Στις µέρες µας, οι αποφάσεις των αγροτών για κάποιες καλλιεργητικές φροντίδες όπως η λίπανση και η άρδευση διευκολύνονται από εργαστηριακές αναλύσεις (π.χ. προσδιορισµός θρεπτικών στοιχείων σε φύλλα και έδαφος) ή µετρήσεις αγρού (αισθητήρες εδαφικής υγρασίας και υδατικής κατάστασης του φυτού). Αντίστοιχα στη φυτοπροστασία υπάρχουν παγίδες παρακολούθησης του πληθυσµού του δάκου και σαφή κριτήρια για να αποφασίσουµε πότε να επέµβουµε.
Στο κλάδεµα, αν ρωτήσεις δέκα ανθρώπους πως να κλαδευτεί ένα συγκεκριµένο δέντρο θα σου πουν δέκα διαφορετικές προτάσεις. Φανταστείτε να υπήρχε µία εφαρµογή για κινητά τηλέφωνα που αφού φωτογραφίσουµε ένα δέντρο να µας έδειχνε πως πρέπει να το κλαδέψουµε. Θα γλυτώναµε πολύ χρόνο σκέψης και εκπαίδευσης των εργατών αλλά και πολλά λάθη. Μέχρι τη µέρα που θα εφευρεθεί αυτή η εφαρµογή ας δούµε κάποιες πρακτικές ιδέες για τη βελτίωση του κλαδέµατος της ελιάς.
Ας ξεκινήσουµε από τις βασικές επιδιώξεις σε ένα καλό κλάδεµα που είναι η βελτίωση της παραγωγής των ελαιοδέντρων και η µείωση του κόστους παραγωγής. Βελτίωση της παραγωγής σηµαίνει αύξηση της ποσότητας (ή του µεγέθους) καρπού και ελαιολάδου, βελτίωση της ποιότητας και σταθερότητα και των δύο χαρακτηριστικών κάθε χρόνο. Και όλα αυτά µε θετικό οικονοµικό αποτέλεσµα. Μπορούµε να το πετύχουµε µε ετήσιο ελαφρύ κλάδεµα που διατηρεί το δέντρο στην ιδανική κατάσταση συνεχούς ανανέωσης της καρποφόρας βλάστησης, αερισµού και φωτισµού.
Η απόφαση για το κλάδεµα δεν εξαρτάται µόνο από το σχήµα που έχει το δέντρο αλλά και από τη γονιµότητα του εδάφους, τη διαθεσιµότητα νερού, τις αποστάσεις φύτευσης των δέντρων, την υγεία της βλάστησης, τυχόν ζηµιές από παγετό, πυρκαγιές, ανέµους και άλλους παράγοντες. Για παράδειγµα σε ελαιώνα µε αποστάσεις φύτευσης 5×5 µέτρων (25 τ.µ. γης διαθέσιµα ανά δέντρο) πρέπει να περιορίζουµε την κόµη των δέντρων το πολύ έως 2 µέτρα από τον κορµό έτσι ώστε να µένει τουλάχιστον 1 µέτρο διάδροµος µεταξύ των δέντρων. Αντίστοιχα, σε ελαιώνα µε αποστάσεις 8×8 µέτρων έχουµε περιθώριο να αναπτύξουν τα δέντρα µεγαλύτερη κόµη για να αξιοποιήσουν τη διαθέσιµη έκταση που αντιστοιχεί σε 64 τ.µ. ανά δέντρο (υπερδιπλάσια από την πρώτη περίπτωση).
Με παρόµοιο τρόπο, όταν έχουµε δυνατότητα άρδευσης στον ελαιώνα υπάρχει η πολυτέλεια να διαµορφώσουµε µε το κλάδεµα µεγαλύτερα δέντρα που να έχουν και περισσότερη καρποφόρα βλάστηση άρα και µεγαλύτερο δυναµικό καρποφορίας. Αντίθετα, σε ξηρικούς ελαιώνες και σε περιοχές και χρονιές µε λίγες βροχοπτώσεις, το κλάδεµα είναι πιο αυστηρό για να µειώσουµε την βλάστηση που χρησιµοποιεί το διαθέσιµο νερό και να µπορέσει το δέντρο να δηµιουργήσει καρπούς και να τους κρατήσει έως τη συγκοµιδή. Ας δούµε κυρίως την περίπτωση ενήλικων παραγωγικών δέντρων που αποτελούν και την πλειοψηφία των ελαιώνων στην Κρήτη. Τα δέντρα αυτά έχουν αναπτυχθεί σε κάποιο σχήµα είτε µε συγκεκριµένο κλάδεµα διαµόρφωσης και δηµιουργίας σκελετού είτε σύµφωνα µε τη φυσική τάση κάθε δέντρου και µε αποσπασµατικές επεµβάσεις κλαδέµατος χωρίς συγκεκριµένο σχέδιο.
Ανάλογα µε την εικόνα κάθε δέντρου, αρχικά χρειάζεται να εφαρµοστεί κλάδεµα επαναδιαµόρφωσης έτσι ώστε να επιτύχουµε το επιθυµητό σχήµα ανάπτυξης. Στα επόµενα έτη, θα υλοποιηθούν µικρές επεµβάσεις έτσι ώστε να διορθωθούν επιµέρους στοιχεία αλλά και για να διατηρηθεί η κόµη του δέντρου σε κατάσταση τακτικής ικανοποιητικής παραγωγής, µε την πλειοψηφία του φυλλώµατος εκτεθειµένη στον ήλιο και µε το µέγιστο ύψος να µην ξεπερνάει τα 4 µέτρα ώστε να διευκολύνεται η συγκοµιδή και να µειώνεται το κόστος. Ιδανικά, τα χρόνια που ακολουθούν τη σωστή διαµόρφωση του δέντρου, δεν αποµακρύνουµε πάνω από το 20% των κλαδιών του δέντρου κάθε χρόνο.
Η κατάλληλη εποχή κλαδέµατος είναι στα τέλη του χειµώνα. Αν κλαδέψουµε νωρίτερα έχουµε τρία µειονεκτήµατα:
α) οι πολλές πληγές που δηµιουργούνται στο δέντρο µπορεί να µολυνθούν από ασθένειες γιατί επικρατεί υψηλή σχετική υγρασία λόγω των συχνών βροχών,
β) από το κλάδεµα δηµιουργείται το µήνυµα στο δέντρο να δηµιουργήσει νέα βλάστηση η οποία µέσα στον χειµώνα µπορεί να ζηµιωθεί από παγετό,
γ) το κλάδεµα νωρίς το χειµώνα µειώνει την ευνοϊκή επίδραση των χαµηλών θερµοκρασιών στη δηµιουργία καλής ανθοφορίας την ερχόµενη άνοιξη.
Σε κάποιες τοποθεσίες που υπάρχει ιστορικό παγετού συνιστάται η υλοποίηση του κλαδέµατος τον Μάρτιο έτσι ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος ζηµιάς στη νέα βλάστηση αν συµβεί κάποιος όψιµος παγετός.
Προτείνεται η χρήση µηχανικού αλυσοπρίονου (κλασσικό ή κονταροπρίονο) αντί για κλαδευτικό ψαλίδι ή χειροκίνητο πριόνι για ταχύτερο κλάδεµα και χαµηλότερο κόστος, ειδικά στο αρχικό κλάδεµα διαµόρφωσης. Στην περίπτωση όµως που ο κλαδευτής κλαδεύει εξίσου γρήγορα µε πριόνι χειρός, προτιµάται αυτή η λύση για µείωση της χρήσης ορυκτών καυσίµων και αντίστοιχης µείωσης εκποµπής αερίων του θερµοκηπίου. Τα εργαλεία πρέπει να απολυµαίνονται τακτικά, ειδικά αφού κλαδευτεί κάποια δέντρο µε συµπτώµατα ή ενδείξεις ασθένειας όπως βακτηριακός καρκίνος, ίσκα, βερτισιλλίωση, ή άλλη. Για την αποφυγή µετάδοσης ασθενειών, δεν κλαδεύουµε τις βροχερές µέρες ή γενικότερα όταν για κάποιο λόγο η κόµη των δέντρων είναι υγρή. ∆εν κλαδεύουµε µαζί µε την συγκοµιδή γιατί υπάρχει κίνδυνος ρύπανσης του καρπού και του ελαιολάδου από τα καύσιµα και τα λιπαντικά του αλυσσοπρίονου.
Σε ελαιόδεντρα που έχουν διαµορφωθεί στο επιθυµητό σχήµα, κύριο µέληµά µας είναι να έχουµε ισορροπία βλάστησης και καρποφορίας αποφεύγοντας την παρενιαυτοφορία. Για να το πετύχουµε αυτό πρέπει να εφαρµόζουµε ισορροπηµένη λίπανση και άρδευση όπου χρειάζεται αλλά κυρίως να αφαιρούµε µέρος της βλάστησης το χειµώνα ή την άνοιξη πριν τη χρονιά που περιµένουµε µεγάλη παραγωγή ώστε να µην εξαντληθεί το δέντρο και να µπορεί εκτός από το να θρέψει τους καρπούς να παράγει και νέα βλάστηση που θα καρποφορήσει την επόµενη χρονιά.
Ειδικά για την παραγωγή βρώσιµης ελιάς, απαιτείται πιο λεπτοµερές κλάδεµα καθώς στόχος είναι η αύξηση της παραγωγής καρπού ανά δέντρο αλλά και η ρύθµιση µεγέθους του καρπού ώστε να επιτευχθεί καλύτερη ποιότητα και υψηλότερη τιµή διάθεσης του προϊόντος. Επίσης, στο κλάδεµα πρέπει να λαµβάνεται υπόψη η διευκόλυνση της συγκοµιδής ώστε να ελέγχεται το ύψος του δέντρου. Ειδικά η ποικιλία Καλαµών που παράγει ζωηρή και ορθόκλαδη βλάστηση χρειάζεται συστηµατικό κλάδεµα για να διατηρηθεί χαµηλά και µε πολλούς παραγωγικούς βλαστούς οµοιόµορφα κατανεµηµένους στην κόµη του δέντρου. Προτιµάµε να κάνουµε µεγάλες τοµές πριν τις µικρές, κλαδεύουµε απλά και γρήγορα γιατί το κόστος είναι πιο σηµαντικό από την εµφάνιση.
Πρώτα καθαρίζουµε τις παραφυάδες και τους βλαστούς που φύονται στο κέντρο του δέντρου πολύ κοντά στη διασταύρωση των βραχιόνων για να έχουµε καλή εικόνα του δέντρου αλλά και πρόσβαση. ∆εν αδειάζουµε το κέντρο του δέντρου, απλά το αραιώνουµε. Στη συνέχεια, το κλάδεµα ξεκινάει µε τις µεγάλες τοµές π.χ. διορθώσεις στο σκελετό του δέντρου. Ο σκελετός αποτελείται από τον κορµό και τα χοντρά κλαδιά (βραχίονες) πάνω στα οποία θα αναπτυχθεί η βλάστηση. Είναι προτιµότερο να διαµορφώνουµε τα ελαιόδεντρα µε ένα µόνο κορµό ύψους µισό µε ένα µέτρο και 4 µεγάλα κλαδιά που θα σχηµατίζουν ένα σταυρό και θα αναπτύσσονται µε µέτρια κλίση, περίπου 45 µοίρες. ∆εν θέλουµε όρθια κλαδιά για 2 λόγους: πρώτον γιατί θα έχουµε προβλήµατα σκίασης του ενός κλαδιού από το άλλο και συνεπώς δεν θα αξιοποιείται ικανοποιητικά το ηλιακό φως, και δεύτερον γιατί µε τα όρθια κλαδιά το δέντρο δεν απλώνει οριζόντια στο χωράφι αλλά αναπτύσσεται σε ύψος δυσκολεύοντας τη συγκοµιδή και περιορίζοντας τα περιθώρια ανάπτυξης παραγωγικού φυλλώµατος. Επίσης αφαιρούµε πολυετείς λαίµαργους βλαστούς και κυρίως όσους αναπτύσσονται κατακόρυφα και σκιάζουν κάποιο άλλο µέρος της κόµης. Καλύτερα να τους αφαιρούµε τη χρονιά που είναι φορτωµένοι µε καρπό έτσι ώστε να παίρνουµε την παραγωγή που έχουν να δώσουν.
Με δεδοµένο ότι ο στόχος µας είναι να πετύχουµε την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση της ηλιακής ακτινοβολίας, προσπαθούµε να φωτίζεται καλύτερα το φύλλωµα του δέντρου. Για να γίνει αυτό, κλαδεύουµε το δέντρο και το διαµορφώνουµε έτσι ώστε να δηµιουργούνται ανοίγµατα ανάµεσα στα κλαδιά στη νότια πλευρά του δέντρου που να επιτρέπουν να περάσει το φως στη βορινή πλευρά όπου συνήθως παρατηρούνται προβλήµατα σκίασης. Πρακτικά, το νερό και τα λιπάσµατα που διαθέτουµε στον ελαιώνα αξιοποιούνται καλύτερα όταν τα περισσότερα φύλλα µπορούν να δουν το ηλιακό φως. Συνεπώς έχουµε διπλό όφελος: καλύτερη παραγωγική λειτουργία των ελαιοδέντρων αλλά και οικονοµικό και περιβαλλοντικό κέρδος. ∆έντρα µε φορτίο 50-80% του µέγιστου δίνουν µεγαλύτερη συνολική παραγωγή στη διετία σε σχέση µε πλήρως φορτωµένα δέντρα που την επόµενη χρονιά δεν έχουν καθόλου παραγωγή. Σε αυτά τα µέσου φορτίου δέντρα οι καρποί είναι λιγότεροι συνολικά και µεγαλύτεροι. Το αποτέλεσµα είναι ότι το ορµονικό µήνυµα που παίρνει το δέντρο οδηγεί σε καλύτερη καρποφορία την επόµενη χρονιά σε σχέση µε δέντρο που έχει περισσότερους και µικρότερους καρπούς. Επίσης, η ελαιοπεριεκτικότητα είναι υψηλότερη σε µεσάτα δέντρα.
Η παραγωγικότητα των ελαιόδεντρων θα είναι πιο σταθερή αν ποτίζουµε. Σε ένα αρδευόµενο ελαιώνα, είναι πολύ σηµαντικό να ποτίζουµε τα δέντρα ακόµα και τη χρονιά που δεν έχουν παραγωγή για να δηµιουργηθεί η βλάστηση που θα δώσει καρπό στη συνέχεια. Αντίστοιχα, τα δέντρα πετυχαίνουν τη βέλτιστη παραγωγή όταν λιπαίνουµε µε βάση αναλύσεις εδάφους και φύλλων και µε την καθοδήγηση γεωπόνου. Τέλος, δεν παραµελούµε τις φυτοπροστατευτικές εργασίες που µας υποδεικνύει ο γεωπόνος της οµάδας παραγωγών για την προστασία του δέντρου π.χ. χαλκούχοι ψεκασµοί, και την προστασία της παραγωγής π.χ. εντοµοκτόνα για δάκο, πυρηνοτρήτη, κλπ.
Με δεδοµένη την υψηλή τιµή των λιπασµάτων, αξίζει να σκεφτούµε συµπληρωµατικούς τρόπους εµπλουτισµού του εδάφους µε θρεπτικά στοιχεία όπως είναι ο θρυµµατισµός των κλαδιών που αφαιρούνται µε το κλάδεµα, η κοµποστοποίηση παραπροϊόντων του ελαιοτριβείου και η σπορά αζωτοδεσµευτικών φυτών όπως ο βίκος. Επίσης, βλέποντας τη δυσκολία εύρεσης εργατών αλλά και το σηµαντικό κόστος κλαδέµατος, µία ιδέα είναι να πραγµατοποιείται σταδιακά ο κλαδοκάθαρος από τέλη του χειµώνα έως και το φθινόπωρο ώστε να µπορεί να γίνει από την αγροτική οικογένεια ή από λιγότερους εργάτες.
*Ο Γιώργος Κουµπούρης είναι γεωπόνος – ερευνητής, υπεύθυνος Εργαστηρίου Ελαιοκοµίας
ΕΛΓΟ ∆ΗΜΗΤΡΑ – Ινστιτούτο Ελιάς, Υποτροπικών Φυτών & Αµπέλου
