Συμπληρώνονται 74 χρόνια, όταν στις 23 Φλεβάρη του 1943 στο σπίτι του αντιστασιακού δασκάλου Παναγή Δημητράτου [1], στους Αμπελόκηπους μέσα στη μαύρη Κατοχή, ιδρύθηκε η θρυλική Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ).
Ηδη από το φθινόπωρο του 1941 «[…] η νεολαία των Χανίων είχε προηγηθεί, γιατί, πρώτη στην Κρήτη και πιθανότατα ολόπρωτα στην Ελλάδα πριν την ΕΠΟΝ, ιδρύεται στα Χανιά η Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (ΠΟΕΝ) […]» [2]. «Η ΕΠΟΝ γεννήθηκε στην Κρήτη» [3], γράφει ο αγωνιστής της Αντίστασης Παύλος Μιχελιουδάκης για την ίδρυση της ΠΟΕΝ, την οποία αφηγείται σε άλλη του μαρτυρία [4]: «[…] Έτσι αποφασίσαμε να φτιάξουμε την Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων. Αυτή η οργάνωση πρέπει να έγινε, κατά την άποψη τη δική μου, κατά τα τέλη του ’41. Θυμάμαι την πρώτη ιδρυτική συνέλευση της ΠΟΕΝ που έγινε στο σπίτι μου (στη Νέα Χώρα). Η αδερφή μου – μικρό κοριτσάκι τότε – κρατούσε τις τσίλιες. Μαζευτήκαμε: ο Μίμης ο Λιονάκης, σπουδαστής της Ανωτάτης Εμπορικής (εξετελέσθη από τους Γερμανούς σαν Ποενίτης, ήταν το πρώτο μας θύμα), ο Γιάννης ο Κουμής δικηγόρος. Επειδή ήταν ο μεγαλύτερος στην ηλικία από εμάς, τον είχαμε ανακηρύξει Πρόεδρο. Γραμματέας ήταν ο Λιονάκης. Επίσης εκεί ήταν ο Αρτέμης ο Παπαδάκης, ο οποίος είχε επαφή από τότε με το Κόμμα (σ.σ. ήταν στέλεχος της ΟΚΝΕ). Ήταν κι ένας Τσάπας ή Τσαπάκης, ο οποίος – δε με βοηθά η μνήμη μου απόλυτα – πρέπει να ήταν αυτός που προηγήθηκε από την πλευρά του Κόμματος, εκτός κι αν ήταν ο Κοντοκώτσος. Κι εγώ φυσικά […]».
Στην Κρήτη, την ΕΠΟΝ οργάνωσε ο φοιτητής του Πολυτεχνείου από την Πηγή του Ρεθύμνου, Μανόλης Σταυρουλάκης μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της. Το Μάη του 1943 κατέβηκε μ’ ένα γερμανικό επίτακτο καΐκι ως φοιτητής στα Χανιά. Ύστερα από ενημέρωση, αποφασίστηκε η προσχώρηση σ’ αυτήν της ΠΟΕΝ και η μετατροπή του κεντρικού της οργάνου «Ελεύθερα Νειάτα», σε όργανο της ΕΠΟΝ καθώς και όλων των οργανώσεων της ΠΟΕΝ στην Κρήτη σε οργανώσεις της ΕΠΟΝ.[5]
Η Ε.Π.Ο.Ν. ΝΕΑΣ ΧΩΡΑΣ
Στη Νέα Χώρα έως τις αρχές του 1943 δρούσαν η ΠΟΕΝ και το ΕΑΜ Νέων. Ο Γιώργος Χριστοδουλάκης [6] και ο Λευτέρης Κυριμάκης [7] διηγούνται ως πρωταγωνιστές, την ίδρυση της ΕΠΟΝ στη Νέα Χώρα: «Ένα βράδυ ο Παύλος Μιχελιουδάκης κάλεσε μερικούς νέους: εμένα τον Κυριμάκη το Λευτέρη, το Χαριτάκη τον Αντώνη, τον Αντώνη τον Μαρκαντωνάκη (ή Τσέπολα) και μας ανακοίνωσε την ίδρυση της ΕΠΟΝ. […] Στη συνέχεια κάτσαμε μια μέρα στο φούρνο του Κυριμάκη και χωρίσαμε την οργάνωση σε τομείς: Στο Συνοικισμό, στο Βαρούσι και στη στην παραλία που ήταν ο κορμός της ΕΠΟΝ. Είμαστε 3 τριάδες ντόπιοι Νεοχωρίτες. Η Νέα Χώρα ήταν μια οργάνωση ξεχωριστή. […]». Η ΕΠΟΝ Νέας Χώρας ήταν η μεγαλύτερη οργάνωση της πόλης στην οποία συμμετείχαν πλήθος νέων αγοριών και κοριτσιών αλλά και μικρότερων παιδιών των «αετόπουλων», με πολυποίκιλες και πολύμορφες, μαχητικές δράσεις αντίστασης και εκδηλώσεις αλληλεγγύης. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι η οργάνωση διέθετε δύο λέσχες στη συνοικία γεγονός μοναδικό στην πόλη, ούτε το γεγονός ότι, από όσα μέχρι σήμερα είναι γνωστά ήταν η μοναδική συνοικιακή οργάνωση που εξέδιδε πολυγραφημένο έντυπο με τίτλο «Η εφημερίδα της Νέας Χώρας». Δεν θα αναφερθούμε αναλυτικά στη δράση της ΕΠΟΝ στη συνοικία και ευρύτερα διότι αφενός μεν είναι πολύ μεγάλη και οι μαρτυρίες πάρα πολλές, αφετέρου δε η ιστορία της δεν έχει ακόμη καταγραφεί πλήρως όπως και στην υπόλοιπη πόλη και τον νομό κάτι που θα πρέπει να γίνει σύντομα γιατί οι εναπομείναντες πρωταγωνιστές, άντρες και γυναίκες, είναι ήδη υπερήλικες.
Παρακάτω θα παρουσιάσουμε κείμενα και ειδήσεις από τη δράση της ΕΠΟΝ Νέας Χώρας μετά την απελευθέρωση όπως τα καταγράψαμε από επονίτικα έντυπα που εντοπίσαμε στο αρχείο του σεμνού αντιστασιακού αγωνιστή – οραματιστή της Αριστεράς και βουλευτή της ΕΔΑ Γιάννη Κοντουδάκη. Τότε, μεταξύ του τέλους της Κατοχής και στην απελευθέρωση μόνο στην πόλη των Χανίων από την ΕΠΟΝ εκδόθηκαν ο «Μαχητής» όργανο του Συμβουλίου Πόλης της ΕΠΟΝ που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά πολυγραφημένος την Πρωτομαγιά του 1944, η «Εξόρμηση» όργανο του Συμβουλίου ΕΠΟΝ ν. Χανίων που το πρώτο της φύλλο βγήκε στον πολύγραφο τον Ιούνη του 1944, και το Νοέμβρη του 1945 η εφημερίδα «Κρητικά Νιάτα» όργανο του Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης. Οι βάρβαροι χιτλερικοί κατακτητές φεύγοντας και οι τελευταίοι από τα Χανιά τον Ιούλη του 1945, άφησαν πίσω τους ερείπια κι ένα λαό καθημαγμένο. Η ΕΠΟΝ, μεταξύ των άλλων, ανέλαβε να συνεπικουρήσει το δύσκολο έργο της ανόρθωσης, βοηθώντας με όλες της τις δυνάμεις το χειμαζόμενο λαό.
Από την «Εξόρμηση» και τα «Κρητικά Νιάτα» σταχυολογήσαμε με χρονολογική σειρά, ειδήσεις με δραστηριότητες της ΕΠΟΝ Νέας Χώρας.
• Στις 26 Ιούλη 1945 στην Εξόρμηση (αρ. φύλ. 15, σελ. 4) και στη στήλη «Απ’ τη ζωή και τη δράση μας» γράφεται: «Ο ΕΚΔΡΟΜΙΚΟΣ ΜΑΣ ΟΡΓΑΣΜΟΣ […] Χαιρόμαστε τον αέρα, τον ήλιο, τη θάλασσα. […] Η ομάδα “Σπύρου Περάκη” της Νέας Χώρας πήγε στη Σπηλιά της Κισσάμου. Η πειθαρχεία κι η υποδειγματική της στάση κατάπληξε το χωριό […]».
• Στις 17 Αυγούστου 1945 η Εξόρμηση (αρ. φύλ. 18, σελ. 4) αναφέρει: «Στα Χανιά κατατέθηκαν 2 στεφάνια από την ΕΠΟΝ Πόλης και την Ομάδα “Σπύρου Περάκη” που σκοτώθηκε στη Παναγιά, στο μνημόσυνο του Σπύρου Περάκη [8] που έγινε στον Άγιο Κωνσταντίνο Νέας Χώρας».
• Στην Εξόρμηση (αρ. φύλ. 24, σελ. 4) τον Νοέμβρη του 1945 δημοσιεύεται: «Οι επονίτες άνοιξαν τη λέσχη τους. Κινούνται για τη διακόσμησή της. Αυτή τη βδομάδα θα την εγκαινιάσουν με γιορτή».
• Τον Δεκέμβρη του 1945 στα Κρητικά Νιάτα (αρ. φύλ. 3, σελ. 4) και στη στήλη “Με της νιότης τον παλμό” καταγράφονται οι παρακάτω ειδήσεις: α. «Δεκαπέντε ψαροκάικα τραβηγμένα στην αμμουδιά της Καινούργιας Χώρας κινδύνευσαν να τσακιστούν και να μείνουν 60 οικογένειες στο δρόμο τη νύχτα της 13ης του Δεκέμβρη. 40 επονίτες της Καινούργιας Χώρας με κίνδυνο της ζωής τους κι ύστερα από άγρια πάλη με τα κύματα, τα τράβηξαν έξω. Οι ψαράδες με δάκρυα στα μάτια αγκάλιαζαν και φιλούσαν τους επονίτες που τους γλύτωσαν απ΄ την καταστροφή», β. «Οι επονίτες της Καινούργιας Χώρας επιχωμάτωσαν 7 μεγάλα ορύγματα. 20 επονίτισες παρακολουθούν μαθήματα ραπτικής στο εργαστήρι».
• Τον Γενάρη του 1946 τα Κρητικά Νιάτα (αρ. φύλ. 5, σελ. 6) γράφουν: «Η χορωδία της ΕΠΟΝ Νέας Χώρας, την παραμονή της πρωτοχρονιάς έψαλλε τα κάλλαντα στη συνοικία και μάζεψε 32.000 δρχ. που τις διέθεσε σε φτωχές οικογένειες. Παράλληλα οι επονίτες Νέας Χώρας με έρανο μεταξύ των μάζεψαν 4 οκάδες γλυκά και 40 τσιγάρα που δόθηκαν στο ψυχιατρείο».
• Στα Κρητικά Νιάτα τον Οκτώβρη του 1946 (αρ. φύλ. 18, σελ. 4) σημειώνεται: «Τα Επονίτικα νιάτα του τμήματος της Νέας Χώρας Χανιών οργάνωσαν στις 8 Σεπτέμβρη μεγάλο γλέντι με συμμετοχή περίπου 100 νέων. Με τραγούδια, απαγγελίες και χορό, πέρασαν χαρούμενα τη βραδυά τους».
• Τον ίδιο μήνα στα Κρητικά Νιάτα (αρ. φύλ. 19, σελ. 4) και στη στήλη «Από τη ζωή και τη δράση μας» δημοσιεύεται: «Την ίδια μέρα (6-10), Επονίτισες του Άη-Γιάννη, Νέας Χώρας και Κέντρου πόλης, επισκέφθηκαν το Σανατόριο, μοίρασαν στους άρρωστους 280 γλυκά και τους χάρισαν λίγες ώρες ψυχαγωγίας με μουσική και τραγούδια. Στις 13-10 στη Χαλέπα και στις 20-10 στη Νέα Χώρα οργανώθηκαν με πλούσιο εκπολιτιστικό πρόγραμμα και με γλυκά, παιδικές γιορτές. Τις παρακολούθησαν συνολικά 130 παιδάκια και πολλοί γονείς που έμειναν κατενθουσιασμένοι».
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ. ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΜΕΤΑΞΥ ΕΡΕΙΠΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΘΗΜΑΤΩΝ
Στα Κρητικά Νιάτα (αρ. φύλ. 3, σελ. 3-4) στις 17 Δεκέμβρη του 1945 δημοσιεύεται «Μια έρευνα στην Καινούργια Χώρα» με τίτλο «Να έτσι ζούμε» και αποτελεί ένα οδοιπορικό στη συνοικία που συγκεντρώνει πλήθος πολύτιμων πληροφοριών και συγκλονιστικών εικόνων από την κατοχική και την απελευθερωμένη Νέα Χώρα. Το ρεπορτάζ και το κείμενο που ακολουθεί και φέρει την υπογραφή «Π.», έχει γίνει κι έχει γραφεί από τον αείμνηστο Νεοχωρίτη αντιστασιακό αγωνιστή της Αριστεράς και της Δημοκρατίας Παύλο Μιχελιουδάκη [9], σύμφωνα με τη σημερινή μαρτυρία του Γιώργη Χριστοδουλάκη [10] γραμματέα τότε της ΕΠΟΝ Νέας Χώρας και αυτόπτη μάρτυρα. (Διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτότυπου).
ΝΑ ΕΤΣΙ ΖΟΥΜΕ!
Καθώς προχωρούμε στον «κεντρικό» δρόμο της Καινούργιας Χώρας κατεβαίνοντας προς την «Αμμούτσα», μας χαιρετάνε απ’ τα χαμόσπιτα, τα μισοσβυμένα πια απ’ τη βροχή συνθήματα: «Ζήτω η Λευτεριά, ΕΠΟΝ».
Θάχαν πολλά να μας πουν τούτοι οι τοίχοι αν είχαν μιλιά. …Για τον τηλεβόα που πίσω απ’ τούτες τις γκρεμισμένες μάντρες μίλησε, για πρώτη φορά, στην Κρήτη. Για τα εργατόπαιδα που σαν σκολνούσαν απ’ τη δουλειά γέμιζαν τις τσέπες προκηρύξεις, παίρναν στο ΄να χέρι το μπουγιέλο του μπογιά και το πιστόλι στ’ άλλο και κόλλαγαν ύστερα τις προκηρύξεις στις πλάτες των Γερμανών και γέμιζαν συνθήματα τη γειτονιά… . Για την πείνα…
. Για τα μπλόκα… . Για το λεβεντόπαιδο το Σπύρο που ΄φυγε ένα πρωί στ΄αντάρτικο και δεν ξαναγύρισε… . Εκεί σ’ ένα βράχο της Παναγιάς ένα βόλι του ΄κοψε στη μέση το τραγούδι… . Να ένα σύνθημα που μας λέει πολλά για την Καινούργια Χώρα: «Κάθε σπίτι και καλύβα είναι φρούριο απόρθητο, τάφος του φασισμού». Λάκκοι με νερά κάνουν το δρόμο, δρόμο «μετ’ εμποδίων».
– Χρειάζεται «ειδική εξάσκηση» κανείς για να περπατά στους δρόμους μας, λέει μια γυναίκα – καθώς προσπαθούμε να περάσουμε ανάμεσα απ’ τις «λίμνες». Δεξιά, αριστερά, στις αυλές, σε κάθε γωνιά, σωριασμένα και σκορπισμένα σκουπίδια.
– Το κάρρο περνά απ’ το μεγάλο δρόμο μόνο, μας λέει μια νοικοκερά. Εμάς απ’ το δρόμο μας δεν περνά καθόλου.
Δίπλα σ’ ένα σωρό σκουπίδια τρία παιδάκια – το μεγαλύτερο δεν είναι πέντε χρονών – «παίζουν». Βουτούν τα γυμνά τους ποδαράκια στα νερά και πιτσιλίζουν. Ανακατεύουν χώματα με νερά. Κι είναι κρύο – παγωνιά! (Δεν ξέρουμε πως λέγεται αυτό το πράμμα στην Αγγλία ή στην Αμερική… . Εμείς στην Ελλάδα θα το πούμε «ψυχαγωγία και προστασία του παιδιού»).
Στη μέση του δρόμου μια παρέα μεγάλα παιδιά παίζουν βόλους. Είναι δεκάξη παιδιά. Απ’ αυτά τα δώδεκα είναι ξυπόλητα τα δυό φορούνε ξύλινα τσοκαράκια, το ένα πέδιλα καλοκαιρινά και μόνο ένα, ένα ζευγαράκι τρύπια παπούτσια. Τα ρούχα τους είναι σύρραμμα από κουβέρτες, γερμανικά παντελόνια και άλλα υφάσματα απροσδιόριστα απ’ τη πολυκαιρία. (Αν γι’ αυτά τα πράμματα αμφιβάλλει ο κ. Γενικός Διοικητής, ο κ. Νομάρχης και ο Διευθυντής της ΟΥΝΡΑ να κάμουν μια βόλτα, ότι ώρα θέλουν για να ιδούν πως λίγα είναι αυτά που γράφουμε).
– Και τι να πρωτοπάρουμε με 500 δρχ. μεροκάματο μας λέει ένας εργάτης! Ακολουθούμε μια παρέα αετόπουλα που κατεβαίνουν προς τη λέσχη, τραγουδώντας: «Κάτω του φασισμού η ψώρα, μακρυά μακρυά από την Καινούργια Χώρα …». Ρωτούμε τον Παναγιώτη, ένα όμορφο γελαστό παιδάκι, τι φάγανε σήμερα σπίτι τους.
– Ντοματοσαλάτα, μας λέει και κοκκινίζει. Ο μπαμπάς μου είναι άρρωστος και δεν έχουμε κανένα να δουλεύει.
– Εγώ έφαγα φασόλες απ’ το συσσίτιο. Χτες μας είχαν σούπα και προχτές πάλι σούπα, μας λέει ο Γιαννάκης. Τα ρωτάμε για κρέας.
– Είναι ένας μήνας από τότε που μας δώσανε κρέας κονσέρβα… . Στην αρχή μας δίνανε και ψάρι… μα τώρα… λέει με παράπονο.
Σ’ ένα καθαρό δωμάτιο έχουν τη λέσχη τους οι επονίτες της Καινούργιας Χώρας. Μαζεύονται εδώ κάθε βράδυ τα αγόρια και τ’ απόγευμα εμείς τα κορίτσια, μας λέει μια κοπέλα. Ρωτούμε ένα γεροδεμένο παλληκάρι που βρίσκουμε στη λέσχη πως πάνε οι δουλειές.
– Οι μισοί νέοι της Καινούργιας Χώρας είμαστε άνεργοι, μας λέει. Κι οι περισσότεροι απ’ αυτούς που δουλεύουν κάνουν 2 – 3 μεροκάματα τη βδομάδα.
– Και τα κορίτσια που δούλευαν στο Καπνεργοστάσιο [11] μας λέει η κοπέλλα είναι τώρα χωρίς δουλειά. Κλειστό και το Καπνεργοστάσιο… .
Μπαίνουμε σε μιαν αυλή – μάντρα. Σε 6 δωμάτια έχουν στριμωχθεί 4 οικογένειες με 18 άτομα. Μυρωδιά ανυπόφορη.
– Νερό κουβαλούμε απ’ το πηγάδι. Και σαπούνι δεν έχουμε. Φως ηλεκτρικό λίγα σπίτια έχουν σε τούτη τη γειτονιά. Τα πιο πολλά λύχνους και λάμπες.
Πάμε στο σχολειό. Η πρώτη εντύπωση. Ακαθαρσία όσο παίρνει. Πολλά τζάμια λείπουν. Δυό σχολειά κάνουν μάθημα εδώ.
Το πρωί το 6ο. Το απόγευμα το 5ο. Μας κάνει εντύπωση πόσο λίγοι είναι οι μαθητές. Μα ένας μικρός μας εξηγεί:
– Πεινούμε… δεν έχουμε βιβλία… τετράδια. Στο σχολειό πως θα πάμε; Τι να κάνουν κι οι δάσκαλοι! (Εδώ το κράτος έχει σοβαρές ασχολίες «την εξόντωση του εαμοκομμουνισμού». Τα σχολειά θα κοιτάζουμε τώρα!).
Στα «Πευκάκια» μας δείχνει ο γραμματέας της ΕΠΟΝ της Νέας Χώρας τα ορύγματα που έχουν σκεπάσει οι επονίτες. Και πιο κάτω τα οδοφράγματα που χάλασαν.
– Κάνουμε ότι μπορούμε και θα κάνουμε και τ’ αδύνατα για να καλιτερέψουμε τη ζωή της γειτονιάς μας, μας λέει. Φεύγουμε… εκεί σε μια γωνιά ένα κοριτσάκι κι ένα αγοράκι χτίζουν ένα σπιτάκι. Για παράθυρα του βάζουν φύλλα από μανταρίνι. Και φαντάζει το σπιτάκι σαν παλατάκι… .
Τα εργατόπαιδα σκολνούν αυτήν την ώρα [12]. Μια φάλαγγα νέοι με λαδωμένες φόρμες με μαύρα μα αποφασιστικά πρόσωπα ανεβαίνει. Να ο Γιώργος, ο Γιακουμής, ο Νίκος. Να η Κατίνα και η Μαρίκα.
– Γεια σας παιδιά.
– Γεια σας.
– Προχωράτε παιδιά. Και πιο δυνατά τ’ αμόνι. Πιο γρήγορα το χτίσιμο. Για να κάμουμε να λάμψουν γρήγορα πάνω απ’ τη Καινούργια Χώρα τα άσπρα όμορφα σπιτάκια με τα κόκκινα – σαν από μανταρινόφυλλο – παράθυρά τους.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ο Π. Δημητράτος από την Κεφαλονιά, στις αρχές του 20ου αιώνα συνεργάστηκε με τις σοσιαλιστικές οργανώσεις του Ν. Γιαννιού και του Πλ. Δρακούλη και συνδέθηκε με τη «Φεντερασιόν» της Θεσσαλονίκης. Είχε διατελέσει πρόεδρος (1927-28) και γραμματέας (1930-31) της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας καθώς και γραμματέας της «Συνομοσπονδίας Δημοσίων Υπαλλήλων Ελλάδος» (ΣΔΥΕ). Έλαβε μέρος στην αντίσταση του λαού μας κατά των κατακτητών με τη συμμετοχή του το 1941 στην οργάνωση «Δημοκράτης» και αργότερα από ηγετική θέση στο Ε.Α.Μ. Αθήνας. Πιάστηκε και βασανίστηκε σκληρά. Για τη σωτηρία του έγιναν πολλές προσπάθειες και διαβήματα στον τότε κατοχικό «υπουργό» Παιδείας Λογοθετόπουλο, της δωσιλογικής κυβέρνησης Τσολάκογλου, χωρίς αποτέλεσμα. Εκτελέστηκε το Μάη του 1944 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής.
[2] Γ. Δ. Τσίβης, Χανιά, Κατοχή και Αντίσταση, σελ. 66, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1985.
[3] Βλ. Π. Μιχελιουδάκης, Η ΕΠΟΝ γεννήθηκε στην Κρήτη, άρθρο στην εφημ. «Αυγή», 27 Φεβρουαρίου 1988.
[4] Οντέτ Βαρών – Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς: Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009.
[5] Βλ. Άννα Μανουκάκη – Μεταξάκη, Η θρυλική ΕΠΟΝ και η δράση της στην Κρήτη, άρθρο στην εφημ. ΠΑΤΡΙΣ (Ηρακλείου), 28 Φεβρουαρίου 2005 και Αντώνης Μπριλλάκης, ΕΠΟΝ Κρήτης: Μια παράλληλη ιστορία, άρθρο στο περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 13, 22/2/1975.
[6] Βλ. Η Αλίβρεκτος Νέα Χώρα: Μαρτυρία, Γ. Χριστοδουλάκης 2009, σελ. 205-206.
[7] Προφορική συνέντευξη που δόθηκε στον γράφοντα τον Αύγουστο του 2010 και επιβεβαιώνει όσα αναφέρονται στη μαρτυρία του Γ. Χριστοδουλάκη.
[8] Ο ανταρτοεπονίτης Σπ. Περάκης από τη Νέα Χώρα πρωτοστάτησε στην ίδρυση και ανάπτυξη της ΠΟΕΝ κι αργότερα της ΕΠΟΝ στο ν. Χανίων. Βγήκε στο βουνό και σκοτώθηκε στη μάχη της Παναγιάς στις 14 Νοέμβρη 1944. Στη μνήμη του η ΕΠΟΝ Νέας Χώρας συγκρότησε μια εκλεκτή ομάδα από νέους της συνοικίας και της έδωσε τιμητικά το όνομά του.
[9] Ο Π. Μιχελιουδάκης (1919-1989) γεννήθηκε στη Νέα Χώρα. Σπούδασε οικονομικά στο Πανεπιστήμιο και συμμετείχε στη Μάχη της Κρήτης. Συνιδρυτής της ΠΟΕΝ και μετά στην ΕΠΟΝ, υπήρξε πρόεδρος του Φοιτητικού Συνεταιρισμού. Ύστερα από τις μεγαλειώδεις αντιστασιακές εκδηλώσεις της 25ης Μαρτίου του 1944 στην Τριμάρτυρη, οι Γερμανοί τον επικήρυξαν και ο Παύλος ανέβηκε στο βουνό ως αντάρτης του ΕΛΑΣ αναλαμβάνοντας υπασπιστής του ιλάρχου Κρίτωνα Κυανίδη (καπετάν Φλωριά). Πήρε μέρος στη μάχη της Φουντάνας, στην επιχείρηση στη θέση Φώκιες, στη μάχη της Παναγιάς και ήταν γραμματέας στην συμφωνία της Τρομάρισσας μεταξύ ΕΑΜ και ΕΟΚ. Το 1947 σαν «δεσμώτης του πελάγους και των βράχων» εκτοπίζεται ως πολιτικός εξόριστος στην Ικαρία, στη Μακρόνησο, στον Άη Στράτη. Από το 1963 ασκεί τη δημοσιογραφία (Αυγή, Αλήθεια). Ήταν υποψήφιος σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις της ΕΔΑ στο νομό Χανίων έως τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 η οποία τον εξορίζει ξανά στη Γυάρο και στη Λέρο. Το 1974 ήταν υποψήφιος με την «Ενωμένη Αριστερά» κι αργότερα με το ΚΚΕ Εσωτερικού στα Χανιά. Ήταν από τους πρωταγωνιστές της ΑΝΕΚ και ιδρυτικό μέλος της ΕΤΑΝΑΠ. Υπήρξε μέλος του Δ.Σ. του Συνδέσμου Κρητών Επιστημόνων. Έχει γράψει πλήθος άρθρων, μελετών, επιφυλλίδων και κριτικών σημειωμάτων σε εφημερίδες και περιοδικά στα Χανιά και στην Αθήνα.
[10] Ο Γ. Χριστοδουλάκης (1925) γεννήθηκε και μεγάλωσε δίπλα στην «Αμμούτσα». Ατρόμητος, άφοβος και ακούραστος νέος, στην Κατοχή ήταν Γραμματέας της ΕΠΟΝ της Νέας Χώρας. Πρώτος έπιασε το επονίτικο χωνί και από το «μικρό τρουλί» (ανάμεσα στις σημερινές οδούς Βαλέστρα και Στυλ. Μακράκη), διαλάλησε, μέσα στη μαύρη ναζιστική νύχτα την ιαχή της λευτεριάς, χωρίς να λογαριάζει αν θα τον δουν τα μάτια των χαφιέδων. Το 1944 φυλακίστηκε για λίγο στο κολαστήριο της Αγιάς και αργότερα βγήκε για μικρό διάστημα στο βουνό στον υποδειγματικό λόχο της ΕΠΟΝ. Μετά την απελευθέρωση το μεταπολεμικό και μετεμφυλιακό κράτος τον «αντάμειψε» για την αντιστασιακή του δράση με 16 περίπου χρόνια με βασανιστήρια, φυλακές και εξορίες στα Γιούρα, στον Άη Στράτη, στη Μακρόνησο. Μετά την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης αγωνίζεται και μέχρι σήμερα για τη διάδοση της ιστορίας, των ιδανικών και των αξιών της Αντίστασης του λαού μας ενάντια στον φασισμό.
[11] Μιλά για το καπνεργοστάσιο του Μανωλικάκη που έβγαζε και τα λεγόμενα «στούκας» τσιγάρα.
[12] Τα εργατόπαιδα δούλευαν στα εργοστάσια επεξεργασίας ελαιολάδου και σαπωνοποιείας, της ΑΒΕΑ και του Πρέβε – Ιωαννίδη.
