Γ’ ΑΡΘΡΟ
Immanuel Wallerstein
Επιμέλεια: Σπύρος Μαρκέτος
Εκδόσεις: ΘΥΡΑΘΕΝ Θεσ/νίκης
Μετάφραση: Σπύρος Μαρκέτος, Ελίνα Φωτεινού
Eνα σημαντικό μελέτημα ενός διεθνούς κύρους Αμερικανού καθηγητή Ιστορίας – Κοινωνιολογίας που αποκαλύπτει πολύ κρίσιμα σημεία της κυριαρχικής καπιταλιστικής συναίνεσης της υπερ-εκμετάλλευσης των παγκόσμιων και τοπικών πολέμων, του ψυχρού πολέμου, που ήταν “ψυχρός” για την Ευρώπη και τις δύο παγκόσμιες υπερδυνάμεις, Αμερική και ΕΣΣΔ, αλλά “θερμός” για την Ανατολή και για τις χώρες του Νότου κ.λπ.
Για πολιτισμούς και τρόπους παραγωγής, συγκρούσεις και συγκλίσεις. Για την εξέλιξη της αστικής κοινωνίας, μέσα στη διαρκώς εξελισσόμενη νέα πραγματικότητα ως την πρόσφατη εποχή δημιουργίας του “Ανθρώπινου Κεφαλαίου” που λειτούργησε ως τη σύγχρονη παγκόσμια κρίση, οικονομική, πολιτική, πολιτισμού, κοινωνίας ως μια μεγάλη αφήγηση συμφωνίας μη πολεμικής σύγκρουσης των δύο υπερδυνάμεων ως την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και τη μοκοκρατορία των Η.Π.Α., την κατάρρευση του φιλελευθερισμού, τη ραγδαία παρακμή των Η.Π.Α., με την έλευση της πολυπολικότητας…
Για να οδηγηθούμε στη μετά την Αναπτυξιοκρατία και την Παγκοσμιοποίηση εποχή με υπερ-υψωμένο ένα μεγάλο “τι θα γίνει αύριο;”. Με δυνατότητες σωτηρίας και με μεγάλους κινδύνους καταστροφής. Αλήθεια, ποιοι δημιουργούν τη σύγκρουση πολιτισμών και ποιοι εκμεταλλεύονται τις συγκρούσεις;
ΑΣΤΟΣ= ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΕΥΤΑΞΙΑΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΙΑΡΟΤΗΤΑΣ
Στο έργο του “Σύγκρουση πολιτισμών; Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα” ο καθηγητής Ιστορίας – Κοινωνιολογίας Ιmmanouel Wallerstein ασχολείται στο 3ο κεφάλαιο με τη μυθολογία του νεοτερικού κόσμου, στην οποία πρωταγωνιστής είναι κατ’ εξοχήν ο ΑΣΤΟΣ.
Αυτός που έγινε η κινητήρια δύναμη της νεοτερικής οικονομικής ζωής.
Με βαθιά ιστορική ανάλυση της εξέλιξης της νέας έννοιας και πραγματικότητας του αστού από το 1100 και μετά ο Wallerstein ερμηνεύει την αστική εξέλιξη και λειτουργία για να πει ότι «ο αστός εκπροσωπούσε την ‘ευ-ταξία’, τις κοινωνικές συμβάσεις και την ανιαρή ζωή».
Για να εκφράσει την αντίθεση προς όλα εκείνα που θεωρούνταν αυθόρμητα, πιο ελεύθερα, πιο χαρούμενα, πιο ευφυή. Δηλαδή, μ’ όλα αυτά που σήμερα αποτελούν την αντικουλτούρα…
Ομως υπήρξαν πολλοί που δοξολόγησαν τις αρετές του κοινωνικού ρόλου του αστού -κυρίως- ως δημιουργικού επιχειρηματία, όπως όμως υπήρξαν και αλλοι που κατήγγειλαν τα αμαρτήματα τούτου του κοινωνικού ρόλου. Για ν’ αποκαλέσουν τον αστό ως πραγματικό εκμεταλλευτή…
ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΜΟΝΟΠΩΛΙΩΝ – ΑΞΙΑΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΣΜΟΥ
Αλλά αυτή η μεσαία τάξη ανέβηκε, επέκτεινε το πεδίο των νομισματικών συναλλαγών και δρομολόγησε τον νεωτερικό μας κόσμο κι όλα τα “θαύματά του”. Για να κυριαρχήσει σιγά – σιγά στο οικονομικό πεδίο και στη συνέχεια να ξεσηκωθεί στο πολιτικό πεδίο.
Για ν’ ανατρέψει την αριστοκρατία του παρελθόντος… Για να προωθήσει την πρόοδο και μέσω αυτής να προωθεί το μονοπώλιο καταπολεμώντας τον ανταγωνισμό με κεντρική επιδίωξη της μεγιστοποίησης των κερδών. Δημιουργώντας μέσω εκπαιδευτικού αξιακού συστήματος (διδάκτορες, ερευνητές κ.λπ.) ένα ανθρώπινο κεφάλαιο παιδευτικής εκμετάλλευσης με ειδικούς επαγγελματίες (managers, διευθυντές) που αποτελούν ίσως οικοδομικά – οικονομικά – κοινωνικά θεσμούς δομικούς λίθους του σύγχρονου συστήματος. Το οποίο, όμως, τώρα έχει οδηγηθεί στην οριακή κρίση του, χωρίς να είναι εύκολα υπερασπίσιμο. Γιατί, η απόφαση ποιοι θα είναι προικισμένοι και ποιοι όχι, ανάμεσα στους ανθρώπους χωρίς μεγάλες διαφορές μεταξύ τους είναι πολιτική απόφαση.
Εν τούτοις, ο καταπιεσμένος μπορεί να χωνέψει ότι τον κυβερνούν και τον εκμεταλλεύονται άνθρωποι που το μόνο που έχουν να ισχυριστούν (και αυτό πολύ αμφίβολο) είναι πως η ευφυία τους ειναι ανώτερη από τη δική σου, παραπέφτει βαρύ. Δεν καταπίνεται. Το βέλο της μυθοποίησης, μπορεί εύκολα να σκιστεί. Ομως, αυτό δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ ακόμα, από τη στιγμή που οι αστοί δεν μπορούν πια να γίνονται αριστοκράτες, όπως προέβλεψε ο σπουδαίος καθηγητής Σούμπετερ…
Παρόλο που ένας τόπος – κλειδί του πολιτικού αγώνα είναι οι κανόνες του εκπαιδευτικού παιχνιδιού, με την ευρύτερή του έννοια, κατά τον Wallerstein…
ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΓΙΑ ΕΥΡΩΠΗ – ΘΕΡΜΟΣ ΓΙΑ ΝΟΤΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ
Περαιτέρω, στο τέταρτο κεφάλαιο, με τίτλο “Ο ψυχρός πόλεμος και οι αδέσμευτοι” ο συγγραφέας της Σύγκρουσης Πολιτισμών κάνει μια ανατρεπτική απομυθοποίηση για τα ως σήμερα ακόμα και τώρα, θεωρούμενα ως ΑΠΟΛΥΤΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ.
Ξεκαθαρίζει πλείστα όσα θεωρούμενα ως κυρίαρχες αφηγήσεις για όλα τα κρίσιμα θέματα, περιστατικά και γεγονότα του Ψυχρού πολέμου. Ή και τις δυσεξήγητες στάσεις Αμερικής, Ρωσίας, Αγγλίας, Κίνας κ.λπ. ως τον καιρό της κατάρρευσης της Σοβιετικής αυτοκρατορίας, της μεταπολεμικές πολεμικές συγκρούσεις, ακόμα και τον ελληνικό εμφύλιο κ.λπ.
Κυρίαρχο σημείο θεωρεί τη συμφωνία της Γιάλτας για τις επικυριαρχίες συμφωνίες Δύσης – Ανατολής, που δεσμεύτηκαν κυρίως Ρούσβελτ – Στάλιν και συνακόλουθα ο Τσώρτσιλ να μην υπάρξουν στρατιωτικοί ή πυραυλικοί πόλεμοι μεταξύ τους.
Οπως και έγινε. Για να ερμηνευτούν πολλές ανερμήνευτες αποστασιοποιήσεις των δύο μεγάλων ανταγωνιστών του Ψυχρού πολέμου. Ακόμα και σε στιγμές που οι “αδέσμευτοι” σύμμαχοι είτε της Δύσης είτε της Ανατολής οδηγούσαν σε κρίσεις για τα δικά τους συμφέροντα, χωρίς οι Μεγάλοι να ανταποκριθούν.
Ο ΣΤΑΛΙΝ (ΜΕΣΩ ΓΙΑΛΤΑΣ) ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΨΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ
Ο Wallerstein κάνει ένα εξαιρετικής σημασίας ξεκαθάρισμα λέγοντας ότι ο Ψυχρός πόλεμος ήταν “Ψυχρός” στην Ευρώπη, αλλά “Θερμός” στην Ασία. Και τούτο γιατί, Η.Π.Α. και ΕΣΣΔ είχαν συνεννοηθεί ότι καμιά πλευρά δεν θα έκανε τίποτε για ν’ αλλάξει τα σύνορα των δυο στρατοπέδων. Με τη μοναδική απόπειρα να αλλάξουν αυτά τα σύνορα όταν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας συνέχισε τον εμφύλιο πόλεμο το 1946. Τότε, οι Ελληνες Κομμουνιστές φάνηκε να επικρατούν κάποια στιγμή και θα μπορούσαν να είχαν πάρει την εξουσία.
Ομως, η Σοβιετική Ενωση τηρώντας όσα είχαν συμφωνηθεί τους έκοψε τον ανεφοδιασμό και αρνήθηκε να τους υποστηρίξει… Με λήξη του εμφυλίου το 1949… χρονιά που έληξε ο Θερμός πόλεμος ανάμεσα στο ΚΚΕ της Κίνας και στο Εθνικιστικό Κόμμα Κουομιντάγια χωρίς να θέλει ο Στάλιν, ο οποίος προσπάθησε να εφαρμόσει και στην Κίνα την εκδοχή της Συμφωνίας της Γιάλτας… προσπάθεια που την αγνόησε ο Μάο Τσε Τούγκ με νίκη του και ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας… κ.λπ. Το ίδιο έγινε και με τον πόλεμο της Κορέας που όταν απωθήθηκαν -με συμβολή και κινεζικού στρατού- …. αυτός θέλησε να ρίξει πυρηνικές βόμβες.
Ο ΜΑΟ ΤΣΕ ΤΟΥΓΚ ΑΓΝΟΗΣΕ ΤΟΝ ΣΤΑΛΙΝ
Αλλά τι συνέβη μετά (ρωτά στη σελ. 109 ο Wallerstein); Ο πρόεδρος των Η.Π.Α. τον έδιωξε… Ηταν όμως κομμάτι της συμφωνίας που είχε γίνει στη Γιάλτα και οι Η.Π.Α. δεν αισθάνονταν πως άξιζε γι’ αυτό να ριψοκινδυνεύσουν πόλεμο με την ΕΣΣΔ, αλλά που τερματίστηκε ο Πόλεμος της Κορέας.
Ακριβώς εκεί όπου είχε ξεκινήσει. Η γραμμή των συνόρων έμεινε στο 38ο παράλληλο, ακριβώς όπως πριν τον πόλεμο… ακολούθησε το Βιετνάμ… με αμερικανική ήττα τελικά. Χωρίς πρωτοβουλία της ΕΣΣΔ και μόνο με δευτερογενή εμπλοκή των Η.Π.Α., χωρίς να φτάσουν σε διακινδύνευση πυρηνικού πολέμου μεταξύ τους.
Επίσης, στην κρισιμότατη περίπτωση διακινδύνευσης πυραυλικού πολέμου στην Κούβα. Τότε η κυβέρνηση των Η.Π.Α. έκανε δύσκολη τη ζωή του Κάστρο προσπαθώντας να ανατρέψει το καθεστώς του… όταν οι φιντελίστας πήραν την εξουσία.
Τότε στο πλαίσιο της λογικής του Ψυχρού πολέμου οι σοβιετικοί έστειλαν πυραύλους για να προστατέψουν το καθεστώς Κάστρο από απόπειρα κατάληψης της Κούβας. Αλλά όταν ξέσπασε η κρίση των πυραύλων οι Η.Π.Α. δεν έστειλαν στρατό στο νησί.
Αντίθετα διαπραγματεύτηκαν με την ΕΣΣΔ μια ντε φάκτο ανακωχή, αποφεύγοντας στρατιωτική σύγκρουση.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ ΕΦΕΡΕ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ
Στο 5ο κεφάλαιο πραγματεύεται την κατάρρευση του Φιλελευθερισμού. Με επισήμανση ότι η τριετία 1989 – 1991 σημάδεψε μια αποφασιστική στροφή στη σύγχρονη ιστορία. Με το τέλος του κομμουνισμού, να σημαδεύει το τέλος μιας εποχής. Και τον πόλεμο του Κόλπου να σημαδεύει την αρχή μιας άλλης εποχής…
Το 1989 όσοι εμφανίζονταν απογοητευμένοι από τη φιλελεύθερη συναίνεση στράφηκαν ενάντια της φιλελεύθερης – σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Τα σοβιετικού τύπου καθεστώτα, στο όνομα της ελεύθερης αγοράς… Με το αληθινό νόημα της κατάρρευσης του κομμουνισμού να είναι η οριστική κατάρρευση του φιλελευθερισμού ως ηγεμονικής ιδεολογίας… Με το ερώτημα να είναι: Aν το 1989 σημαίνει το τέλος μιας πολιτισμικής εποχής. Μια μακρά μετάβαση από τον ιστορικό καπιταλισμό που μπορεί να βγούμε σε κάτι διαφορετικό, ας πούμε στο 2050. Με μια πρόκληση που αντιμετωπίζουμε δημιουργίες μιας Νέας Αριστερής ιδεολογίας σε καιρούς αποσύνθεσης του ιστορικού συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε.
ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ, ΝΕΑ ΕΝΟΧΗ ΓΙΑ ΝΑ ΑΛΛΑΞΟΥΝ ΟΛΑ ΚΑΙ ΝΑ ΜΕΙΝΟΥΝ ΤΑ ΙΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ
Η νέα εποχή, όμως, είναι ακόμα πιο επικίνδυνη. Θα χρειαστούμε τεράστια συλλογική προσπάθεια για ν’ αναπτύξουμε μια διαυγή στρατηγική του μετασχηματισμού…
Στο μεταξύ η αποσύνθεση του συστήματος συνεχίζεται με γοργούς ρυθμούς κι οι υπέρμαχοι της ιεραρχίας και των προνομίων εργάζονται ακατάπαυστα για να βρουν τις δικές τους λύσεις και εκβάσεις που θ’ αλλάξουν ΤΑ ΠΑΝΤΑ έστι ώστε να μην αλλάξει ΤΙΠΟΤΕ!
Πάντως ως πρόσφατα το 2003, εθεωρείτο παράλογο να μιλά κανείς για παρακμή των Η.Π.Α. Τέσσερα χρόνια μετά η πεποίθηση περί παρακμής, εδραιώθηκε στους θεωρητικούς, τους μελετητές, τους ιθύνοντες και τα μέσα επικοινωνίας.
Φυσικά αυτό που την ανέδειξε ήταν το φιάσκο στο Ιράκ. Ομως η ηγεμονία των Η.Π.Α. ήταν αδιαμφισβήτητη από το 1945 ως το 1970. Ακριβώς από τότε ο Wallerstein σημειώνει ακόμη ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης ήταν ένα μεγάλο πλήγμα για τις Η.Π.Α. παγκοσμίως… Σαν την εισβολή στο Ιράκ το 2003, που μεταμόρφωσε την κατάσταση ακόμα περισσότερο. Για να λάβει, κυριολεκτικά από το 2007 όχι μόνον ως οικονομικός και πολιτικός ηγέτης τον κόσμο καθώς ως κυρίαρχη στρατιωτική δύναμη. Για ν’ αρχίσει έκτοτε η ραγδαία παρακμή των Η.Π.Α. Για την οποία ο Wallerstein κάνει αναλύσεις, όπως έχουν γράψει και πολλοί Αμερικανοί, Ευρωπαίοι, Ρώσοι και άλλοι αναλυτές σε Βορρά – Νότο σε δύση και ανατολή.
ΜΕΤΕΩΡΟ ΤΟ ΜΕΓΑ ΕΡΩΤΗΜΑ: TI; ΜΕΤΑ ΤΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ;
Το τελευταίο κεφάλαιο (7ο) του βιβλίου “Σύγκρουση Πολιτισμών” έχει τίτλο: “Μετά την αναπτυξιοκρατία και την Παγκοσμιοποίηση, τι;”.
Δύσκολη ερώτηση. Δυσκολότερη η απά- ντηση, σε ένα μείζονος σημασίας θέμα…
Οταν τα Ηνωμένα Εθνη ανακήρυξαν τη δε- καετία του 1970, ως “δεκαετία της ανάπτυ- ξης” τόσο ο όρος αυτός όσο και οι στόχοι της περιβάλλονταν με θρησκευτική ευλάβεια… Αυτή όμως η δεκαετία εξελίχθηκε σε πολύ κακή δεκαετία για τις χώρες κυρίως του Νό- του. Κυρίως λόγω των δυο αλλεπάλληλων αυξήσεων της τιμής πετρελαίου που επέβαλε ο Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Κρα- τών (ΟΠΕΚ) καθώς και ο στάσιμος πληθω- ρισμός χωρών του Βορρά. Με όλες τις οδυ- νηρές οικονομικές συνέπειες δανεισμού σε χώρες που αντιμετώπιζαν εκείνη την επο- χή σημαντικά προβλήματα στο ισοζύγιο πλη- ρωμών τους.
Τότε ο κόσμος ανακάλυψε την κρίση του χρέους. Για να γίνει αμέσως η Αναπτυξιο- κρατία ο αποδιοπομπαίος τράγος.
ΥΜΝΟΙ ΚΑΙ ΒΑΘΙΑ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΣΗ
Πολύ την υμνούσαν όλοι πριν δέκα χρό- νια. Ετσι, η εκβιομηχάνιση για την υποκα- τάσταση εισαγωγών ονομάστηκε διεφθαρ- μένος προστατευτισμός. Ενώ η προσπάθεια κρατικής οικοδόμησης αποδομήθηκε με την κατηγορία ότι έτρεφε μια ακόρεστη γρα- φειοκρατία. Με την οικονομική βοήθεια να αναλύεται ως “χρήμα που πετιέται στον υπό- νομο”. Η νέα μόδα έφερε στο προσκήνιο την παγκοσμιοποίηση…
Μια περίοδο οικονομικο-πολιτικού ντε- λίριου 1970 – 2000 που έληξε με βαθιά απο- γοήτευση από τα ιστορικά αντισυστημικά κι- νήματα. Ο κόσμος τα εγκατέλειψε και είναι απίθανο να εμπνεύσουν ξανά αφοσίωση στις λαϊκές μάζες.
Με την καπιταλιστική κοσμοοικονομία σή- μερα να μην ήταν ποτέ τόσο ασταθής.
Ομως, ο ρόλος των προοδευτικών κυβερ- νήσεων μέσα στα επόμενα δέκα, είκοσι ή τριάντα χρόνια είναι πρώτα – πρώτα να εξα- σφαλίσουν πως οι συνθήκες στις χώρες τους και στον υπόλοιπο κόσμο δεν θα χειροτε- ρεύσουν ακόμα περισσότερο.
Τα κινήματα όμως, μπορούν να κάνουν πε- ρισσότερα από τις κυβερνήσεις. Μεσοπρό- θεσμα, το καλύτερο που μπορούν να κάνουν τα κινήματα είναι να προάγουν την απο- εμπορευματοποίηση, όπου μπορούν και όσο μπορούν.
ΑΠΟ-ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΛΥΣΗ Ή ΦΤΩΧΕΙΑ KAI ABEBAIOTHTA ΩΣ ΜΟΝΗ ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ;
Με την απο-εμπορευματοποίηση όχι απλώς να φράζει τον δρόμο στη Νεοφιλε- λεύθερη επεκτατικότητα, αλλά να χτίζει τη βάση μιας εναλλακτικής πολιτικής κουλ- τούρας. Οσο κι αν οι θεωρητικοί του καπι- ταλισμού χλευάζουν πάντοτε την έννοια της απο-εμπορευματοποίησης γιατί τελικά “εγ- γυάται” την έλλειψη οικονομικής ανάπτυξης και συνεπώς τη φτώχεια. Εντούτοις ο Wallerstein απαντά ότι όλα αυτά είναι ψέ- ματα, γιατί το κοσμοσύστημα της καπιτα- λιστικής οικονομίας δεν μπορεί να δώσει λύ- σεις ούτε στα προβλήματα του νότου, ούτε στις βιομηχανικές περιοχές του Βορρά που παρακμάζουν.
Ωστόσο το πρόβλημα – ζήτημα δεν είναι να βρούμε μια μαγική λύση στα άμεσα διλήμ- ματα του κοσμοσυστήματός μας, αλλά να αναζητήσουμε τις βάσεις πάνω στην οποία θα δημιουργήσουμε το επόμενο κοσμοσύ- στημα.
Αλήθεια “Μετά την αναπτυξιοκρατία και την παγκοσμιοποίηση, τι;” Aβεβαιότητα, απέ- ναντι στη μόνη βεβαιότητα ότι στον πλανήτη μας τα ΠΑΝΤΑ κινδυνεύουν.
