Ρώμος Φιλύρας (1898-1942)

Ο ποιητής του Δρομοκαϊτειου και οι έγκλειστοι… στίχοι του:

‘’μα τι θα βάλετε στη θέση του οράματος, εσείς οι λογικοί; Ρ.Φ.’’

‘’Δεν είχα γόητρο,ψυχή και νου
να κλείσω στο τραγούδι την ιδέα
την είχε δώσει ο Θεός αλλού
τη Θεία φωτιά σε γνήσιο Προμηθέα
Ό,τι κι αν είπα πήγε κουτουρού
Ό,τι λάξεψα δεν πήρε θέα υπερκόσμια
Ό,τι κι αν είπα το είδαν και προτού
τ’ ακούσαν σε παλιά μορφή και νέα’’
(ποίημα του Ρώμου Φιλύρα, μελοποιημένο από τον Ορφέα Περίδη, σε ερμηνεία Λιζέτας Καλημέρη)*1

ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ και η στήλη μας σήμερα,τον Αύγουστο του 2021 συμπληρώνει διετή μηνιαία παρουσία προσπαθώντας εξαρχής να φωτίσει αξιόλογες μορφές της ποίησης που ο χρόνος και οι ατυχείς περιστάσεις τις κάλυψαν με την ομίχλη της λήθης .Οι βιογραφικές αναφορές όταν αρμολογούνται, συνήθως συνείρουν έναν χορό ποικίλων συναισθημάτων , αφού η φιλολογική έρευνα οδηγεί σε αθέατες και συχνά πολύ ευαίσθητες όψεις της ζωής των προβαλλόμενων ποιητών.

Η προσωπική ιστορία ορισμένων είναι τόσο αδυσώπητα τραγική που πραγματικά όποιος ακολουθήσει τα μονοπάτια τους θα πρέπει πρώτα να έχει οπλισθεί με ισχυρές άμυνες για να υπερνικά κάθε στιγμή τη συγκίνησή του και να μπορέσει εντέλει να υλοποιήσει την πρόθεση γραφής του.

Ένας τέτοιος βίος, δηλαδή με την προίκα μιας αδιαπραγμάτρευτης οδύνης ήταν και η ζωή του ποιητή Ρώμου Φιλύρα, μια περίπτωση ισχυρού ποιητικού καθαρόαιμου! Τώρα βέβαια γιατί ένα τέτοιο θάλλον πνεύμα έπρεπε να περάσει δεκαπέντε χρόνια της ζωής του- έως και τη θανή του δηλαδή- έγκλειστο στο Δρομοκαΐτειο Θεραπευτήριο ,αυτό είναι ένα ερώτημα που δεν απαντάται εύκολα. Ας υπενθυμίσουμε όμως ως προς το θέμα αυτό την καίρια συμβολή του Αριστοτέλη με την ιατρο-φιλοσοφική πραγματεία του για το ‘’30ο πρόβλημα περί μελαγχολίας και ιδιοφυίας’’*.

Ο ποιητής από παιδί είχε θαυμάσιες ευκαιρίες μόρφωσης , μάλιστα διδάχθηκε κατ’ οίκον και με την επιμέλεια του πατέρα του που ήταν σχολάρχης ελληνιστής.Δημοσίευε ποίηση , χρονογραφήματα, παρουσιάσεις βιβλίων. Ως στρατιώτης στους Βαλκανικούς πολέμησε στη Μακεδονία και την Ήπειρο χάνοντας δυο του δάχτυλα, ανθυπολοχαγός στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αργότερα γραφέας στο Δικαστικό Σώμα Στρατού που όμως αποτάσσεται το 1924 λόγω ανίατης αφροδισίας πάθησης.

Δυστυχώς για κάποιους δημιουργούς το χρυσό νόμισμα που θα έπρεπε να δώσουν για να περάσουν την Αχερουσία και να βρεθούν στην απέναντι όχθη της αθανασίας ήταν τόσο βαρύ και επαχθές σαν τα τάλαντα της αρχαίας Σπάρτης. Γιατί το δικό τους οφειλόμενο αντίτιμο ήταν ένα ταλέντο ιδιοφυές , τόσο υψηλό που ξέφευγε σε ιλιγγιώδη παραφορά κι από κοντά και οι ιδιοτροπίες μιας μοίρας που συνήθως δοκιμάζει τέτοιες προσωπικότητες. Έτσι κι ο Φιλύρας αφού ενόσησε από σύφιλη που γρήγορα επέφερε και την παράνοια βρέθηκε στον ίδιο τόπο που βρέθηκε ο Γεώργιος Βιζυηνός , ο Μιχαήλ Μητσάκης , ο Γιαννούλης Χαλεπάς και τόσοι άλλοι …Κι όπως ο μεγάλος μας γλύπτης δεν εσταμάτησε να ποιεί τέχνη ακόμη και στα χρόνια του εγκλεισμού του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, έτσι κι ο Φιλύρας άδραξε την όποια ικμάδα ζωής -μπορούσε να του δώσει η έμπνευσή του σε παρόμοιες συνθήκες-γράφοντας την ισχυρή και τραγική συγχρόνως ‘’έγκλειστη’’ποίησή του. Πάντα η ζωή βρίσκει δρόμους για να διαβεί έστω και μια αχτίδα φωτός στο πιο πηχτό σκοτάδι…

‘’Κι αν δοθήκαμε ολάκεροι στη νιότη/κι αν άφραστα αγαπήσαμε ό,τι ζει
Κι αν οι στερνοί δεν είμαστε, ούτ’ οι πρώτοι/ένθεν η ορμή μας ξεπετά εκεί
επάνω απ’ της αβύσσου τ’ άγρια σκότη/και πέρα απ’ του πλήθους τη βοή:
δρόμο να μη χαράξουμε προδότη,/στο χώμα μας χνάρι να μη σταθεί.
Κι αν η πίστη στη χίμαιρ’ άλλης πλάσης/δε γλυκάνει τη πίκρα στη ψυχή,
Ανυπαρξία κι αν δε μας ξεγελάσεις,/οι κοσμικοί κι οι απόκοσμοι μαζί
να πούμε πως εζήσαμε σ’ αμάχη ,/μέσα μα και σαν έξω απ’ τη ζωή!…’’

(ποίημα του Ρώμου Φιλύρα ‘’ΥΠΕΡΑΝΩ’’)

Το πραγματικό όνομα του ποιητή μας είναι Ιωάννης Οικονομόπουλος . Επέλεξε όμως το ψευδώνυμο που από τη μια παραπέμπει στην ελληνική μυθολογία γιατί η Φιλύρα ήταν μια νύμφη που συμβόλιζε την ιδέα της ανάρρωσης και μάλιστα ήταν η μητέρα του θεραπευτή Χείρωνα του Κενταύρου ή μήπως ο ποιητής μας ήθελε να εμπεριέχει το όνομά του την ευρρωστία μιας λεβέντικης φλαμουριάς με αργυρόχροα φύλλα (επιστημονική ονομασία :φιλύρα) ; Από την άλλη δε, αντλεί το μικρό του όνομα από την Ρωμαΐκή μυθολογία, Ρώμος ,ένας εκ των αδελφών ιδρυτών της Ρώμης που φονεύθηκε από τον ίδιο τον αδελφό του Ρωμύλο.

Πόσες μα πόσες μύχιες επιθυμίες δεν κρύβουν τα λογοτεχνικά ψευδώνυμα που προφανώς οι συμβολισμοί έπαιζαν τεράστια σημασία για εκείνον, αφού αγαπούσε και τη χρήση προσωπείων στη γραφή του , άλλοτε μάγος και προφήτης , άλλοτε πάλι ως ο πλέον εκλεκτός και τελευταίος απόγονος παλαιών βυζαντινών οικογενειών. Και όλα αυτά ψυχώνονταν στη γραφή του ισορροπώντας τον οίστρο συχνά με μιαν αλλόκοσμη παραληρηματική ένταση.

Απόσπασμα από το αγαπημένο του ποίημα ΟΙ ΕΡΧΟΜΕΝΕΣ :

‘’…Να ξεχωρίσουνε τέλος τα σώματα εμπρός μου/απ’ την ανοιγμένη κουρτίνα στήλες να προβάλλουν,
από μακριά κι αν φθασμένες,τα πέρα του κόσμου,/να γίνουν σωστές σιλουέτες, χωρίς ν’ αμφιβάλλουν.
Κι όλο να τρέμει η κουρτίνα, κοντά στο φεγγίτη, /όλο ν’ αμπώχνουν οι πρώτες, λαχτάρα να ιδούνε,
ναν τις ιδώ να γεμίζουνε τέλος το σπίτι,/να μη χωρούν και να μείνουν και στην αυλή να μιλάνε.
Ήρθαν , μα δεν τις θέλω τόσες κοντάμου.
Είναι πάρα πολλές, με κουράζουν,μ’ αλλάζουν,/πάρ’τες μητέρα! Να φύγουν,αν ήρθαν, αλιά μου.
Όλα τα βίτσια μου αν δουν, θα σπαράξουν.
Είναι πολλές, ένα πλήθος εγκάρδιο για μένα,/γιατί δεν ήπια παρά την ψυχή των,
Μόνο τα λόγια τους άκουσα, μάνα μου, τα χαϊδεμένα,/κι ύστερα φύγαν,ήταν πάρα πολλές, προς τη γη των

Είχα φυλάξει βαθιά μου μονάχα τη χάρη,/μονάχα τ’ όνειρο δεν ονειρεύομαι τώρα;
Χωρίς ν’ αφήνουν κανέναν ίσκιο κι αχνάρι,/τις είχα ιδεί να μου φέρνουν περίσσια τα δώρα.’’
Κι ενώ υψώνονταν γύρω του οι περίβολοι του Θεραπευτηρίου εμποδίζοντάς τον να βλέπει στα μάκρη της θωριάς του ,εκείνος καλοντυμένος και με ‘’άγρυπνα τα μάτια’’** είχε ακόμη τη δύναμη της τρυφερής του ψυχής για να οραματίζεται, να παραμένει λυρικός μέσα στην εξουθένωσή του γράφοντας τους έγκλειστους στίχους του στα μικρά μπλοκάκια του Δρομοκαΐτιου ή σε κουτιά τσιγάρων και χαρίζοντάς τους αφειδώς σε επισκέπτες. Με τον ίδιο τρόπο δραπέτευσε το ημερολόγιό του που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ το 1929 με τίτλο ‘’ Η ζωή μου στο Δρομοκαΐτειον’’.

‘’…..Όλος γαλήνιο αραξοβόλι ο κόλπος του Σκαραμαγκά
κι αντίκρυ η θρυλική Ελευσίνα, Κούντουρα, Μάντρα και τα Βίλλια
κότερα μάγα, καραβάκια, τράτες, που σέρνονται αργά,
κι άλλα πλεούμενα που φεύγουν γοργά και παίρνουν φόρα μίλια…
…Κι απ’ το Δαφνί, τη Σαλαμίνα, το Ναύσταθμο κι ακόμα πέρα
ο θρίαμβος των τοπίων παίρνει και βασιλεύει γραφικά
σμίγουν το χώμα , το χαλίκι κ’ οι γλάροι στο γλαυκό του αιθέρα
και νανουρίζεται η ψυχή μας στο κύμα αιθέρια και γλυκά.’’
(από το ποίημα ‘’Σκαραμαγκάς’’)

Ο Φιλύρας ως ποιητής είναι ομόλογος του Καρυωτάκη. Οπωσδήποτε έχουν διαφορές ύφους, τεχνικής και θεματολογίας. Αντλούν όμως ύδωρ έμπνευσης από τις ίδιες πηγές ψυχικής ιδιοσυστασίας που όπως πολύ εύστοχα σχολίασε ο Βάρναλης που τους θεωρούσε τους δυο σπουδαιότερους ποιητές του Μεσοπολέμου : ‘’του Φιλύρα η ποίηση κινιέται κατακόρυφα προς τα ύψη και του Καρυωτάκη κάθετα προς τον τάφο.’’ Ο Καρυωτάκης ολοφάνερα εκτιμώντας τον Φιλύρα ως ποιητή ,αλλά συμπονώντας τον περίσσια αφού τους είχαν συνθλίψει παρόμοιες Συμπληγάδες στο ποίημά του ΥΠΟΘΗΚΑΙ απαντώντας στο ποίημα ΜΟΙΡΑ ΑΓΕΙ του Ρ.Φ. τον εμψυχώνει: ‘’ Άσε τα γύναια και το μαστροπό/Λαό σου, Ρώμε Φιλύρα./Σε βάραθρο πέφτοντας αγριωπό,/κράτησε σκήπτρο και λύρα.’’

Ψυχές παράφορες, πνεύματα πολύγεννα με αστραπές έμπνευσης που άλλοτε τους καθήλωναν στην αδράνεια και άλλοτε πάλι τους εξακόντιζαν σε ουρανομήκεις τροχιές έμπνευσης.Αγάπη ,αλλά και άρνηση προς τη ζωή, έρωτας προς το ιδεώδες αλλά και ο ίλιγγος της αυτοκαταστροφής.Οι εποχές και οι ιστορικές συγκυρίες συμπαρέσυραν αυτά τα ποιητικά καθαρόαιμα στον όλεθρο. Φεύγοντας άφησαν μια κραυγή για όσα δεν πρόλαβαν κι εντέλει δεν κατόρθωσαν να πουν. Η κραυγή στην ποίηση είναι σημαντικότερη από οποιοδήποτε ξέφωτο γαλήνης στην έκφραση γιατί η κραυγή σε επαναπατρίζει στην εναγώνια αναζήτηση του Σολωμού για την απέριττη αλήθεια, στη βαθιά αυτογνωσία του Σεφερικού λόγου,στην ποίηση του Ρίτσου με τις εγγραφές καημού της ελληνικότητάς μας, στον λόγο του Ελύτη με την επανάσταση του φωτός που όμως πρώτα πάλεψε με το σκοτάδι και τέλος στο μικρό σταυρουδάκι επίγνωσης για την τραγικότητα του ανθρώπου που είναι κεντημένο στα φυλλοκάρδια μας.

Αργότερα ήρθαν ελπιδοφόρες εποχές , οι ποιητές μπόρεσαν να είναι πιο ξένοιαστοι , πιο φωτεινοί .Ποτέ όμως να μην ξεχνάμε πως το χώμα που σκάφτηκε από αυτούς τους απαισιόδοξους του Μεσοπολέμου ήταν εκείνο που προετοίμασε κάποιες ποιητικές γραφές αμεριμνησίας που είχε τόσο ανάγκη ο μεταπολεμικός καινούργιος κόσμος.

Ο Ρώμος Φιλύρας στο πολύχρονο διάστημα του εγκλεισμού του δεν έπαψε να γράφει ποίηση που την τροφοδοτούσε με κάθε σκίρτημα της ψυχής του από τη φύση γύρω του ,αλλά και από το βαθύ βλέμμα του στον βυθό της τυραννισμένης του ψυχής .Στο ποίημά του ΕΡΗΜΟΙ αγναντεύει τον λόφο του Προφήτη Ηλία από τον αύλειο χώρο του Θεραπευτηρίου αφήνοντας την δική του -όλο παράπονο- χαμηλόφωνη αίσθηση για το προσωπικό του ναυάγιο:
‘’Νυχτώνει στον Προφήτη Λια./Δυο-τρία φώτα μόνο/κι έχομ’ εδώ στην ερημιά/περάσει τόσο χρόνο!
Σε λίγο σβήνουνε τα δυο /κι έν΄ απομένει μόλις/και πέρα είναι κατάφωτη/κι όλη στη τύρβη η πόλις.
Έπειτα, σβήνει και το φως/που έμεινε μονάχο/κι είναι σαν να βρισκόμαστε/σαν κρεμαστοί από βράχο.’’
Ο Ρώμος Φιλύρας απεβίωσε στην Κατοχή το 1942. Ενταφιάστηκε στο Κοιμητήριο του Δρομοκαϊτείου όπου φυλάσσεται ο ταφικός σταυρός του μνήματός του και χειρόγραφα ποιήματά του.’Ο,τι απέμεινε από την ζωή του εντέλει ήταν οι έγκλειστοι στίχοι του …γιατί η ποίηση εύρισκε και θα βρίσκει πάντα μέσα στην Ιστορία τους τρόπους για να δραπετεύει δοξαστικά από τα όποια τείχη φθοράς και συντριβής…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Το 30ο Πρόβλημα- Μελαγχολία και Ιδιοφυία –Εκδόσεις ΑΓΡΑ- Σειρά : ΜΕΛΑΙΝΑ ΧΟΛΗ

**΄΄Ανοιχτά πάντα κι άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου ’’: Από το ποίημα Ο ΠΟΡΦΥΡΑΣ του Διονυσίου Σολωμού.

***Η σύγχρονή του λογοτεχνική κοινότητα δεν λησμόνησε τον Ρ.Φ. στα χρόνια του εγκλεισμού του.Το 1939 πρόλαβε να δει δημοσιευμένο τον Α τόμο ποιημάτων και πεζών του με την επιμέλεια του φίλου του Αιμιλίου Χουρμούζιου.