ΕΝΑ ένα από τα πιο αγαπημένα ποιητικά θέματα που παραμένει συνεχώς στο προσκήνιο της καθημερινότητάς μας είναι το ψ ω μ ί: με την ακρίβειά του “να τραβά την ανηφόρα” και την ποιότητά του να βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα, αλλά και με την ίδια την ύπαρξή του να κινδυνεύει είτε από πόλεμο (ρωσοουκρανικός) είτε λόγω τεχνητής επισιτιστικής κρίσης.
ΤΟ ΨΩΜΙ δεν είναι μόνο “ο άρτος ημών, ο επιούσιος” (1) για το οποίο γίνονται οι περισσότεροι αγώνες στη ζωή. Είναι και τα υπόλοιπα προϊόντα αρτοποιίας: Ψωμάκια για σάντουιτς ή τοστ, κουλουράκια, άλλα αρτύματα/βουτήματα, πίτες λογιών λογιών, παξιμάδια, φρυγανιές, χριστόψωμα, τσουρέκια, πρόσφορο… Ισως οι λιγοστές πληροφορίες που γράφονται στη συσκευασία του να φαίνονται στον ανίδεο καταναλωτή πολύπλοκες -πράγμα που καθιστά δύσκολο τον ποιοτικό έλεγχο του ψωμιού. Ελάχιστοι είναι αυτοί που μπορούν να ελέγξουν τί τρώνε. Εμείς οι υπόλοιποι αφηνόμστε στο έλεος της αγοράς, ενθυμούμενοι με νοσταλγία -όσοι το προλάβαμε- ”το ψωμί της μάνας μας”.
ΜΕΡΙΚΟΙ από μας καταφέυγουμε για παρηγοριά σε κάτι παλιούς στίχους που εξυμνούσαν όλα τα στάδια παρασκευής του ψωμιού. Ήταν τότε που το ψωμί ήταν ψωμί που μοσκοβολούσε σε όλη τη γειτονιά, και η ποίηση γι αυτό ήταν “πολυσήμαντη”: τραγουδούσε τον κόπο του αλέσματος στις βαριές πέτρινες μυλόπετρες, το επίπονο ζύμωμα με τα χέρια στη σκάφη, το σταύρωμα του ζυμαριού πριν μπει στις φόρμες, το σταυροκόπημα της μάνας μπροστά στον ξυλόφουρνο, το φούρνισμα… Ψωμί πολύτιμο, ιερό, βγαλμένο από ροζασμένα, βασανισμένα χέρια:
– Το επώδυνο ζύμωμα του ψωμιού της μάνας:
•στον Χρήστο Χαρτοματσίδη
“Λύγιζε κάθε τόσο η μάνα μου
σκυμμένη πάνω απ’ την πλαστική λεκάνη
με το ένα χέρι σταθερό και το
δεξί ανάπηρο τουμπανιασμένο
και πόσο κόκκινο-φωτιά θεέ μου
ανάμεσα στο ολόλευκο αλεύρι.
Λιώνει η μαγιά λύνονται διάφανοι μικροί λεπτοί οι κόμποι
Βροχή γλυκάνισο, το κύμινο, τ’ αλάτι
Εγώ από δίπλα αργά αργά ρίχνω αλεύρι
σαν να χιονίζει μέσα στην κουζίνα
Και πάνω που ετοίμαζα νερό στη σόμπα
γιατί χλιαρό, λένε, το θέλουνε στο ζύμωμα
βλέπω να πέφτουν αχνιστά τα δάκρυα στη λεκάνη
με αναλογία σταθερή ίσα για να τα πιει το αλεύρι
εκείνα τρέχουν
η μάνα να ζυμώνει να ζυμώνει να ζυμώνει
εγώ ρίχνω αλεύρι χιονισμένο στη χιονισμένη κάμαρη
οι κόμποι λύνονται μαζί με την ψυχή της
Μετά από χρόνια την ξαναβρήκα στην ίδια θέση
να ζυμώνει να ζυμώνει να ζυμώνει
να κλαίει να κλαίει να κλαίει
Ένας σκελετός που φέγγιζε μέσ’ στο δωμάτιο
Μόνο το χέρι της έμενε κόκκινο κατακόκκινο
φωτιά που ζέσταινε τα δάκρυά της
σταγόνα τη σταγόνα να κυλά απαλά
μέσα στην πλαστική λεκάνη
Και κάπως έτσι έγινε άρτος ζωής αιώνιας
το σώμα της το άγιο” (2)
– η οδυνηρή ανάμνηση ενός αλλιώτικου φούρνου:
“Έτρωγε με λαιμαργία τις φλόγες,
ύστερα τα ψωμιά, που συνωστίζονταν στο στόμιο.
Η μητέρα ανασκουμπωμένη, κάθιδρη,
το φρέσκο βούτυρο περίμενε, όπως τα παιδιά.
Κι ο φούρνος έμενε ανοιχτό χαμόγελο
ως την επόμενη εβδομάδα.
Έτρωγε με λαιμαργία τις φλόγες.
Τρεις άντρες συνωστισμένοι μπρος στο στόμιο∙
τα χέρια δεμένα με σύρμα πισθάγκωνα.
Οι Γερμανοί τεράστιοι μες στις αναλαμπές.
Κλάματα γυναικών στους κυνηγημένους δρόμους.
Τώρα τον φούρνο τον βαθούλωσαν τα χρόνια.
Πάνω του φύτρωσαν άγρια χόρτα,
καθώς σε τάφο” (3)
– Ο καθημερινός αγώνας για το ψωμί:
“Μην περιμένεις να σ’ τα φέρει όλα η νύχτα,
δεν είναι αβανταδόρος σου η νύχτα.
Τρέξε κι εσύ λιγάκι, μάθε κατατόπια,
σημάδεψε περάσματα και ώρες,
περπάτησε σε γειτονιές σταμπαρισμένες.
Μην περιμένεις να σ’ τα φέρει όλα η νύχτα.
Δεν είσαι πια παιδί, να σε ταΐζουν άλλοι.
Μόνος σου πρέπει να βγάζεις το ψωμί σου,
και το ψωμί δεν βγαίνει αν δεν παλέψεις,
αν δεν χτυπήσεις πόρτες, αν δεν τρέξεις.
Μην περιμένεις να σ’ τα φέρει όλα η νύχτα” (4)
– ευχαριστήρια προσευχή:
“Κύριε, που σ’ είπανε ζωντανόν άρτο των αγγέλων,
ας ευλογήσεις του σιτοβολώνα μας το στάρι!
Μόνο πέντε ψωμιά σου αρκέσαν, για να θρέψεις πλήθη.
Χάρη σ’ εσένα,ο ήλιος ωρίμασε τον καλό σπόρο,
κι ο ευνοϊκός άνεμος έκαμε τα φτερά των μύλων
να γυρίζουν κι άλεσε και ψιλάλεσεν η πέτρα.
Έψησεν η θερμή αθρακιά της σκάφης το ζυμάρι,
και να το το ψωμί από κόρα και ψίχα φτιαγμένο,
ψωμί από τ’ άνθος του σταριού, από σίκαλη και βρώμη,
για βασιλιά και για καλόγερο και για στρατιώτη.
Δως του την αρετή, ευλογώντας το, Κύριε, να δίνει
στους παράλυτους δύναμη και νεύρα,να ψυχώνει
τις αισθήσεις, που καταπέσαν απ’την ηλικία,
να κρατά τις καρδιές φλογερές κι ολόρθο το θάρρος,
υγιές να φυλάσσει το πνεύμα και να καθαρίζει
τα μάτια ενός κορμιού που ξέγνοιασεν απ’όλα τ’άλλα
εκτός από τον Θεό. Το χέρι σου να το ευλογήσει!
Και, Κύριέ μου, ας υπάρχει πάντοτε για το δισάκι
του φτωχού, που, ολοσκόνιστος, τη δημοσιά έχει πάρει” (5)
– αρχαϊκός κρητικός σπιτίσιος τρόπος αλέσματος:
“Όλα τ’ αλέθουν οι μυλόπετρες
και γίνοντ’ άστρα” (Γ. Σεφέρης)
“Γυρίζει ο χερόμυλος/ κι αλέθει το σιτάρι
Οχτώ δεξιά, οχτώ ζερβά/-η νύχτα μη μας πάρει
Βογκούνε οι μυλόπετρες/ Ιδρώνουν χέρια πόδια
Βαραίνει η ζέστα σύγκορμα…/ Μα, πώς περνούν τα χρόνια!
Πηχτή η σιταρόψυχα/ καλή σοδιά και φέτος
-Πιο γρήγορα χερόμυλε/ Μη μένεις νέτος σκέτος!
Τις ιστορίες μου γροικάς/ κι αλέθεις το σιτάρι
Δαγκώνεσαι, δεν μου μιλάς/ ο νους μου σαν σαλπάρει
σ’ αλλοτινούς μαύρους καιρούς/ που δίσεκτους τους λένε…” (6)
[21-7-2023]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) “Τον άρτον ημών, τον επιούσιον”: τρεις λέξεις από την “Κυριακή Προσευχή” (“Πάτερ Ημών”) ταυτισμένες με το ψωμί αλλά και με τη γλώσσα των Ευαγγελίων- την εξαίσια Ελληνική. Το ψωμί, το «επί την ούσαν ημέραν», δηλαδή τη σημερινή, κατ’ επέκταση και για κάθε επόμενη μέρα είνα ευλογημένο από όλες τις θρησκείες.
-(2) Κώστας Κρεμμυδάς, “Μηνύματα σε κινητό”, Το ψωμί της μάνας μου, εκδόσεις Μανδραγόρας, 2002
-(3) Νίκος Γρηγοριάδης, Δειγματοληψία Α’, Ο φούρνος, 1981
-(4) Ντίνος Χριστιανόπουλος, “Ανυπεράσπιστος καημός”, Μην περιμένεις, 1960
-(5) Τόμας Μπράουν, στην ”Ανθολογία βελγικής ποιήσεως” του Άρη Δικταίου, [Ι. Οι Γαλλόφωνοι, Εκδόσεις Γ.Φέξη,1969]
-(6) Στ.Γ. Κλώρης, “Η Άλλη Χώρα” [βραβευμένα ποιήματα], Θερινό λιοστάσι, σελ 25, (Χανιά 2003, [Κάντανος, ‘78, αφιερωμένο στην Κατίνα Π.])
