‘Ένα Κέντρο τεκμηρίωσης για την προστασία της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς στην Κρήτη, μια Βιβλιοθήκη, ένα Αμφιθέατρο, μια στέγη για το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, ένας ζωντανός χώρος Μνήμης και Ιστορίας, με καθημερινή λειτουργία, είναι χρήσεις που προτείνονται για το Φρουριο Ιτζεδίν στο Καλάμι, μέσα από την Διπλωματική Εργασία αποκατάστασης του, που εκπόνησαν η Αρχιτέκτων Μηχανικός Ελένη Καβαλλάρη και η Πολιτικός Μηχανικός Αμαλία Κασαμπαλή, αμφότερες μεταπτυχιακές φοιτήτριες του Πολυτεχνείου Κρήτης,
Aφορμή για την θεματική της συγκεκριμένης Διπλωματικής εργασία, όπως μας είπαν οι ίδιες, στάθηκε η εγκατάλειψή του Φρουρίου τα τελευταία 11 χρόνια αλλά και το γεγονός ότι παρ’ όλη την ιστορία και την συνεχόμενη χρήση του, αποτελεί ένα μνημείο άγνωστο στον περισσότερο κόσμο.
Σύμφωνα με τις κ.κ. Καβαλλάρη και Κασαμπαλή, το φρούριο Ιτζεδίν αποτελεί παράδειγμα μνημείου στο οποίο το κτιριακό απόθεμα και οι επεμβάσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς έχουν την ικανότητα να αντικατοπτρίζουν την ιστορία και το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε ανά περιόδους. Η αξία ιστορικής μνήμης στην περίπτωση του Ιτζεδίν, πέραν της ιδιότητας του τεκμηρίου προκύπτει και απο την ανάγκη συντήρησης ατομικών πράξεων στην συνείδηση των επόμενων γενεών. Είναι ένα νεότερο μνημείο στο οποίο οι μεγάλες αλλαγές στην ιστορία του τόπου τα τελευταία 145 χρόνια έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στον χώρο. Παράλληλα υπογραμμίζουν, ότι το Φρούριο Ιτζεδίν αποτελεί σύμβολο χρονικής- ιστορικής διαδοχής και οι προτεινόμενες επεμβάσεις θα μπορούσαν να γίνουν με σκοπό τη συντήρηση του μνημείου καιμε πρόθεση τη διατήρηση της μνήμης.
Η ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Η Διπλωματική εργασία, αποτελεί ουσιαστικά μια ερευνητική πρόταση και στόχος της ήταν να γίνει μια ολοκληρωμένη πρόταση επανάχρησης του κτηρίου.
Η αρχιτεκτονική πρόταση θα μπορούσε να λειτουργήσει αλληλένδετα με τις ανάγκες του κτηρίου για την στατική του επάρκεια, όπως επισημαίνουν οι κ.κ. Καβαλλάρη και Κασαμπαλή. Σύμφωνα με τις ίδιες οι προτεινόμενες χρήσεις προκύπτουν από την μελέτη των δεδομένων & των αξιών του μνημείου, αλλά και από την ανάγκη δημιουργίας ενός ζωντανού χώρου με καθημερινή λειτουργία. Στόχος της επανάχρησης είναι να δημιουργηθεί ένας πυρήνας υπερτοπικού χαρακτήρα που να μπορεί να φιλοξενεί πολλαπλές δράσεις και να είναι εύκολα επισκέψιμος στο κοινό. Όπως επισημαίνουν, το Φρούριο Ιτζεδίν θα μπορούσε να ενταχθεί μέσα στα ευρύτερα πλαίσια μιας σύνδεσης αρχαιολογικών χώρων στην Κρήτη καθώς αποτελεί Φρούριο σε σημαντική θέση του βόρειου άξονα και θα μπορούσε να ενταχθεί σε μια σύνδεση οχυρωματικών μνημείων στα λιμάνια-κόλπους της Κρήτης.
Από κοινού η εργασία περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική αποτύπωση και ιστορική τεκμηρίωση του μνημείου, την παθολογία και αποτίμηση των φθορών (Έλεγχος στατικής επάρκειας του μνημείου με τη μέθοδο των πεπερασμένων στοιχείων και προτάσεις επεμβάσεων για την αποκατάστασή του»), στοιχεία που χρησιμοποιούνται για την περαιτέρω ανάλυση και στις δύο διπλωματικές.
Οι φθορές του αποτελούν σύνθεση της δράσης φύσης και ανθρώπου και οι επεμβάσεις προτείνονται να γίνουν με σκοπό τη συντήρηση του μνημείου και με πρόθεση τη διατήρηση της μνήμης.Σε σχεδιαστικό επίπεδο δίνονται εναλλακτικές προτάσεις τόσο για το κτήριο όσο και για τον περιβάλλοντα χώρο.
Όπως επεσήμαναν οι κ.κ. Καβαλλάρη και Κασαμπαλή η μελέτη αποκατάστασης του φρουρίου Ιτζεδίν ξεκινάει με πρώτο ζητούμενο την διατήρηση του κτηρίου και τη διακοπή της περεταίρω διάβρωσης και απώλειας υλικών. Έχοντας ταξινομήσει της αξίες που διέπουν το μνημείο γίνεται μια προσέγγιση στον τρόπο και τη μέθοδο που θα πρέπει να ακολουθηθεί ώστε να υπάρξει μια ολοκληρωμένη λύση με τις ελάχιστες δυνατές επεμβάσεις που θα σέβονται τις κατασκευαστικές – ιστορικές φάσεις του κτηρίου. Η χωροθέτηση των χρήσεων στο μνημείο ακολουθεί τα δομικά χαρακτηριστικά τη θέση και την ποιότητα των χώρων.
Έτσι, αφήνουν ένα μεγάλο τμήμα του ισογείου ( κελιά κρατουμένων – απομόνωσης υπόσκαφοι χώροι) να λειτουργήσει από μόνος του ως χώρος μνήμης και προβολής της προϋφιστάμενης χρήσης του κτηρίου. Η αίθουσα παρουσίασης της ιστορίας του κτιρίου τοποθετείται κοντά στην είσοδο και την υποδοχή ώστε να έχει άμεση πρόσβαση ο επισκέπτης του χώρου. Η ενότητα με τη βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο το ιστορικό αρχείο στο ισόγειο καθώς και την αίθουσα συνεδριάσεων- αμφιθέατρο και προβολών- θεάτρου στον α΄ όροφο τοποθετούνται στην νοτιοανατολική πτέρυγα. Στόχος τους είναι να δημιουργήσουν μια πιο ήσυχη ενότητα και να μπορούν να χρησιμοποιήσουν το δομικό σύστημα για την εσωτερική διαμόρφωση των χώρων. Τοποθετούν , για παράδειγμα, τη βιβλιοθήκη στο ισόγειο της ανατολικής πτέρυγας όπου υπάρχει πυκνό δομικό σύστημα που κατακερματίζει τον χώρο ενώ στον α΄όροφο που υπάρχει μεγάλο ύψος και ενιαίοι χώροι τοποθετούν το αμφιθέατρο και την αίθουσα προβολών. Η κύρια χρήση του μνημείου το Κέντρο τεκμηρίωσης για την προστασία της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς στην Κρήτη , τοποθετείται στον πρώτο όροφο της νοτιοδυτικής πτέρυγας. Διατηρούν την εσωτερική διαρρύθμιση των χώρων αυτών και δίνεται η δυνατότητα για εσωτερικές ελαφριές κατασκευές στους ενιαίους χώρους αναλόγως τις ανάγκες της νέας χρήσης .
ΟΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ
Όπως προτείνουν οι κ.κ. Καβαλλάρη και Κασαμπαλή, το κτήριο θα λειτουργήσει με Δημόσιο Χαρακτήρα. Θα είναι ανοιχτό στο κοινό να μπορεί να το επισκεφτεί και η χρήσεις του θα προκύψουν με βάση τις ανάγκες και τον χαρακτήρα του κτηρίου. Οι ανάγκες για στέγαση διαφόρων δραστηριοτήτων σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο θα καθορίσουν και τις επιλογές για τη δημιουργία ενός χώρου που θα μπορεί να στεγάσει όσο το δυνατόν περισσότερες ομάδες.
Παράλληλα επισημαίνουν ότι χρήσεις που είχε το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα(φρούριο και φυλακές) σε συνδυασμό με την εικόνα εγκατάλειψης του χώρου προσδίδουν στο μνημείο μια αίσθηση εγκλεισμού που σε κάθε περίπτωση θα πρέπει τμηματικά να διατηρηθεί. Η ομορφιά του μνημείου δεν έγκειται τόσο στην τεχνοτροπία όσο σε μια ορισμένη ατέλεια, τονίζουν. Στόχος της αποκατάστασης είναι να αναδειχθεί η αξία παλαιότητας του μνημείου και όχι να μεταλλαχθεί σε ένα νέο κτήριο. Οι φθορές του αποτελούν σύνθεση της δράσης φύσης και ανθρώπου και οι επεμβάσεις θα πρέπει να γίνουν με σκοπό τη συντήρηση του μνημείου και με πρόθεση τη διατήρηση της μνήμης.
Οι χρήσεις που προτείνονται μέσα από την Διπλωματική εργασία έχουν ως εξής:
• Κέντρο τεκμηρίωσης για την προστασία της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς στην Κρήτη. Πρόκειται για ένα κέντρο υπερτοπικού χαρακτήρα που θα εμπλέκει φορείς ώστε να λειτουργεί το κτήριο για περαιτέρω χρήσεις (συνέδρια, παρουσιάσεις, εργαστήρια, ερευνητικά προγράμματα, κ.α.) Mέσα από συνεργασία του Υπουργείου πολιτισμού και του πολυτεχνείου Κρήτης θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια τράπεζα υλικού και ψηφιακού αποθετηρίου για την καταγραφή και διατήρηση της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς. Επίσης προβλέπεται αρχείο που θα περιλαμβάνει: παραδοσιακά κτίρια, οικιστικά σύνολα, παραδοσιακοί οικισμοί, ιστορικά κέντρα πόλεων και γενικότερα τα στοιχεία του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με ιδιαίτερη ιστορική, πολεοδομική, αρχιτεκτονική, λαογραφική, κοινωνική και αισθητική φυσιογνωμία και αξία.
• Αίθουσα Παρουσίασης Φρουρίου Ιτζεδίν (Ιστορική Τεκμηρίωση και στοιχεία πολιτιστικής & μορφωτικής Δραστηριότητα, Πολιτικοί κρατούμενοι)
• Αίθουσα για περιστασιακές Εκθέσεις-παρουσιάσεις
• Ιστορικό Αρχείο Κρήτης
• Βιβλιοθήκη για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στην Ελλάδα ( Αποκατάσταση μνημείων , Αρχείο με τα κτίρια που βρίσκονται σε κίνδυνο, Βιβλία με παραδείγματα αποκατάστασης και αναστήλωσης μνημείων, Τεχνικά βιβλία για τα υλικά και σύγχρονες μεθόδους αποκατάστασης) βιβλιογραφία για θέματα εγκλεισμού ,βιβλιογραφία με θεματολογία ενετικού και οθωμανικού πολιτισμού στην Ελλάδα.
• Χώροι για πολιτιστικές δραστηριότητες ομάδων που θα παραχωρούνται για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα
• Αίθουσα συνεδριάσεων και αμφιθέατρο διαλέξεων κυρίως για μονοήμερη χρήση
• Αίθουσες για εργαστήρια – ερευνητικά προγράμματα σε σχέση με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς.
• Αίθουσα για πολιτιστικές δραστηριότητες (θέατρο – συναυλίες –προβολές) με δυνατότητα μεταφοράς στον προαύλιο χώρο του κτηρίου
• Καφέ για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών και των περιστασιακών δραστηριοτήτων στο χώρο.
«Στόχος μας είναι να δημιουργηθεί μια δομή κοντά στα Χανιά που θα αποτελεί κέντρο ερευνών και μελετών για τις επιστήμες αποκατάστασης κτηρίων και θα προωθεί περαιτέρω λειτουργίες όπως: συνέδρια, παρουσιάσεις, εργαστήρια, ερευνητικά προγράμματα, εκθέσεις και πολιτιστικές εκδηλώσεις» λέει η κα Καββαλάρη ενώ σε ερώτηση για το κατά πόσο εφικτή είναι η υλοποίηση της πρότασης τους απαντά: «Σε αυτή τη βάση θεωρούμε πως είναι εφικτή η εφαρμογή μιας τέτοιας πρότασης. Φυσικά αυτό που προέχει είναι να βρεθεί μια λύση σχετικά με το ιδιοκτησιακό καθεστώς, όχι μόνο από την πλευρά της ΕΤΑΔ αλλά και από το ΦΕΚ οριοθέτησης της απαγορευμένης ζώνης από το Πολεμικό Ναυτικό. Υπάρχουν εμπόδια για την αναγκαία και άμεση έναρξη εργασιών αποκατάσταση του μνημείου αλλά είναι σημαντικό να ξεκινήσει έστω ένας διάλογος γύρο από το θέμα της προστασίας του μνημείου.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η κα Κασαμπαλή προσθέτει: «Από τη στιγμή που έχει γίνει ήδη η αποκατάσταση του κούλε της Απτέρας, πιστεύω ότι υπάρχει ήδη ένα καλό υπόβαθρο σχετικά με τη μελέτη των κατάλληλων υλικών και των κονιαμάτων που πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Πιστεύω ότι η πρόταση που κάναμε είναι εφικτή από τη στιγμή που υπάρχουν και ευρωπαϊκά προγράμματα που χρηματοδοτούν την αποκατάσταση ιστορικών μνημείων».
Οι επιβλέποντες καθηγητές
Μιλώντας για τις Διπλωματικές εργασίες οι επιβλέποντες καθηγητές, Αναπλ. Καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης Ν. Σκουτέλης και Επ. Καθηγήτρια στο Πολυτεχνείο Κρήτης Μ. Σταυρουλάκη, ανέφεραν ότι: «Στόχος των δύο διπλωματικών που εκπονήθηκαν από τις μεταπτυχιακές φοιτήτριες Ελένη Καβαλάρη και Αμαλία Κασαμπαλή ήταν η ανάδειξη μίας μεθοδολογίας μελέτης αποκατάστασης ιστορικών/μνημειακών κατασκευών, μέσω μίας διεπιστημονικής προσέγγισης και η οποία είχε ως εφαρμογή την αποκατάσταση του Φρουρίου Ιτζεδίν. Στο πλαίσιο της λειτουργίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος της Σχολής Αρχιτεκτόνων, το οποίο λειτουργεί φέτος για τέταρτη περίοδο, στον άξονα της εξειδίκευσης σε τεχνολογίες για την αποκατάσταση των μνημείων και μνημειακών συνόλων, γίνεται προσπάθεια να δίδονται ως θέματα στις εργασίες των ειδικευόμενων ιστορικά κτήρια της Κρήτης και ειδικά από την περιοχή των Χανίων».
Σύμφωνα με τους ίδιους «το εν λόγω μνημείο επιλέχθηκε για την σημαντικότητα του ως προς την ιστορική μνήμη του, την έκταση του, τις κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες του, τη θέση του στο χώρο και δυστυχώς την εγκατάλειψη του. Αποτελεί ένα παράδειγμα ιστορικής κατασκευής με διάφορες χρονικές φάσεις που αποτυπώνονται στο δομικό του φορέα και το οποίο αν και δεν έχει συντηρηθεί για αρκετά χρόνια, αντέχει ακόμα χάρη στην ποιότητα της δομής τους και στις προσεγμένες επεμβάσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς από τους ιδιοκτήτες του. Η θέση, το μέγεθος και η σημασία του, το καθιστούν χώρο ικανό να στεγάσει αρχεία, εκθέσεις και χώρους έρευνας σχετικά με τα ιστορικά μνημεία και τα μνημεία της φύσης στην Κρήτη. Πρόκειται για χώρο που έχει την δυναμική να φιλοξενεί καθημερινά δράσεις μελέτης και εκπαίδευσης σε μια συνέργεια μεταξύ των Ο.Τ.Α. – της Περιφέρειας Κρήτης, των Εφορειών Αρχαιοτήτων και του Πολυτεχνείου μας».
«Η πρόταση που έγινε θεωρούμε ότι μπορεί να αποτελέσει το υπόβαθρο για την ολοκληρωμένη μελέτη αποκατάστασης του μνημειακού συγκροτήματος, έχοντας στοιχεία υλοποιήσιμα, μέσα στα πλαίσια συνεργασίας διαφόρων φορέων με κοινό σκοπό την ανάδειξη των ιστορικών υποδομών της περιοχής, οι οποίες θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα δίκτυο αξιοποίησης» καταλήγουν οι επιβλέποντες καθηγητές.
