, συγκρούσεων και βίαιων αλλαγών. Το γνωρίζουμε καλά εδώ στην Κρήτη. Όσοι πιστεύουν όμως ότι μόνο με τα εμβόλια η ανθρωπότητα θα επιστρέψει στην πρότερη κανονικότητα, θα διαψευσθούν. Κανένα παγκόσμιο ιστορικό γεγονός δεν είχε τόσο βαθιά επίπτωση στη ζωή μας όσο η σημερινή πανδημία, η οποία προκάλεσε δημόσια και οικονομική κρίση σε πλανητική κλίμακα και έχει επιδεινώσει συστηματικά προβλήματα, όπως την ανισότητα και την έλλειψη Κοινωνικής Δικαιοσύνης.
Η επιδημία αυτή σηματοδότησε τη νέα αρχή της παγκόσμιας ιστορίας, δείχνοντας το βάθος της αλληλεξάρτησης μεταξύ ανθρώπων, κοινωνιών και εθνών. Ενίσχυσε σημαντικά την ψηφιακή επανάσταση, αλλά εισήγαγε επίσης μία πηγή θεμελιωδών εντάσεων στο διεθνές σύστημα, το οποίο διασπάται, από τη μία, από την άνοδο των παγκόσμιων απειλών και, από την άλλη, από την απόσυρση και απόκλιση των εθνών με έμφαση στην αμφισβήτηση των μεγάλων αφηγήσεων.

Ποια θα είναι
η επόμενη ημέρα;
Στις δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο κόσμος έκανε πρωτοφανή βήματα προς την εξάλειψη της φτώχειας, τη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, την αύξηση του προσδόκιμου ζωής και την επέκταση του γραμματισμού. Στη μετα-Covid εποχή θα πρέπει να αναζητήσουμε τις πηγές αυτής της επιτυχίας ή της όποιας αποτυχίας.
Το επερχόμενο παγκόσμιο κύμα πείνας, βίας, πολέμου και ανισοτήτων θα αφανίσει τον πλανήτη. Ευχόμεθα να μην συμβεί αυτό και να αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο. Αυτό, όμως, προϋποθέτει αληθινή υπαρξιακή, όχι φαρισαϊκή, ψυχολογική, ιδεοληπτική, θρησκοληπτική και επίπλαστη μετάνοια και μεταστροφή.
Η φετινή χρονιά θα είναι και αυτή απρόβλεπτη, δύσκολη και μεταβατική. Οι απότομες  αλλαγές, που συντελούνται  στις κοινωνίες, θα έχουν επίδραση στα επόμενα χρόνια, διαμορφώνοντας νέες πραγματικότητες. Ο ρόλος της Τεχνολογίας και τα όριά της, οι γεωπολιτικές αλλαγές, η ανθρώπινη συμπεριφορά, ο ρόλος των Θρησκειών, οι Θεσμοί και η ισχύς της Δημοκρατίας, αλλά και οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, θα διαμορφώσουν πολύ γρήγορα ένα νέο κόσμο, τον κόσμο της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Όλα ήλθαν πολύ γρήγορα και οι αποφάσεις γρηγορότερα για την τηλεργασία και την τηλεκπαίδευση.
Οι οικονομικές, οι ψυχολογικές και προ παντός οι κοινωνικές συνέπειες θα είναι μεγάλες και δεν μπορεί κανείς να τις μετρήσει και να τις προσπεράσει σήμερα. Ιδιαίτερα με τα προβλήματα του εγκλεισμού που θα είναι μόνιμα για τους περισσότερους μαθητές, τους αυριανούς πολίτες! Εν μέρει αποδέχομεθα -ως ένα βαθμό- τις θέσεις του καθηγητού του Γέιλ Δρος Νικόλαου Χρηστάκη, που είναι «ειδικός κοινωνικός επιδημιολόγος»1.
Όλα τα παραπάνω όμως είναι σημαντικά, αλλά υπάρχουν και άλλες προκλήσεις. Κι αυτές ως συνέχεια των παραπάνω αλλαγών που αφορούν τόσο την παλαιότερη γενιά όσο και τη νεότερη:
• Η πρώτη αλλαγή είναι η εκκοσμίκευση του Κράτους και η απομάκρυνση της Θρησκείας από τη δημόσια προς την ιδιωτική σφαίρα. Αυτό επισημάνθηκε ποικιλοτρόπως τόσο σε παλαιότερα κείμενά μας όσο και σε πολλές δραστηριότητες της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης με τον διακομματικό διάλογο.
• Θα περάσουμε από την παγκοσμιοποίηση στην άνοδο νέων απομονωτιστικών τάσεων με διάφορες εθνικιστικές και τοπικιστικές μορφές. Το ζήσαμε το τελευταίο διάστημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά και τις τελευταίες ημέρες από τις διαδηλώσεις με τις σκηνές βίας των οπαδών του Τραμπ που εισέβαλαν στο Καπιτώλιο.
• Αύξηση των ανισοτήτων στο εσωτερικό των κοινωνιών με αποτέλεσμα τη μετακίνηση των πληθυσμών από διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα, προωθώντας νέα, ακραία θρησκευτικά και πολιτιστικά φαινόμενα. Πώς θα επιτευχθεί μία νέα, μεγάλη σύνθεση;
• Η πανδημία μάς έφερε ενώπιον και νέων βιοηθικών προβλημάτων, κυρίως ως προς τη στάση μας απέναντι στο θάνατο. Και φυσικά δεν αναφερόμαστε μόνο στο θέμα της διαλογής των ασθενών (triage) στα Νοσοκομεία ολόκληρου του κόσμου. Στο πλαίσιο παλαιότερης συνέντευξης Τύπου, που παραχώρησαν ο Πρωθυπουργός και ο κ. Σωτήρης Τσιόδρας, αναφορικά με τα νέα μέτρα που κρίθηκε σκόπιμο να ληφθούν προκειμένου να αναχαιτιστεί η πανδημία, ο Καθηγητής αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουν αποφάσεις και ενεργούν οι γιατροί, όταν ο αριθμός των ασθενών που χρειάζονται εντατική θεραπεία ξεπερνά τις δυνατότητες ενός συστήματος Υγείας. Η προσέγγιση αυτή μάς φέρνει μπροστά στο θέμα της παρηγορητικής φροντίδας, το οποίο, δυστυχώς, ακόμα παραμένει εκτός του ευρύτερου ενδιαφέροντος, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες Χώρες, τις οποίες θεωρούμε, μάλιστα, λιγότερο δεκτικές πολιτισμικά ως προς το θάνατο από την Ελλάδα. Πάντως, έστω και τώρα είναι ενθαρρυντικό το γεγονός πως η πολιτική, έστω και εξ ανάγκης, συζητά εκ νέου το ζήτημα της ποιοτικής ζωής, αλλά και του ποιοτικού θανάτου. Η πανδημία έχει ανοίξει και πάλι, μετά από δεκαετίες μίας κυρίαρχης λογικής υλικού ευδαιμονισμού, τη συζήτηση περί θανάτου και την ανακαλεί από το σκοτεινό περιθώριο στο οποίο είχε τεθεί στον δυτικό πολιτισμό.
• Τέλος, η καταστροφή του Φυσικού Περιβάλλοντος, με άμεσες συνέπειες για τις κοινωνίες μας, αλλά και για τη δημιουργία νέων πανδημιών που θα έλθουν, δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αδιαφορίας και απροσεξίας ως προς τις μελλοντικές αποφάσεις μας.
Όλες αυτές οι αλλαγές θα διαμορφώσουν ένα νέο πολιτισμικό, κοινωνικό, οικονομικό, γεωπολιτικό τοπίο. Ακόμη και το θρησκευτικό.

Πώς συνεχίζουμε;

Η φετινή χρονιά είναι μία επετειακή χρονιά, μιας και συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, αλλά και 80 χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης, ένα άλλο σημαντικό ιστορικό ορόσημο. Το 2021 δεν θα είναι, όπως όλοι ελπίζουμε, η χρονιά της ανάκαμψης, η χρονιά της επιστροφής στην κανονικότητα. Δεν θα γίνει εύκολα και αυτόματα, θα χρειαστεί δουλειά και προσπάθεια από όλους μας. Και κάτι περισσότερο: θα χρειαστεί ανοιχτό μυαλό για αλλαγές σε όλα. Αν κάτι μάς δίδαξε η πανδημία, είναι ότι δεν ήμασταν έτοιμοι για πράγματα για τα οποία θα έπρεπε να είμαστε έτοιμοι. Και αυτό γιατί καθετί καινοτόμο το αφήναμε για… αύριο. Μόνο που το αύριο είχε ήδη έρθει και εμείς παλεύαμε ακόμη με όρους του χθες.
Όλα τα χρόνια που πέρασαν επαναπαυόμασταν στη δύναμη της συνήθειας και αρκούμασταν σε όσα ξέραμε. Όλα αυτά, όμως, αποδείχθηκαν πολύ λίγα. Η μόνη αποδεκτή δράση σε μία τέτοια κρίση είναι η επιδίωξη μίας «Μεγάλης Επαναφοράς» ανθρώπινων οικονομιών, ανθρώπινης πολιτικής και ανθρώπινων κοινωνιών2. Βέβαια, η έννοια της «επαναφοράς» χρειάζεται κι εδώ να επαναπροσδιορισθεί. Άραγε, υπάρχει κάτι στις «αποσκευές» μας από το παρελθόν που θα μπορέσει να μάς βγάλει στα ανοιχτά; Στην Κρήτη το έχουμε: Ντομπροσύνη και συνεργατικότητα. Να δημιουργήσουμε νέα εφόδια και να δομήσουμε διαφορετικά τις σχέσεις μας. Οι παλιές συνταγές ξεθύμαναν. Χρειαζόμαστε μία διαφορετική επανάσταση, την Επανάσταση των Συνειδήσεων, όπως την είχε οραματισθεί πολλά χρόνια πριν ο μακαριστός Κισάμου και Σελίνου κυρός Ειρηναίος Γαλανάκης. Υπάρχει, λοιπόν, αυτή η οικουμενική συνείδηση, η οικουμενική συμπάθεια και αλληλεγγύη που είναι μέγεθος κατ’ εξοχήν της συνεργατικότητας, αλλά υπάρχει και η ατομική συνείδηση, η τοπική και η κρητική συνείδηση. Αυτή θα πρέπει να έχουμε στις αποσκευές σας στο νέο ταξίδι μας.
Κανένας δεν εξαιρείται από τις εξελίξεις του 21ου αιώνα. Από τον στοχασμό και τον αναστοχασμό σχετικά με την κανονικότητα που σήμερα είναι ζητούμενο όλοι έχουν ρόλο και λόγο. Η Εκκλησία, και μάλιστα η Εκκλησία της Κρήτης, πρέπει να συμβάλει με όλες τις δυνάμεις για να γίνει παράγοντας αλληλοσεβασμού, σεβασμού, καταλλαγής και συμβίωσης. Δίχως τη διαδικασία της ώσμωσης και της πρόσληψης του κόσμου και της Ιστορίας, δίχως την εμπειρία του διαλόγου, δίχως ένα δημιουργικό λόγο, που ξεφεύγει από τον φανατισμό και τις κομματικές αντιπαλότητες, δεν θα μπορέσουμε να αφομοιώσουμε τις εξελίξεις και οι εξελίξεις θα μάς αφομοιώσουν με κάθε τρόπο. Αυτό δεν μπορούμε να το δεχθούμε, για τον λόγο αυτόν η ΟΑΚ θα συνεχίσει να διοργανώνει συναντήσεις (διαδικτυακές ή με φυσική παρουσία, εάν το επιτρέψουν οι υγειονομικές συνθήκες της πανδημίας), στις οποίες θα συζητήσουμε όλα τα παραπάνω για το μέλλον της Κρήτης, της Ελλάδος, της Ευρώπης και του κόσμου.

*Ο δρ Κωνσταντίνος Β. Ζορμπάς είναι ο Γενικός Διευθυντής
της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης (ΟΑΚ).

Οι παραπάνω σκέψεις είναι μέρος από τον Χαιρετισμό του ιδίου κατά την διαδικτυακή εκδήλωση του Δήμου Πλατανιά, της ΑΝΕΚ και της ΟΑΚ προς τιμή των νέων φοιτητών και των φοιτητριών, που κατάγονται από το Δήμο Πλατανιά και εισήχθησαν στις Σχολές Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης της Χώρας μας, για το Ακαδημαϊκό Έτος 2020-2021 (6 Ιανουαρίου 2021).

1. Βλ. το βιβλίο του με τίτλο “Apollo’s Arrow: The Profound and Enduring Impact of Coronavirus on the Way We Live”
(«Το Βέλος του Απόλλωνα: Η Βαθιά και Διαρκής Επίπτωση του Κορωνοϊού στον Τρόπο Ζωής Μας»).
2. Klaus Schwab – Thierry Malleret, COVID-19: The Great Reset, Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, Ιούλιος 2020.