Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων
Ιan Hodder, Εκδόσεις του 21ου, 2020, σελ. 216.
Eνα πρωτότυπο και ενδιαφέρον βιβλίο σχετικά με την εξέλιξη του ανθρώπου κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις του 21ου. Συγγραφέας του ο Ian Hodder (1948 – ) καθηγητής ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ των ΗΠΑ και παλαιότερα καθηγητής αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ της Αγγλίας. Η πρωτοτυπία του βιβλίου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας παρουσιάζει μία νέα θεωρία για την εξέλιξη των ανθρώπων που σχετίζεται με την συν-εξέλιξη τους με τα πράγματα με τα οποία συνυφαίνονται. Η άποψη αυτή, της εξέλιξης των ανθρώπων σε συσχετισμό με τα αντικείμενα που δημιουργούν, εξαρτώνται και συνυφαίνονται, είναι διαφορετική από τις υπάρχουσες θεωρίες της εξέλιξης τους, οι οποίες βασίζονται αφ ενός στην ιδέα της προόδου και αφετέρου στην εξέλιξη τους μέσω βιολογικής προσαρμογής σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Σκοπός του σύντομου κειμένου που ακολουθεί είναι η παρουσίαση των απόψεων του Ian Hodder για την συν-εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων όπως εκφράζονται στο προαναφερθέν βιβλίο.
Η πρόοδος του ανθρώπου σαν είδος είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Διάφοροι συγγραφείς έχουν προτείνει διάφορους τρόπους μέτρησης της κοινωνικής ανάπτυξης όπως:
Α) Την ποσότητα της ενέργειας που μπορεί να αντλήσει μία κοινωνία από το περιβάλλον της,
Β) Την οργανωτική πολυπλοκότητα της κοινωνίας,
Γ) Τη τεχνολογία πληροφοριών που χρησιμοποιεί, και
Δ) Την ικανότητα διεξαγωγής πολέμων.
Μία επιπλέον θεώρηση/παράμετρος της κοινωνικής ανάπτυξης κατά το συγγραφέα σχετίζεται με τη ποσότητα/πλήθος των υλικών πραγμάτων τα οποία επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Όπως αναφέρει ο Ian Hodder κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια η ποσότητα των υλικών αντικειμένων που εμπλέκονται στη ζωή των ανθρώπων αυξήθηκε σημαντικά και ο ανθρώπινος πολιτισμός απέκτησε μεγαλύτερη υλική υπόσταση. Σε αντίθεση με τη θεωρία της προόδου και της βιολογικής εξέλιξης (οι οποίες περιγράφουν την εξέλιξη με τους δικούς τους όρους) η ανθρώπινη εξέλιξη, κατά το συγγραφέα, θα μπορούσε να περιγραφεί με όρους αύξησης της κατά κεφαλήν ποσότητας των παραγόμενων από τον άνθρωπο αντικειμένων. Είναι γεγονός ότι ο άνθρωπος σαν είδος αντιμετωπίζει σήμερα δισεπίλυτα προβλήματα που σχετίζονται με την αύξηση της χρησιμοποιούμενης ενέργειας και τη γενικευμένη υποβάθμιση/ρύπανση του περιβάλλοντος. Τα δύσκολα αυτά προβλήματα προσπαθούμε να τα αντιμετωπίσουμε εφευρίσκοντας και κατασκευάζοντας (σαν homo sapiens και homo faber) περισσότερα πράγματα τα οποία βασίζονται κυρίως σε τεχνολογικές καινοτομίες. Η εξάρτηση μας από νέα πράγματα μας παρέσυρε σε ολοένα μεγαλύτερη συνύφανση και εξάρτηση από αυτά και μας δημιούργησε περισσότερα προβλήματα. Σαν είδος θεωρούμε ότι η επίλυση των σύνθετων προβλημάτων μας βασίζεται περισσότερο σε τεχνολογικές λύσεις οι οποίες αυξάνουν την εξάρτηση μας από τα αντικείμενα. Ο Ian Hodder θεωρεί ότι τα ανθρωπογενή πράγματα, τα τέχνεργα, και η συνύφανση τους με τον άνθρωπο ωθούν τη κοινωνία προς μία εξελικτική κατεύθυνση. Έτσι, ισχυρίζεται, η αλληλεπίδραση των ανθρώπων με τα υλικά αντικείμενα, τα οποία έχουν κατασκευασθεί από αυτούς, αποτελεί κινητήριο δύναμη της εξέλιξης/κατεύθυνσης της κοινωνίας. Ο σύγχρονος καπιταλισμός δημιούργησε ένα κόσμο στον οποίο εκπαιδευόμαστε/μαθαίνουμε να δεχόμαστε τα πράγματα σαν αντικείμενα των επιθυμιών μας, τα οποία μας φέρνουν ικανοποίηση και ευτυχία. Νομίζουμε ότι γνωρίζουμε πολλά για τα αντικείμενα που δημιουργούμε και για αυτά που μας προσφέρουν. Πιστεύουμε επίσης ότι τα ελέγχουμε, ενώ είναι εκείνα που μας ελέγχουν. Τα θέλουμε και τα ποθούμε, ενώ γνωρίζουμε ότι προκαλούν οικολογικές καταστροφές και κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες. Σαν αποτέλεσμα έχουμε οδηγηθεί σε εξελικτικά μονοπάτια από τα οποία δυσκολευόμαστε να απεμπλακούμε. Οι σχέσεις των ανθρώπων με τα πράγματα συνεπάγονται εξάρτηση η οποία είναι αμφίδρομη. Έτσι οι άνθρωποι εξαρτώνται από τα αντικείμενα τα οποία με τη σειρά τους εξαρτώνται από τους ανθρώπους. Ενώ όμως εξαρτώνται από τα πράγματα, εμπλέκονται ταυτόχρονα με τη φροντίδα τους. Ο Ian Hodder θεωρεί ότι οι άνθρωποι είναι πλέον συνυφασμένοι με τα αντικείμενα όπου η έννοια της συνύφανσης γίνεται αντιληπτή με το μπέρδεμα και τη περιπλοκή/διαπλοκή μεταξύ τους. Στο πλαίσιο αυτό οι άνθρωποι εξαρτώνται από τα πράγματα τα οποία εξαρτώνται από άλλους ανθρώπους. Καθώς τα διάφορα αντικείμενα έχουν περιορισμένη ικανότητα να αναπαραχθούν και να συντηρηθούν από μόνα τους εξαρτώνται από τους ανθρώπους, όπως επίσης και από άλλα πράγματα. Έτσι δημιουργείται ένα πλέγμα πολύπλοκων σχέσεων όπου:
1. Οι άνθρωποι εξαρτώνται από τα πράγματα,
2. Τα πράγματα εξαρτώνται από τους ανθρώπους,
3. Οι άνθρωποι εξαρτώνται από τους ανθρώπους, και
4. Τα πράγματα εξαρτώνται από τα πράγματα.
Οι σύνθετες αυτές σχέσεις εμπεριέχουν τη στήριξη, την εξάρτηση, τη παγίδευση και τον εγκλωβισμό μεταξύ των συνυφασμένων ανθρώπων και αντικειμένων. Έτσι υποστηρίζει ο συγγραφέας αναδύεται ένα σαφές πρότυπο όπου “Οι άνθρωποι εξαρτώνται από πράγματα τα οποία είναι μπλεγμένα σε αλληλουχίες, οι οποίες οδηγούν τους ανθρώπους σε ακόμη μεγαλύτερη εξάρτηση από αυτά” Συνεπώς αυξάνεται ο όγκος των ανθρωπογενών υλικών αντικειμένων όπως και οι συνυφάνσεις αφ’ ενός μεταξύ τους και αφ’ ετέρου μεταξύ αυτών και των ανθρώπων. Η προσέγγιση λοιπόν του Ian Hodder αποδίδει σημαντικό ρόλο στα αντικείμενα και στη συνύφανση τους με τους ανθρώπους οι οποίοι τα δημιουργούν για την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Συνεπώς ο συγγραφέας θεωρεί ότι η συν-ύφανση του ανθρώπου με τα αντικείμενα καθορίζει τη κατεύθυνση της πορείας/εξέλιξης των ανθρώπων προς μία ολοένα μεγαλύτερη συνύφανση/διαπλοκή με αυτά. Η κατεύθυνση αυτή έχει μη τελεολογικό χαρακτήρα (δηλαδή δεν οδηγεί σε ένα προκαθορισμένο σκοπό/τέλος) και επιτρέπει την άντληση περισσότερης ενέργειας από το περιβάλλον η οποία είναι απαραίτητη για τη δημιουργία περισσότερων/μεγαλύτερων και πιο πολύπλοκων/σύνθετων τεχνουργημάτων από τους ανθρώπους. Δυστυχώς η αυξανόμενη συνύφανση/εξάρτηση των ανθρώπων από τα πράγματα προκαλεί τέτοια προβλήματα στο πλανήτη, συμπεριλαμβανομένης και της αλλαγής του κλίματος, ούτως ώστε η ζωή των επερχόμενων γενεών να τίθεται σε κίνδυνο. Σύμφωνα με τη προαναφερθείσα θεώρηση του συγγραφέα ο άνθρωπος αναμένεται να επιχειρήσει να λύσει τα οικολογικά προβλήματα αυξάνοντας τη συνύφανση του με τα αντικείμενα όπως πράγματι συμβαίνει σήμερα. Έτσι η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής προϋποθέτει την απεξάρτηση μας από τα ορυκτά καύσιμα. Αυτό επιτυγχάνεται με τη δημιουργία νέων σύνθετων πραγμάτων τα οποία παράγουν ενέργεια χωρίς τη χρήση ορυκτών καυσίμων όπως ενδεικτικά:
1. Πυρηνικών εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (τα οποία δεν εκλύουν ανθρακούχα αέρια στην ατμόσφαιρα),
2. Αιολικών πάρκων/ανεμογεννητριών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, και
3. Ηλεκτρικών οχημάτων-μεταφορικών μέσων σε αντικατάσταση των συμβατικών οχημάτων με μηχανές εσωτερικής καύσης.
Για τη δημιουργία των νέων αυτών αντικειμένων/τεχνουργημάτων είναι προφανές ότι αυξάνεται η εξάρτηση μας από:
Α) Τα πράγματα που απαιτούνται για τη δημιουργία των νέων σύνθετων τεχνουργημάτων, και
Β) Τους ανθρώπους οι οποίοι θα σχεδιάσουν και θα κατασκευάσουν τα νέα αυτά αντικείμενα/πράγματα.
Έτσι, ενώ νομίζουμε ότι έχουμε τον έλεγχο των νέων πραγμάτων που δημιουργούμε, δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε/αντιληφθούμε το βαθμό της εξάρτησης μας από αυτά.
Η γρήγορη αύξηση της συνύφανσης/διαπλοκής/διασύνδεσης μεταξύ ανθρώπων και αντικειμένων θα επιτευχθεί σύντομα με την ανάπτυξη του διαδικτύου των πραγμάτων (Internet of Things) στα πλαίσια της 4ης βιομηχανικής/τεχνολογικής επανάστασης. Το διαδίκτυο αυτό αποτελεί το δίκτυο επικοινωνίας πληθώρας συσκευών/αντικειμένων που ενσωματώνουν λογισμικό, αισθητήρες, ηλεκτρονικά μέσα και συνδεσιμότητα σε ένα παγκόσμιο διαδίκτυο για την ανταλλαγή δεδομένων. Έτσι, τα αντικείμενα θα συνδέονται αφ ενός μεταξύ τους και αφ’ ετέρου με τους ανθρώπους μέσω της διασύνδεσης του διαδικτύου των πραγμάτων με τον παγκόσμιο ιστό. Σύντομα λοιπόν δεκάδες/εκατοντάδες εκατομμυρίων αντικειμένων θα βρίσκονται συνυφασμένα με δισ. ανθρώπων δημιουργώντας ένα πρωτόγνωρο παγκόσμιο δίκτυο συνύφανσης ανθρώπων-αντικειμένων το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει την ανθρώπινη εξέλιξη προς μία νέα κατεύθυνση. Ολοκληρώνοντας ο συγγραφέας αναφέρει ότι ίσως ο άνθρωπος θα έπρεπε να διερευνήσει διαφορετικά μονοπάτια για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του αντί της κατασκευής νέων αντικειμένων. Σαν ενδεικτικές κοινωνίες του παρελθόντος, οι οποίες διασφάλισαν τη μακροχρόνια αειφορία τους χωρίς να επιδίδονται στη κατασκευή νέων αντικειμένων αναφέρει τους Αυστραλούς ιθαγενείς-Αβορίγινες. Η μελέτη των πρακτικών που χρησιμοποιούσαν οι κοινωνίες αυτές ίσως θα μπορούσε να μας υποδείξει διαφορετικούς δρόμους για τη διασφάλιση της αειφορίας μας στη σημερινή εποχή του ανθρωπόκαινου. Καθώς όμως ο πληθυσμός του πλανήτη υπερβαίνει πλέον τα 7 δισ. και η διατήρηση του υπάρχοντος καταναλωτικού επιπέδου του απαιτεί τη χρήση πολλαπλάσιων φυσικών πόρων από αυτούς που διαθέτει η γη, δεν φαίνεται καθόλου εύκολη η επινόηση νέων μονοπατιών για την αντιμετώπιση των σύνθετων προβλημάτων μας. Συμπερασματικά το πόνημα αυτό του Ian Hodder παρουσιάζει μία νέα πρωτότυπη θεώρηση της κατεύθυνσης της εξέλιξης των ανθρώπων όπου καθοριστικό ρόλο έχει η συνύφανση και διαπλοκή τους από τα αντικείμενα τα οποία δημιουργούν και παράγουν οι ίδιοι.
