Πρόοδος, ανισότητες, τεχνολογία και ιδεολογία

Αγνοείστε τα σενάρια της καταστροφής. Μην παρασύρεστε από τις διαβρωτικές διακηρύξεις, που προμηνύουν το τέλος του δυτικού πολιτισμού, με αποτέλεσμα να υπαγορεύεται μία αμφίθυμη μοιρολατρία και η αόριστη και ολοένα πιο φασματική αίσθηση ότι η φιλελεύθερη αφήγηση βρίσκεται στη λάθος πλευρά της ιστορίας.
Η ανθρωπότητα έχει κάνει εντυπωσιακή πρόοδο τους τελευταίους αιώνες. Οι άνθρωποι είναι υγιέστεροι, πλουσιότεροι και ζουν καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ιστορίας. Έχει βελτιωθεί ριζικά η υγεία, η ευημερία, η ειρήνη, η ασφάλεια, η μόρφωση, το προσδόκιμο της ζωής έχει αυξηθεί παντού, ο αναλφαβητισμός εξαλείφεται, η ακραία φτώχεια και η πείνα έχουν μειωθεί σημαντικά, η παιδική θνησιμότητα, οι μολυσματικές ασθένειες και οι επιδημίες έχουν σχεδόν εκμηδενισθεί, η γνώση, η τεχνολογία, η δημοκρατία, η ισότητα ακολουθούν ανοδική πορεία.
Αυτή είναι η φωτογενής πλευρά του κόσμου και η ποικιλόμορφη αποθέωση της πρόσφατης αισιοδοξίας, που με ιδιαίτερη ένταση αναδεικνύουν μέσα από το περιεχόμενο των βιβλίων τους ορισμένοι επιστήμονες, όπως ο Στίβεν Πίνκερ, καθηγητής ψυχολογίας στο Χάρβαρντ (Διαφωτισμός τώρα), ο νομπελίστας Άνγκους Ντίτον (Η μεγάλη απόδραση  ͘ υγεία, πλούτος και οι ρίζες της ανισότητας), ο ιστορικός Γιουβάλ Χαράρι (21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα) και μερικοί ακόμα. Δικαιολογούν την αισιοδοξία τους προβάλλοντας ορθολογικά επιχειρήματα, βασισμένα σε στοιχεία και μας καλούν να επικεντρωθούμε στη μεγάλη εικόνα της χωρίς όριο ανθρώπινης άνθησης, με την προσήλωση στα ιδεώδη του Διαφωτισμού, με έμφαση στην επιστήμη, τη γνώση, την ελευθερία, την ισότητα, τον ουμανισμό και την ηθική διάσταση της προόδου.
Προβάλλουν κρίσιμα ερωτήματα, που πρέπει να θέσουμε στον εαυτό μας και που έχουν σχέση με περίπλοκα ζητήματα  ͘ πολιτικά, τεχνολογικά, κοινωνικά και υπαρξιακά προκειμένου να επιβιώσουμε σ’ ένα κόσμο γεμάτο θόρυβο και αβεβαιότητα, που κατακλύζεται από ασύνδετες πληροφορίες και πολύ διαφορετικό από αυτόν που ζούμε σήμερα. Ερωτήματα όπως: έχουν ακόμα σημασία τα έθνη και οι θρησκείες; Πώς μπορούμε να διατηρήσουμε κάποια ελευθερία επιλογής όταν μας παρακολουθούν τα Μεγάλα Δεδομένα; Τί μορφή θα έχει το αυριανό εργατικό δυναμικό, μετά τις δίδυμες επαναστάσεις της τεχνολογίας της πληροφορίας και της βιοτεχνολογίας; Πλησιάζει ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος; Ποιος πολιτισμός κυριαρχεί στον κόσμο, η Δύση, η Κίνα, το Ισλάμ; Μπορεί ο εθνικισμός να λύσει το πρόβλημα της ανισότητας; Τί πρέπει να γίνει με την τρομοκρατία; Και το καίριο ερώτημα: γιατί ο φιλελευθερισμός, παρά το αναμορφωμένο φιλελεύθερο πακέτο δημοκρατίας χάνει την αξιοπιστία του, ιδίως στο κομμάτι της παγκοσμιοποίησης – η οποία ασκεί πρωτόγνωρες πιέσεις στην προσωπική μας συμπεριφορά και ηθική – ακριβώς τη στιγμή που η συγχώνευση της τεχνολογίας της πληροφορίας με την βιοτεχνολογία, θέτουν τις μεγαλύτερες προκλήσεις, που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρωπότητα; Τί θα μπορούσαμε να απαντήσουμε σ’ αυτό το τελευταίο; Δύσκολο να το αμφισβητήσει κανείς.
Το διανοητικό ταξίδι στις απαρχές της βιομηχανικής εποχής και της διαμόρφωσης της φιλελεύθερης αφήγησης – για την οποία όταν έγινε παγκόσμια επωδός στις αρχές του 1990 στοχαστές και πολιτικοί χαιρέτιζαν «το τέλος της ιστορίας» – συμπυκνώνει την ιστορία της ανθρώπινης προόδου και της κατά τους ιστορικούς «μεγάλης απόκλισης», που δημιούργησε σε μεγάλο βαθμό τη σημερινή παγκόσμια ανισότητα. Η φιλελεύθερη αφήγηση, που στηριζόταν παραδοσιακά στην οικονομική ανάπτυξη, μία ασταμάτητη πορεία προόδου, ειρήνης και ασφάλειας, είχε απομείνει η μοναδική από τις τρεις μείζονες αφηγήσεις του 20ου αιώνα μετά την ιδεολογική χρεοκοπία των δύο άλλων  ͘  της φασιστικής και της κομμουνιστικής.
Η βιομηχανική επανάσταση ήταν η απαρχή της οικονομικής ανάπτυξης, χάρη στην οποία εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι απέδρασαν από την παραλυτική φτώχεια, τις στερήσεις, την κακή υγεία, τον θάνατο, οδηγώντας σε αβυσσαλέα χάσματα νέων διευρυνόμενων εισοδηματικών ανισοτήτων ανάμεσα στους ανθρώπους, εφόσον η τύχη ευνοεί κάποιους, αλλά όχι άλλους. Άλλωστε η ιστορία της προόδου είναι επίσης η ιστορία της ανισότητας  ͘  εφόσον η ευημερία κατανέμεται άνισα, δείχνοντας έτσι την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην πρόοδο με την ανισότητα και ένα κόσμο με θεμελιώδεις διαφορές στα επίπεδα διαβίωσης, στις ευκαιρίες ζωής και στην ευημερία. Οι ανισότητες όμως με την μεγαλύτερη σημασία είναι αυτές που αφορούν την υγεία – που αντανακλούν ανισότητες στον πλούτο – και είναι μία τυπολογία των μεγάλων αδικιών στον σημερινό κόσμο.
Ωστόσο το δημοκρατικό σύστημα, με την αρχετυπική φιλελεύθερη κοσμοαντίληψη, αναγνωρίζει τις αδυναμίες του, τις ανεπάρκειες του, την αίσθηση της στασιμότητας και της αργής κατάπτωσης και ότι εντέλει δεν είναι όλα καλά στον κόσμο  ͘  παρότι έμαθε από τον κομμουνισμό να ενδιαφέρεται εκτός από την ελευθερία και για την ισότητα και παρότι εσχάτως το διατρέχουν συχνές αναλαμπές συμπόνοιας. Παραταύτα από το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης, οι άνθρωποι, ολοένα και περισσότερο, άρχισαν να βλέπουν πια το φιλελεύθερο όνειρο ως ανεπιθύμητο και ανέφικτο, να ανακαλύπτουν τις εθνικές τους ιστορίες και  μύθους  και  να  γίνεται  ολοένα  πιο  ελκυστικός  ένας  νεο-αντιδραστικός εθνικολαϊκισμός. Οι φιλελεύθερες ελίτ καταλαβαίνουν ότι η ιστορία βγήκε από την προκαθορισμένη της πορεία και είναι αποπροσανατολισμένες και σε κατάσταση σοκ.
Η αίσθηση του αποπροσανατολισμού επιταχύνεται με όρους Αποκάλυψης από τις διαρκείς επαναστάσεις της τεχνολογίας της πληροφορίας και της βιοτεχνολογίας. Η συγχώνευση των δύο αυτών τεχνολογιών μπορεί σύντομα να ανατρέψει τα δεδομένα στην αγορά εργασίας, υπονομεύοντας τόσο την ελευθερία όσο και την ισότητα. Οι αλγόριθμοι των Μεγάλων Δεδομένων δημιουργούν ψηφιακές δικτατορίες, αλλά και κάτι τρομακτικό ͘ την ασημαντότητα δισεκατομμυρίων ανθρώπων στην αγορά εργασίας.
Το φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα, που ήταν η ιστορία των συνηθισμένων ανθρώπων, είναι αμφίβολο αν θα μπορέσει να διατηρήσει τη συνάφειά του σε ένα κόσμο δικτυωμένων αλγόριθμων, όπως επίσης και αν θα αντέξει τα επόμενα σοκ, που θα προοιωνίζονται την τελεσίδικη καθίζηση, όπως η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και η επανάσταση της τεχνολογίας Μπλοκτσέιν. Επιπλέον είναι σχεδόν αδιανόητο να μπορεί να προβλέψει κανείς, ποιες θα είναι οι συνέπειες από τις διαρκείς τεχνολογικές επαναστάσεις για την προσωπική μας ψυχολογία, το νοητικό μας σύστημα ή για τα κοινωνικά μας συστήματα.
Όπως είναι εμφανές, αυτός είναι ένας από τους λόγους, που οι άνθρωποι στην φιλελεύθερη Δύση χάνουν την πίστη τους στο φιλελεύθερο σύστημα και τις δημοκρατικές του διαδικασίες. Οι απλοί άνθρωποι μπορεί να μην αντιλαμβάνονται την τεχνητή νοημοσύνη ούτε την βιοτεχνολογία, αλλά διαισθάνονται ότι το μέλλον τους αντιπαρέρχεται. Υποψιάζονται ότι καμμία από τις αλλόκοτες αυτές λέξεις δεν αναφέρεται σε αυτούς. Καταλαβαίνουν ότι ένα κομμάτι της ζωής τους έχει μόλις ολοκληρωθεί και ήταν πιθανότατα το πιο ανθρώπινο. Διότι ίσως στον 21ο αιώνα οι εξεγέρσεις των μαζών να μη γίνονται ενάντια στην οικονομική ελίτ, που εκμεταλλεύεται τον λαό, αλλά στην οικονομική ελίτ, που πια δεν θα τον έχει ανάγκη, εφόσον θα έχει χάσει την οικονομική του αξία. Η μάχη αυτή είναι μάλλον χαμένη  ͘ διότι είναι πολύ πιο δύσκολο να αγωνιστείς ενάντια στην ασημαντότητα, παρά ενάντια στην εκμετάλλευση, όπως αναφέρει με απόλυτη θλίψη ο Γιουβάλ Χαράρι.
Οι φιλελεύθερες ελίτ παρακολουθούν με φρίκη τις εξελίξεις αυτές. Ωστόσο ο φιλελευθερισμός δεν έχει εύκολες απαντήσεις για τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ͘ οικολογική επιδείνωση και τεχνολογική απορρύθμιση. Ο φιλελευθερισμός, όπως είναι γνωστό, συνοδευόταν ανέκαθεν από μία αρνητική υποδήλωση στο πρώτο και από φαντασιώσεις κυριαρχίας στο δεύτερο. Κατά συνέπεια και παρότι δεν ήρθε η Αποκάλυψη, με μία ορισμένη διανοητική ευελιξία του φιλελεύθερου πνεύματος, το «τέλος της ιστορίας» αναβάλλεται.
Εφόσον όμως, η αναγκαιότητα είναι μητέρα των επινοήσεων, θα πρέπει ενδεχομένως οι επερχόμενες επαναστάσεις στην βιοτεχνολογία και την τεχνολογία της πληροφορίας να χρειαστούν  νέα οράματα, που θα πηγαίνουν ακόμη και πέρα από τις βασικές νεωτερικές αξίες της ελευθερίας και της ισότητας. Ένα νέο Διαφωτισμό, με την προσαρμογή της φιλελεύθερης αφήγησης και της προόδου στις οικουμενικές αξίες. Η ιστορία της προόδου, με θεμέλιο τη λογική και τη γνώση, είναι «ηρωική και λαμπρή», γράφει με πάθος ο Στίβεν Πίνκερ.
Σε μία ανθρωπότητα όμως, που προδήλως ολοένα και περισσότερο βρίσκεται σε μία αποπνικτική ριζοσπαστική απελπισία μεταξύ απόσυρσης και έκρηξης, δε διαφαίνεται η προοπτική κάποιας συναίνεσης σχετικά με τα διλήμματα αυτά. Και ενώ βρισκόμαστε στο πολιτικό απόγειο του κενού, εφόσον οι άνθρωποι έχουν πάψει να πιστεύουν στις παλιές αφηγήσεις, αλλά δεν έχουν ακόμη επιλέξει μία νέα, αυτό που προκύπτει σαν αναπόδραστο είναι ότι εάν η οποιαδήποτε νέα πίστη θέλει να διαμορφωθεί το παρόν με όρους του μέλλοντος, θα πρέπει όχι απλά να κατανοήσει την τεχνητή νοημοσύνη, τα Μεγάλα Δεδομένα και τη γενετική μηχανική, αλλά πρέπει επίσης να τα εντάξει σε μία νέα αφήγηση, που να δίνει χώρο στη συζήτηση για την τεχνολογία και την ιδεολογία. Η συζήτηση αυτή μπορεί να φαίνεται ανιαρή και χωρίς αισθητική γοητεία, εφόσον εξακολουθούμε να μη καταλαβαίνουμε τις προκλήσεις και το δυνητικό αντίκτυπο που θα μπορούσαν να έχουν οι τεχνολογικές επαναστάσεις στις ζωές μας, εντούτοις η διορατική προσέγγιση της πραγματικής προοπτικής της μαζικής ανεργίας ή της προσωπικής ανεργίας, δεν αφήνει κανέναν αδιάφορο. Αυτή η κοινοτοπία είναι πιο δυσοίωνη από ποτέ άλλοτε.