Νικόλας Χρηστάκης
Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα, 2019, σελ. 510
Ένα νέο εξαιρετικό βιβλίο του διακεκριμένου Έλληνα καθηγητή στο πανεπιστήμιο YALE των ΗΠΑ κ. Νικόλα Χρηστάκη κυκλοφόρησε πρόσφατα. Ο συγγραφέας κατέχει θέσεις σε πολλά τμήματα του πανεπιστημίου του YALE συμπεριλαμβανομένων των τμημάτων Ιατρικής, Κοινωνιολογίας, Οικολογίας, Εξελικτικής βιολογίας κ.α., ενώ το έτος 2009 το περιοδικό TIME τον συμπεριέλαβε στο κατάλογο των 100 ανθρώπων με τη μεγαλύτερη επιδραστικότητα στο πλανήτη. Ο συγγραφέας στο πόνημα αυτό ακολουθεί μία ολιστική, διεπιστημονική και πολυδιάστατη προσέγγιση σχετικά με το ρόλο των ανθρώπινων γονιδίων στη διαμόρφωση των ανθρώπινων κοινωνιών. Στο Προσχέδιο παρουσιάζεται/τεκμηριώνεται η εντυπωσιακή άποψη ότι ο άνθρωπος μέσα σε μία μακρά εξελικτική πορεία είναι προσχεδιασμένος να δημιουργεί “καλές κοινωνίες” οι οποίες έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά. Δηλαδή τα γονίδια μας έχουν εξελιχτεί και έχουν αναπτύξει/αποτυπώσει ένα προσχέδιο με το οποίο εμμέσως καθοδηγούν τον άνθρωπο στο να δημιουργεί “καλές κοινωνίες”. Η ιδέα δημιουργίας “ιδανικών κοινωνιών” συναντάται στην αρχαιότητα στο έργο του Πλάτωνα “ΠΟΛΙΤΕΙΑ” ενώ στον ύστερο Μεσαίωνα ο Τόμας Μουρ στο έργο του “ΟΥΤΟΠΙΑ” παρουσίασε τα χαρακτηριστικά μιας ιδεατής ουτοπικής κοινωνίας για την εποχή αυτή. Πολλοί στο παρελθόν αλλά και σήμερα εστιάζουν στο γεγονός ότι μεταξύ των γνωρισμάτων του ανθρώπου επικρατούν η επιθετικότητα, η βαναυσότητα, η ζήλια και ο ανταγωνισμός. Ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χόμπς το 17ο αιώνα υποστήριζε ότι η ανθρώπινη φύση καθορίζεται ουσιαστικά από εγωιστικά κίνητρα ενώ οι πρωταρχικές αιτίες διαμάχης που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου είναι ο ανταγωνισμός, η δυσπιστία και η δόξα. Ο Ν. Χρηστάκης παρουσιάζει στο βιβλίο αυτό μία πρωτότυπη, αισιόδοξη, ανθρώπινη και επαναστατική άποψη. Αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι στη πορεία της εξέλιξης μας τα γονίδια δεν επηρεάζουν μόνο το σώμα μας αλλά και τη συμπεριφορά μας ωθώντας μας να δημιουργούμε “καλές κοινωνίες”. Αυτές έχουν στο πυρήνα τους τη κοινωνική ακολουθία δηλαδή μία σειρά γνωρισμάτων τα οποία είναι κοινά στις ανθρώπινες κοινωνίες όπως
1. Την ικανότητα να έχουμε και να αναγνωρίζουμε την ατομική μας ταυτότητα,
2. Την αγάπη για τους συντρόφους και τους απογόνους μας,
3. Τη φιλία,
4. Τα κοινωνικά δίκτυα,
5. Τη συνεργασία,
6. Τη προτίμηση για την ομάδα,
7. Την ήπια ιεραρχία, και
8. Τη κοινωνική μάθηση και διδασκαλία.
Ο συγγραφέας μελέτησε διεξοδικά διάφορες μη σκόπιμες κοινότητες οι οποίες δημιουργήθηκαν τυχαία στο παρελθόν από ναυάγια πλοίων σε απομακρυσμένα νησιά/περιοχές όπου οι ναυαγοί κλήθηκαν να δημιουργήσουν εξ’ αρχής κοινωνικές δομές. Μελέτησε εσκεμμένες προσπάθειες κυρίως το τελευταίο αιώνα δημιουργίας ουτοπικών (μη συμβατικών) κοινωνιών καθώς και εικονικές κοινότητες μέσω διαδικτυακών παιγνιδιών. Τέλος μελέτησε κοινότητες του ζωικού βασιλείου που προσομοιάζουν με τις ανθρώπινες όπως των ελεφάντων και των δελφινιών. Το πορίσματα των ερευνών του υποδεικνύουν ότι τα γονίδια μας δρουν σύμφωνα με ένα “ευέλικτο” προσχέδιο που έχει αποτυπωθεί σε αυτά για τη δημιουργία καλής κοινωνίας οι οποία εμπεριέχει τη προαναφερθείσα κοινωνική ακολουθία. Ο τύπος της κοινωνίας που θα δημιουργηθεί μπορεί να αποκλίνει από το προσχέδιο καθώς όλες οι κοινωνίες δεν έχουν τις ίδιες μορφές, καθώς αναπτύσσονται σε διαφορετικά ενδιαιτήματα με διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες, αλλά εφόσον η κοινωνία αποκλίνει πολύ από τη προαναφερθείσα κοινωνική ακολουθία καταρρέει. Ο άνθρωπος αναφέρει ο συγγραφέας έχει την έμφυτη ικανότητα (η οποία είναι σπάνια στο ζωικό βασίλειο) να δημιουργεί κοινωνικές δομές. Σε αυτή την ικανότητα του ανθρώπου βασίζεται “ η κοινωνική κατάκτηση της γης” σύμφωνα με τον εξελικτικό βιολόγο E.O. Wilson. Ο Ν. Χρηστάκης υποστηρίζει ότι η προγραμματισμένη (στα γονίδια) κλίση του ανθρώπου να δημιουργεί πολιτισμό αποτελεί μία σημαντική ιδιότητα του είδους μας. Η ικανότητα μας αυτή να δημιουργούμε πολιτισμό έχει διαμορφωθεί εξελικτικά από τη φυσική επιλογή ενώ λίγα άλλα ζωικά είδη έχουν τέτοια ικανότητα. Καθώς ο πολιτισμός (η δημιουργία του οποίου είναι αποτυπωμένη στα γονίδια μας) εξελίσσεται σε βάθος χρόνου επηρεάζει/αλληλεπιδρά με ορισμένα γονίδια και οδηγεί στην συν-εξέλιξη γονιδίων-πολιτισμού (με ένα δίκτυο ανατροφοδότησης/αλληλεπίδρασης μεταξύ τους). Συνεπώς έχουμε (συν)-εξελιχθεί γενετικά συνέπεια του πολιτισμού που δημιουργούμε και τον οποίο είμαστε προγραμματισμένοι γενετικά να δημιουργήσουμε. Το αποτέλεσμα της συν-εξέλιξης μας ωθεί/οδηγεί σε κοινωνική ευταξία. Έτσι κατά κάποιο – έμμεσο – τρόπο τα γονίδια μας δεν διαμορφώνουν μόνο το σώμα μας αλλά και το περιβάλλον που ζούμε. Ο συγγραφέας με τη παρουσίαση πολλών παραδειγμάτων τεκμηριώνει την άποψη του για την συν-εξέλιξη γονιδίων και πολιτισμού. Η επίδραση των γενετικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου σε κάποιες πτυχές της κοινωνικής συμπεριφοράς δεν μπορεί να αμφισβητηθεί σήμερα. Προσπάθειες κατά τον 20ο αιώνα για την αλλαγή των κοινωνικών δομών σε ορισμένες χώρες βασισμένες στη μαρξιστική ανάλυση των κοινωνιών απέτυχαν με πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Αυτό κατά το συγγραφέα αποδεικνύει ότι οι υπάρχουσες γενετικά κωδικοποιημένες κοινωνικές συμπεριφορές δεν μπορούν να παραμεριστούν. Όπως ο άνθρωπος μεταμορφώνεται βιολογικά και μηχανικά το ίδιο συμβαίνει και στις κοινωνίες μας. Η χρήση στο μέλλον ορισμένων επαναστατικών νέων τεχνολογιών διαφορετικών από εκείνων του παρελθόντος είναι πιθανόν να δημιουργήσει νέες “υβριδικές κοινωνικές δομές” καθώς ο άνθρωπος θα συνυπάρχει και θα αλληλεπιδρά με διάφορα τεχνουργήματα του υποστηρίζει ο συγγραφέας. Εστιάζει σε δύο από αυτές τη τεχνητή νοημοσύνη και τη μέθοδο της γονιδιακής επεξεργασίας. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα να καθορίζει τους δικούς της σκοπούς ενώ η μέθοδος της γονιδιακής επεξεργασίας έχει τη δυνατότητα να εισάγει νέα γονίδια στον άνθρωπο μεταβάλλοντας κάποια χαρακτηριστικά του. Πως όμως θα διασφαλιστεί ότι οι όποιες μεταβολές θα σέβονται τη κοινωνική ακολουθία και θα διατηρούν τη κοινωνική ευταξία ? Ο Ν. Χρηστάκης αισιοδοξεί λόγω του γεγονότος ότι η κοινωνική ακολουθία έχει ριζώσει βαθιά μέσα μας και είναι δύσκολο να τροποποιηθεί το προσχέδιο μας. Το ερευνητικό έργο της “εξελικτικής κοινωνιολογίας” αποκαλύπτει ότι οι άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο είναι γενετικά κωδικοποιημένοι να δημιουργούν “καλές κοινωνίες” γεμάτες με αγάπη, φιλία, συνεργασία και μάθηση. Αν και πολλοί επιστήμονες έχουν διερευνήσει την επίδραση των γονιδίων στην ατομική συμπεριφορά υποστηρίζοντας ότι η γενετική μας βάση καθορίζει/επηρεάζει κάποιες από τις ατομικές πράξεις/συμπεριφορές μας ο συγγραφέας στο βιβλίο αυτό διερευνά την επίπτωση τους στη κοινωνική συμπεριφορά. Υποστηρίζει δε ότι οι ομοιότητες στις διάφορες κοινωνίες, όπως εκφράζονται στη προαναφερθείσα κοινωνική ακολουθία, βασίζονται στα γονίδια μας. Ολοκληρώνοντας ο συγγραφέας το εντυπωσιακό αυτό πόνημα του αναφέρει ότι είναι γεγονός ότι η ζωή σε πολλές περιόδους του παρελθόντος ήταν φρικτή και δυστυχής. Όμως βελτιώθηκε μετά την έλευση του διαφωτισμού το 18ο αιώνα με τις νέες φιλοσοφικές αξίες και τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Η ζωή σήμερα έχει γίνει πλέον μακρύτερη, πλουσιότερη, πιο ελεύθερη και πιο ειρηνική όπως αποδεικνύεται από τα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία διαφόρων χωρών του πλανήτη. Συμπερασματικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο Ν. Χρηστάκης παρουσιάζει με πειστικό τρόπο στο νέο του έργο τη καινοτόμα άποψη ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες διαμορφώνονται από την διαρκή αλληλεπίδραση γονιδίων-πολιτισμού συγκλίνοντας στη δημιουργία “καλών κοινωνιών”. Η επίδραση της βιολογίας στη κοινωνική διαμόρφωση και η τάση μας για τη δημιουργία καλών κοινωνιών αποτελεί μία ιδιαίτερα αισιόδοξη άποψη για το είδος μας και για το μέλλον.
