» Το χρονικό της επιστημονικής εξέλιξης από τους προσωκρατικούς έως την εποχή μας.
» Σελ. 117, εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2019
Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του προέδρου της Δημοκρατίας (ΠτΔ) κου Προκόπη Παυλόπουλου εξεδόθη πρόσφατα το οποίο εμπεριέχει στοιχεία της ομιλίας του κατά την έναρξη των εργασιών του 4ου διεθνούς θερινού πανεπιστημίου με θέμα “Ελληνική γλώσσα, πολιτισμός και ΜΜΕ” το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 9/7/2018 στην Ερμούπολη της Σύρου.
Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας διερευνά τη πορεία της επιστημονικής εξέλιξης και τη μεθοδολογία που ακολουθείται για την επαλήθευση και την αποδοχή μιας επιστημονικής πρότασης και θεωρίας. Αναφέρεται στις μεθοδολογίες της ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΗΣ και της ΕΠΙΛΑΘΕΥΣΗΣ (Διαψευσιμότητας-fealsibility) οι οποίες έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό. Ο ΠτΔ θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική τη συμβολή των προσωκρατικών Ιώνων φιλοσόφων στην αρχική σύλληψη και δημιουργία της επιστημονικής σκέψης λόγω και των ιδιαίτερων πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών που επικρατούσαν στις πόλεις που ζούσαν τότε.
Η μεθοδολογία της επαλήθευσης μιας επιστημονικής πρότασης
Η διαδικασία της επαληθευσιμότητας μιας επιστημονικής πρότασης/θεωρίας αναφέρεται στη πορεία επιβεβαίωσης της με ορισμένα κριτήρια :
Α) Στη περίπτωση όπου η πρόταση ανάγεται στα πεδία της λογικής ή των μαθηματικών τότε η επαλήθευση της αποδεικνύεται εφόσον αυτή κρίνεται επιστημονικά αληθής ή εάν η άρνηση της αποβαίνει αντιφατική,
Β) Στις άλλες επιστήμες η επαλήθευση της επιβεβαιώνεται εφόσον αυτή αποδεικνύεται με τις ισχύουσες επιστημονικά καθιερωμένες μεθόδους της παρατήρησης της εμπειρίας και των αισθήσεων όπως αυτές χρησιμοποιούνται στα διάφορα επιστημονικά πεδία.
Η καθιέρωση της μεθόδου της επαλήθευσης στην επιβεβαίωση/απόρριψη μιας επιστημονικής μεθόδου, σύμφωνα με το Κο. Πρ. Παυλόπουλο, οφείλεται στους φιλοσόφους του “Κύκλου της Βιέννης” ο οποίος διαμορφώθηκε κατά τη περίοδο του μεσοπολέμου γύρο από το Γερμανό καθηγητή της Φυσικής στο πανεπιστήμιο της Βιέννης κ. Μόριτς Σλίκ (1).
Η μεθοδολογία της επιλάθευσης μιας επιστημονικής πρότασης
Μία διαφορετική διαδικασία αξιολόγησης των επιστημονικών θεωριών, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, αποτελεί η μέθοδος της “επιλάθευσης” τους δηλαδή της δυνατότητας διάψευσης τους. Σύμφωνα με τη διαδικασία αυτή μία επιστημονική πρόταση θεωρείται σωστή εφόσον δεν μπορεί να διαψευστεί με τη χρήση των κατάλληλών επιστημονικών εργαλείων αξιολόγησης των υπαρχόντων εμπειρικών δεδομένων και παρατηρήσεων. Έτσι σε αντίθεση με τη μέθοδο της ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΗΣ όπου γίνεται προσπάθεια να επαληθευτεί μία επιστημονική θεωρία, στη μέθοδο της ΕΠΙΛΑΘΕΥΣΗΣ γίνεται προσπάθεια να διαψευστεί. Η μέθοδος της “επιλάθευσης” χρησιμοποιήθηκε από τον Αϊνστάϊν, όπως αναφέρει ο ΠτΔ, όταν αυτός αντικατέστησε τη Νευτώνια θεωρία με τη θεωρία της ειδικής και γενικής σχετικότητας. Η ολοκλήρωση της θεωρίας αυτής επετεύχθη τη δεκαετία του ’60 με τη συμβολή δύο σημαντικών επιστημόνων του Κάρλ Πόπερ (2) και του Τόμας Κούν (3). Σύμφωνα με τον Κάρλ Πόπερ μία επιστημονική πρόταση θεωρείται αληθής για όλο εκείνο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο γίνονται διαδοχικές προσπάθειες διάψευσης της οι οποίες όμως αποτυγχάνουν. Ο Τόμας Κούν προσπάθησε να εξηγήσει τη πορεία εξέλιξης της επιστήμης μέσω διαδοχικών σταδίων τα οποία απεκάλεσε “Επιστημονικές Επαναστάσεις“. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση η επιστημονική κοινότητα σε κάθε περίοδο έχει υιοθετήσει ορισμένες θεωρητικές παραδοχές οι οποίες επιβεβαιώνονται από τα υπάρχοντα εμπειρικά δεδομένα και παρατηρήσεις. Όμως καθώς τα νέα πειραματικά δεδομένα και παρατηρήσεις που συλλέγονται βρίσκονται σε δυσαρμονία με τη κρατούσα/ισχύουσα επιστημονική θεώρηση τότε αναγκαστικά από την επιστημονική κοινότητα διατυπώνεται – συνήθως σταδιακά – μία νέα επιστημονική άποψη/θεωρία η οποία εξηγεί και είναι σε αρμονία με τα νέα πειραματικά δεδομένα και η οποία αντικαθιστά τη παλιά. Η αλλαγή αυτή της επιστημονικής θεώρησης/άποψης ή του “Παραδείγματος“ σύμφωνα με τον Τόμας Κούν συνιστά μία επιστημονική επανάσταση. Συνεπώς η αμφισβήτηση (η προσπάθεια διάψευσης) του ισχύοντος επιστημονικού παραδείγματος οδηγεί κάποια στιγμή στην αντικατάσταση του με κάποιο άλλο. Με τον τρόπο αυτό η πορεία της επιστημονικής εξέλιξης γίνεται κατανοητή σαν μία διαδοχή επιστημονικών επαναστάσεων.
Η συμβολή των προσωκρατικών φιλοσόφων στην ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης
Ο ΠτΔ τοποθετεί τις απαρχές της επιστημονικής σκέψης στο έργο των προσωκρατικών Ιώνων φιλοσόφων οι οποίοι πρώτοι προσπάθησαν να εξηγήσουν τον κόσμο και τα φαινόμενα που τον περιβάλλουν όχι με όρους μύθου, μαγείας και θαυμάτων αλλά δεχόμενοι ότι στο κόσμο υπάρχει μία στοιχειώδης τάξη και αντιλαμβανόμενοι ότι κάθε φαινόμενο έχει την αιτία του. Ο κ. Πρ. Παυλόπουλος αναφέρει ότι οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι αμφισβητούσαν τις θεωρίες των προγενέστερων και χρησιμοποιώντας κατά κάποιο τρόπο τη διαδικασία της “επιλάθευσης” πρότειναν νέες θεωρήσεις των πραγμάτων δημιουργώντας έτσι μία μορφή επιστήμης σε πρωταρχικό στάδιο. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι ενώ σε άλλους σημαντικούς πολιτισμούς της αρχαιότητας όπως ενδεικτικά της Αιγύπτου, της Βαβυλώνας και της Περσίας υπήρχαν οι εμπειρικές γνώσεις για τη δημιουργία κάποιας μορφής επιστήμης αυτή δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί κυρίως για κοινωνικο-πολιτικούς λόγους. Στις κοινωνίες αυτές, αναφέρει ο ΠτΔ, η γνώση ήταν στατική, μη αμφισβητούμενη η οποία συντηρείτο από κάποιο ιερατείο ενώ οι μορφές πολιτικής οργάνωσης των κοινωνιών αυτών ήταν απολυταρχικές, ανελεύθερες και δεσποτικές. Αντίθετα στις Ελληνικές πόλεις της αρχαίας Ιωνίας υπήρχε πνεύμα ελευθερίας αντί δεσποτίας καθώς και πνεύμα αμφισβήτησης των υπαρχόντων απόψεων δηλαδή υπήρχαν εκείνοι παράγοντες οι οποίοι απετέλεσαν το γόνιμο έδαφος για να ανθίσει η πρωταρχική μορφή της επιστημονικής θεώρησης του κόσμου.
Το βιβλίο αυτό του ΠτΔ, εμπλουτισμένο με την αγγλική μετάφραση του, παρουσιάζει με απλό, εύληπτο, πρωτότυπο και κατανοητό τρόπο τις μεθοδολογίες που ακολουθούνται για την αξιολόγηση των επιστημονικών προτάσεων και θεωριών. Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τους επιστήμονες των θετικών αλλά και των ανθρωπιστικών τομέων καθώς επισημαίνει τη σημαντική συμβολή των Ελλήνων προσωκρατικών φιλοσόφων της αρχαίας Ιωνίας στη δημιουργία των απαρχών της επιστημονικής σκέψης.
(1) Ο Κύκλος της Βιέννης ήταν μια ομάδα διανοουμένων – επιστημόνων και φιλοσόφων – που σχηματίστηκε κατά την περίοδο του μεσοπολέμου γύρω από τον Γερμανό καθηγητή φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης Μόριτς Σλικ (M. Schlick, 1882-1936). Η ομάδα αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο του νεοθετικισμού και πιο συγκεκριμένα του λογικού θετικισμού. Η συμβολή του Κύκλου της Βιέννης στην εξέλιξη της φιλοσοφίας της επιστήμης και της αναλυτικής φιλοσοφίας θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική, ανεξάρτητα από τις όποιες αδυναμίες επισημάνθηκαν με το πέρασμα του χρόνου.
(2) Κάρλ Πόπερ (1902-1994). Αυστριακός φιλόσοφος και ακαδημαϊκός από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της επιστήμης του 20ου αιώνα. Έκανε μια από τις πιο επιδραστικές τομές στην ιστορία του κλάδου με τη θεωρία του περί διαψευσιμότητας, σύμφωνα με την οποία για να είναι επιστημονική μια θεωρία πρέπει να είναι διαψεύσιμη, δηλαδή να μπορεί να ελεγχθεί και να αποδειχτεί λανθασμένη.
(3) Τόμας Κούν (1922-1996). Αμερικανός επιστήμονας ο οποίος ασχολήθηκε με την ιστορία των επιστημών. Θεωρείται σήμερα ως ένας από τους σπουδαιότερους διανοητές του 20ου αιώνα που με το έργο του καθόρισε τις εξελίξεις στην ιστορία των επιστημών και στην επιστημολογία. Εξέδωσε το 1962 το βιβλίο του «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων», το οποίο έκτοτε έγινε διεθνώς σημείο αναφοράς για την επιστημολογία.
