Ελισάβετ Μπαρμπαλιού, «Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΔΡΑ. Λύνοντας τη σιωπή αιώνων»
(εκδ. Πεδίο, 2017)
Το βιβλίο τής ψυχολόγου και ψυχοθεραπεύτριας Ελισάβετ Μπαρμπαλιού με τον τίτλο «Η επιστροφή του άνδρα» μοιάζει να εστιάζει στον άνδρα, όμως στο βάθος κρύβεται η γυναίκα. Γιατί αυτή βασικά τον πλάθει από τη γέννηση μέχρι την ενηλικίωσή του, με την ιδιότητα της μητέρας, της γιαγιάς, της «τροφού» (babysitter), της παιδαγωγού (βρεφοκόμου, νηπιαγωγού ή δασκάλας).
Θέμα του βιβλίου είναι η επίπονη προσπάθεια του σύγχρονου άνδρα να διαμορφώσει μια νέα ταυτότητα, διαφορετική από εκείνη που μέχρι πρότινος απαιτούσαν τα «δεσμά των στεροτυπικών ρόλων» για την ιδιότητά του ως γιου, ως πατέρα, ως συζύγου.
Το πρώτο μέρος, ιστορικό κυρίως, έχει τον γενικό τίτλο «Ο ρόλος του έλληνα άνδρα μέσα στους αιώνες». Με τη μέθοδο και την τεχνική της παρατήρησης και της στοχευμένης μελέτης των περιπτώσεων η συγγραφέας αναλύει στο «ντιβάνι» του ψυχοθεραπευτή τον άνθρωπο των περασμένων αιώνων, μέσα από μια ποικιλία περιπτώσεων που της παρέχει η μυθολογία, η ιστορία, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, οι κινηματογραφικές ταινίες, τα τραγούδια.
Ας εστιάσουμε σε ένα μόνο παράδειγμα από την ιστορία:
Ο Μέγας Αλέξανδρος
Ο Αλέξανδρος θαυμάζει τον πατέρα του Φίλιππο για τις πολεμικές επιτυχίες του, αλλά η σχέση μαζί του είναι ανταγωνιστική. Κάθε φορά που μαθαίνει για μια νέα νίκη του αυξάνεται το άγχος του, φοβάται μήπως δεν μείνουν για τον ίδιο εδάφη να κατακτήσει. Βιώνει την αβεβαιότητα της πατρικής σχέσης και θέλοντας να του αποδείξει ότι είναι το ίδιο ικανός με εκείνον, δείχνει υπερβάλλοντα ζήλο με ό,τι καταπιάνεται. Μετά τον θάνατο του Φιλίππου «ταξιδεύει» στα πέρατα της οικουμένης και γίνεται όχι μόνο άξιος διάδοχός του αλλά και καλύτερός του.
Η μητέρα του Ολυμπιάδα, επιθυμώντας να δει τον Αλέξανδρο πετυχημένο βασιλιά της Μακεδονίας, εμπλέκεται διαρκώς και σε μεγάλο βαθμό στη ζωή του, ούσα τόσο παθολογικά δεμένη μαζί του, που μοιάζει να αποτελεί υποκατάστατο συζύγου, σε μια κατά κάποιον τρόπο οιδιπόδεια σχέση. Κι εκείνος δέχεται ήρεμα τις υποδείξεις και τα μαλώματά της.
Κάποτε, όταν βρισκόταν σε εκστρατεία, γράφει ο ιστορικός Πλούταρχος, ο Αντίπατρος, αντιβασιλέας της Μακεδονίας, έστειλε στον Αλέξανδρο μια μεγάλη επιστολή διαμαρτυρόμενος για τις παρεμβάσεις της μητέρας του στην πολιτική και στη διοίκηση του κράτους. Εκείνος σχολίασε: «Αγνοεί ο Αντίπατρος ότι ένα μόνο δάκρυ της μητέρας μου σβήνει μυριάδες επιστολές». Σε άλλη περίπτωση, κατά πληροφορία του ιστορικού Αρριανού, ο Αλέξανδρος απάντησε στον Αντίπατρο με χιούμορ: «Η μητέρα μου ζητά πολύ μεγάλο ενοίκιο για τους εννιά μήνες που με φιλοξένησε».
Στο δεύτερο μέρος με τίτλο «Το τραύμα του έλληνα άνδρα και η θεραπεία του» η συγγραφέας, βασισμένη στο προσωπικό αρχείο της από την ψυχοθεραπευτική πρακτική διαδικασία, παρουσιάζει πολλές περιπτώσεις πραγματικών ανδρών του 21ου αιώνα. Εντοπίζει με τα κλινικά εργαλεία της τα ψυχικά τραύματα που τους βασανίζουν, βρίσκει τη ρίζα τους και επιχειρεί να τα θεραπεύσει, συχνά με επιτυχία.
Φυσική και συναισθηματική απουσία του άνδρα. Οι συνέπειες
Κύριο χαρακτηριστικό όλων των περιπτώσεων και στα δύο μέρη του βιβλίου είναι η φυσική απουσία του άνδρα από το σπίτι, συχνά αναγκαστική (πόλεμος, εργασία, ταξίδια). Το γεγονός έχει διαπεράσει τις γενιές κι έχει δημιουργήσει έναν άνδρα που φέρει ένα «συλλογικό ασυνείδητο», ώστε ακόμη και σήμερα να θεωρεί αυτονόητη την απουσία και την αποχή του από τα του οίκου του.
Αν δεν είναι άνεργος –κατάσταση που δημιουργεί άλλα προβλήματα– νιώθει υποχρεωμένος να δουλεύει νυχθημερόν, κάποτε και σε δυο δουλειές, για να ανταποκριθεί στο ρόλο του «κουβαλητή». Ενώ τον ελεύθερο χρόνο του, αν έχει, θεωρεί φυσικό να τον αφιερώνει είτε στα κοινά είτε στην ενασχόληση με τα δικά του ενδιαφέροντα είτε και στην προσωπική του ανατροφοδότηση και αναψυχή σε χώρους έξω από το σπίτι, αφήνοντας πάντα σπιτικό και παιδιά στην αποκλειστική ευθύνη της γυναίκας. Κι εκείνη, ακόμη κι αν εργάζεται, μη έχοντας άλλη επιλογή, αναλαμβάνει την ευθύνη, συνήθως αδιαμαρτύρητα.
Πιο επιβαρυντική από τη φυσική απουσία είναι η συναισθηματική απουσία του. Το διαζύγιο, η αποκλειστική αφοσίωσή του στην εργασία και στην καριέρα του, η αδιαφορία του, η δήθεν «παιδαγωγική» σκληρότητά του, η επιμελώς κρυμμένη τρυφερότητά του, για να μη χαθεί το κύρος του, ή και η ανωριμότητά του να συναναλάβει την ευθύνη της ανατροφής των τέκνων και την καθοδήγηση του γιου στα ζητήματα του φύλου κυρίως, έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην οικογένεια.
Μακριά από τη φεμινιστική οπτική η ψυχοθεραπεύτρια συγγραφέας επιχειρεί να φέρει στο φως τις δυσδιάκριτες ή και αθέατες επιπτώσεις της αδικαιολόγητης φυσικής ή συναισθηματικής απουσίας του πατέρα σε τρεις ανθρώπους: Στον ίδιο, γιατί σταδιακά τον απομακρύνει από τον ρόλο του ως πατέρα και τον αποδυναμώνει. Στον γιο του, γιατί εκτός από τη μίμηση του αρνητικού προτύπου του, κρύβει συχνά στην ψυχή του παράπονο, θυμό κι ενοχή, που καραδοκούν, με τις κατάλληλες συνθήκες, να βγουν ανεξέλεγκτα από το μυστικό βάθος στην επιφάνεια και να του δηλητηριάσουν τη ζωή. Στη σύζυγο-μητέρα, γιατί ενδέχεται να δημιουργήσει με τον γιο της μια ιδιαίτερα ισχυρή σχέση, που μπορεί να φθάσει ως την παρεμβατικότητα και τον ασφυκτικό έλεγχο στη ζωή του, ακόμη κι όταν αυτός ενηλικιωθεί, συμπεριφορά ιδιαίτερα νοσηρή, με κακές επιπτώσεις για όλους.
Βιβλίο – πυξίδα ζωής
Το βιβλίο με γλώσσα κατανοητή και ρέουσα, χωρίς ακατάληπτη ορολογία και χωρίς καμιά πρόθεση επιφανειακού εντυπωσιασμού καλεί, μάλλον ωθεί τον κάθε αναγνώστη σε προσωπική ενδοσκόπηση.
Για τη γυναίκα αναγνώστρια λειτουργεί ως οδυνηρό κέντρισμα, μήπως αθέλητα κι ανεπίγνωστα γίνεται Ολυμπιάδα (μάνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου) ή Ιοκάστη (μάνα του Οιδίποδα) αντί για διακριτική και υπομονετική Πηνελόπη (μάνα του Τηλέμαχου). Αλλά και τη βοηθάει να γνωρίσει τον άνδρα που βρίσκεται δίπλα της, «κρυμμένος στην πανοπλία του» και να κατανοήσει ότι εκείνος «είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής της μαζί του».
Για τον άνδρα αναγνώστη λειτουργεί ως πυξίδα προς τη συναισθηματική αυτονόμηση και την υπευθυνότητα, προς την αποδοχή και τη συμφιλίωση με τον πραγματικό ρόλο του, προς την εκδήλωση της κρυμμένης τρυφερότητας και τη βαθιά, ουσιαστική και ισότιμη επικοινωνία με τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του. Και του προτείνει ότι οφείλει να εγκαταλείψει την άγονη τακτική της απουσίας, προκειμένου να λυτρώσει και να λυτρωθεί, κι αν δεν μπορεί να το κάνει μόνος του, να ζητήσει τη βοήθεια του ειδικού.
Σήμερα «η επιστροφή του άνδρα» στο σπίτι και στους δικούς του είναι ζητούμενο και των δύο φύλων. Το κλειδί της επιτυχίας το δίνει ο υπότιτλος του βιβλίου: «λύνοντας τη σιωπή αιώνων», να αφήσει δηλαδή ο άνδρας ελεύθερη την ψυχή του στο λυτρωτικό άνοιγμα και στο θεραπευτικό φανέρωμα όσων φωλιάζουν στο μυστικό του βάθος.
