ΦΩΤΕΙΝΑ ΟΝΕΙΡΑ Μ. Κατσανεβάκη μνήμη
7 κείμενα «Τα όνειρα» για την Τέχνη,
τα βιβλία, τους ποιητές και την αγωνία για την κλιματική αλλαγή
2ο ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΦΩΤΙΑ (β) ΤΟ ΦΟΥΤΖΙ ΣΤΑ ΚΟΚΚΙΝΑ
Πολλά δε έλεγα ποτέ
Μαθήτευσα εγκαίρως στη γλώσσα της φωτιάς
-και ποια ευθύτερη
Ποια άλλη φέγγει καίγοντας όσα δεσμά…
Δεν ήξερε ο παντογνώστης
Δεν ήξερε πως η πολλή φθορά
Ήταν το όπλο μου κι η μέθοδος μου
Μέσα στον πόνο ανθρώπεψα
Μέσα στον πόνο έμαθα
Όσα ποτέ τους δε θα μάθουνε
Οι παντογνώστες
Μετράω τώρα τα παιδιά μου
Κι είναι αμέτρητα/Σαν το συκώτι μου
Να ζούνε από το θάνατο τους
Αρχή και τέλος του ποιήματος «Προμηθέας» του
Παντελή Μπουκάλα από τα Μυθολογήματα (1)
Οι Ολυμπιακοί αγώνες τέλειωσαν με το εμβληματικό βουνό Φούτζι πάνχρωμο, συμβολοποιημένης ενότητας. Ανασύρω όμως από την προφητική ταινία του Ακίρε Κουροσάβα «Τα όνειρα» μια επταμερή σπονδυλωτή αλληγορία, «το νησί Φούτζι στα κόκκινα»(2) με φόντο το κατακόκκινο βουνό· οι άνθρωποι τρέχουν ανάμεσα σε κατακαΐδια και ερείπια χωρίς σωτηρία. «Η Ιαπωνία είναι τόσο μικρή, για να σωθεί», «Η ανθρώπινη βλακεία απίστευτη», «Κάρτα θανάτου σε καλεί»…¨
«…Ρίχνω ανάσκελα το κεφάλι για να νιώθω από πάνω μου να σαλεύουν τα φύλλα… Είμαι μες σ’ ένα δάσος, μέσα σ’ ένα χωράφι… Είναι ώρα που ο χρόνος μασκαρεύεται σε οδοκαθαριστή και ίσως ο Θεός σε ρακοσυλλέκτη… Πνεύμα; Μέσα στον πόνο; Αρκετό άλας υπάρχει στο δάκρυ. Αν φοβάμαι κάτι; Σε φοβάμαι εσένα…». Από τις ¨Φωτιές¨ της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (3) Φωτιές παντού τόσος πόνος και αλμυρό δάκρυ, δεν φοβάμαι εσένα εμπρηστή, οργίζομαι που καις ζωές, σπίτια, βιος, αλλά και χωράφια, δάση…. Θα ηταν καλυτέρα, αφού σου αρέσει να καις, να γυρίσεις τη δάδα επάνω σου. Μα περισσότερο οργίζομαι με τον «απρόσωπο» εντολέα που καίει εν ονόματι συμφερόντων. Αυτός δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο, δεν πήρε τη φωτιά από τον Προμηθέα, δεν πονά, γιατί δεν έχει αισθήσεις… αισθήματα. Το πνεύμα του «καμένο από όσα δεσμά» του έβαλε ο Μαμωνάς. Συκώτι κατεστραμμένο από το απάνθρωπο πρόσωπο του κράτους και της βίας, το όρνεο τους εγκατεστημένο εντός του, ο καθρέπτης του τον κοροϊδεύει, αφού κρύβει τη θανατερή γκριμάτσα που έχει υιοθετήσει «ασέβεια ουρλιάζει με κορόιδεψες θα πάθεις τώρα, για να μάθεις μπάσταρδε..»(4)Προμηθέα εσύ που ξεγέλασες τους Θεούς και έδωσες τη φωτιά για να κάνουν έργα ζωτικά στον κόσμο…
ΠΟΡΕΙΑ + ΔΗΠΕΘΕΚ Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
20-23 Αυγούστου ο «Προμηθέας Δεσμώτης» στην Επίδαυρο.
Είδα την παράσταση στην πρεμιέρα, παραγωγή «θέατρο Πορεία» και συμπαραγωγή του ΔΗΠΕΘΕΚ(5) στο θέατρο Ανατολικής Τάφρου στα Χανιά. Σε έναν χώρο δηλαδή, που το πετρόκτιστο ιστορικό τείχος, φόντο ιδανικό τόσο στην αισθητική σκηνογραφική αφαιρετικότητα, όσο και την πυκνή τριπολική δράση, που προσδιορίζεται αισθητικά: θερμή απόδοση στην παρουσία του μάρτυρα-Τιτάνα Προμηθέα (φωτιά, φως). Ψυχρή στην αντιστοίχιση του Ωκεανού-χορός Ωκεανίδων (γαλάζια απόχρωση) και τέλος ουδέτερη στην Ιώ (λευκό) και τους θεϊκούς εκπρόσωπους της εξουσίας (μαύρα) Βία-κράτος, Ήφαιστος, Ερμής. Το χρωματικό γκρουπάρισμα βοηθά στην «ταξική» διαφοροποίηση εξ αρχής θεματολογική, εννοιολογική αλλά πρωτίστως συμβολική μέσα από την καθαρή ιεράρχηση των ρόλων εξουσίας: κράτος, βία, θεοί απέναντι στον Προμηθέα και την ανθρώπινη εξέλιξη-μοίρα. Μια μοίρα που 2500 χρόνια τώρα επανέρχεται στη Σισύφεια δραματική επανεκκίνηση. Νομίζω συγκρίνοντας στοιχειωδώς τις αισθητικές-εικαστικές παραμέτρους της ίδιας ιστορίας της πολυπαιγμένης σπουδαίας τραγωδίας του Αισχύλου 462 π.Χ., (τουλάχιστον τα τελευταία 40 χρόνια) δεν είχαμε πληρέστερο παράδειγμα αντίστοιχης αισθητικής πρότασης. Τα λιτά-απλά λειτουργικά σκηνικά της Μαγδαληνής Αυγερινού, τρεις αντιπεριγραφικοι γκριζόμαυροι βράχοι, μινιμαλιστικού ύφους (καμιά σχέση με τους γνωστούς βράχους των Δελφικών εορτών του Σικελιανού, τους τόσο αντιγράφοντες τη φύση ή εκείνους της παράστασης του 1984 από το Αμφιθέατρο του Ευαγγελάτου με τα τόσο ομοιόμορφα κοστούμια. Αυτή την παράσταση, που «είδε» ο σπουδαίος συγγραφέας Χόρχε Λουί Μπόρχες και γράφει μεταξύ άλλων (6) «…να παραβρεθώ σε μια παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη στο μεγάλο θέατρο της Επιδαύρου. Αγνοώ τα Ελληνικά… προσπάθησα να ξεχωρίσω τη μια ή την άλλη λέξη. Συλλογιζόμουν τον μύθο που ήδη είναι μέρος της συλλογικής ανθρώπινης μνήμης, χωρίς να έχω τέτοια πρόθεση και χωρίς να το περιμένω, με συνεπήραν οι δυο μουσικές των οργάνων και των λέξεων, που το νόημα τους μου ήταν απαγορευμένο, όχι όμως και το αρχαίο τους πάθος. Πέρα από τους στίχους, που οι ηθοποιοί πιστεύω, δεν απάγγελναν απλώς, και πέρα απ τον περίφημο μύθο, αυτό το υπόγειο ποτάμι, στα βάθη της νύχτας, ήταν δικό μου…». Κάνω αντιπαραβολή στη σύγχρονη παράσταση, προεκτείνω τα λόγια του Μπόρχες, πάθος, τη χαρακτηρίζει υπόγειο ποτάμι, η σκηνοθετική ¨ματιά¨του Άρη Μπινιάρη, βαθιά νύχτα η δυστοπική εποχή που ζούμε. Πάμφωτη η ερμηνεία του Γιάννη Στάνκογλου. Χυμώδης, βιταλιστικός σε μια οργανική απόδοση απέναντι στο συνοδευτικό, σιγοντάρισμα του χορού των Ωκεανίδων και τη φασιστική βιαιότητα της θεϊκής εξουσίας. Έχω διαβάσει το έργο σε 4 μεταφράσεις, βρήκα την αντίστοιχη του Γιώργου Μπλάνα ποιητική, απογείωσε τη δράση. Όμως αυτή η ατάκα του Μπόρχες «ήταν δικό μου» είναι το κλειδί για το ταξίδι το δικό μου στην περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης μ’ αφορμή το θεατρικό αριστούργημα.
ΒΑΘΙΑ ΓΙΑ ΑΠΟΓΕΙΩΣΗ
Βαθιά μέσα μου, στην εφηβική μου συνείδηση, έγραψε το έργο τον χειμώνα του 1971. Ντεπροφούντις: Βρέθηκα εκείνη τη χρονιά μαθητής στο Λύκειο Παλαιόχωρας (7), η φιλόλογος υποδιευθύντρια, Μαρία Κατσανεβάκη ανέβασε ως σχολική παράσταση τον «Προμηθέα Δεσμώτη». Ηταν τότε που άκουσα για πρώτη φορά το όνομα Αισχύλος, έπαιξα τον ρόλο του Προμηθέα, έκανα και τα σκηνικά… Αυτή η παράσταση σημάδεψε την πορεία μου, την αγάπη μου στη χρήση της φωτιάς, στην εικαστική δημιουργία μου. Τα σπαράγματα σκουριάς απέναντι στην «αθανασία» του ορείχαλκου. Φλόγιστρα και «χαμένο κερί»(8 ) δίνουν αριστουργήματα, όπως ο Ηνίοχος, ο σκεπτόμενος, ο δισκοβόλος και μου θυμίζουν τη διαχρονική σχέση της φωτιάς και της Τέχνης. Ξαναγυρνώ πάλι στον σπουδαίο ποιητή Παντελή Μπουκάλα και τον «Προμηθέα»
…Κατάφωτος Θέρμος κι ο βιος των ανθρώπων
Με τη φωτιά που κλέβω τους χαρίζω
Βουρλίζεται ο παντοδύναμος…
ΩΚΕΑΝΕΙΑ ΨΥΧΡΗ ΣΤΑΣΗ
Γέρο Ωκεανέ με τα κρυστάλλινα σου κύματα, μοιάζεις, κρατώντας τις αναλογίες, μ’ εκεινες τις γαλαζωπές ραβδώσεις όπου θα βρει κανείς να χουν οι ναυτικοί στην πληγιασμένη τους τη ράχη. Μια τεράστια απεραντοσύνη είσαι, απλωμένη πάνω στο κορμί της γης…
…Ο άνθρωπος ωστόσο πίστεψε, σ’ όλους τους καιρούς πως είναι ωραίος. Εγώ λέω μάλλον ότι πίστεψε στην ομορφιά του από εγωισμό και φιλαυτία, ενώ πραγματικά δεν είναι διόλου ωραίος και το ξέρει. Αλλιώς πως γίνεται να κοιτάζει τον όμοιο του με τόση καταφρόνια; Σε χαιρετώ, Γέρο Ωκεανέ!
Από το «Μαλντορορ» του Κόμη Ντε Λωτρεαμόν (9) Αναρωτιέμαι, ο Λωτρεαμόν είχε διαβάσει το «Προμηθέας Δεσμώτης»; Οι Α. Μπινιάρης, Μ. Αυγερινού, Β. Συρμα, έχουν διαβάσει το «Μαλτοντορ», αφού απέδωσαν τόσο εκπληκτικά το γαλάζιο μεγαλείο των Ωκεανίδων… Επίσης, ο περίφημος Jan Kott, που τοσο ειχε μελετήσει τον Προμηθέα Δεσμώτη, γιατί όταν γράφει μεταξύ άλλων στη «Θεοφαγία» (10) «Πάνω βρίσκονται οι Θεοί, κάτω οι άνθρωποι. Ομως ταυτόχρονα σ αυτόν τον τοπόκοσμο του Αισχύλου, πάνω βρίσκεται η τάξη της εξουσίας, κάτω η ταξη του πολιτισμού…». Αναρωτιέμαι ξανά εάν ο Kott είχε διαβάσει Λωτρεαμόν, θα έκανε αναφορά στον Ωκεανό ως μια ενδιάμεση εξισορροπητική κατάσταση; Στο μεγαλείο του διαρκώς-διαχρονικά παρατήρηση του δίπολου… Εξουσίας-ανθρώπου. Δυστυχώς όπως διαπίστωσα, ελάχιστοι ιστορικοί, θεατρικοί, κριτικοί τοποθετούνται σ’ αυτό σε ένα βάθος χρόνου, ιδιαίτερα μετά την έκδοση του μεγαλειώδους «Μαλντορορ» από τον «Πατριάρχη» Λωτρεαμόν, που άτυπα επηρέασε με τη μέγιστη μεταφορά του τους μεγάλους υπερρεαλιστές του 20ου αιώνα.
