Πεντακόσια πενήντα χρόνια πριν από την γέννηση του Χριστού τότε που όλη η Ελλάδα ήταν σπαρμένη από πόλεις κράτη, στο νησί της Σάμου κυβερνήτης ήταν ο τύραννος Πολυκράτης.
Κυβέρνησε με σκληρότητα. Συγχρόνως όμως επέδειξε σπάνια διοικητικά προσόντα και επί των ημερών του η Σάμος γνώρισε μεγάλη εμπορική οικονομική και πολιτισμική ευημερία.
Ανάμεσα στα έργα της 17χρονης διακυβέρνησής του ήταν κάποια τεχνικά, από τα πιο θαυμαστά του αρχαίου κόσμου. Ανοικοδόμησε έναν περικαλλή ναό για την προστάτιδα θεά Ήρα, κατασκεύασε τείχη, στόλο και μεγάλα λιμενικά έργα.
Μα το πιο ξακουστό του επίτευγμα πραγματοποιήθηκε όταν ανέθεσε στον Μεγαρέα αρχιτέκτονα Ευπαλίνο να κατασκευάσει ένα υδραγωγείο για να υδρεύσει την πρωτεύουσα του νησιού την Σάμο το σημερινό Πυθαγόρειο. Στην πόλη λόγω της οικονομικής ευμάρειας κατοικούσαν πάνω από 15,000 κάτοικοι και η επάρκεια πόσιμου νερού ήταν ένα σημαντικό διαρκές ζητούμενο. Από την άλλη μεριά . οι πηγές του ύδατος ήταν μακριά από την κατοικημένη περιοχή. Ανάμεσά τους δε, μεσολαβούσε και το βουνό Άμπελος. Μια τρίτη παράμετρος ήταν ότι η όλη εγκατάσταση του έργου θα έπρεπε να μην είναι επιφανειακή. Ο Πολυκράτης είχε πολλούς εχθρούς.
Δεν ήθελε λοιπόν σε δεδομένη περίσταση πολιορκίας της πόλης του, οι αντίπαλοι να βρουν ένα εκτεθειμένο υδραγωγείο που θα μπορούσαν εύκολα να το καταστρέψουν και να εξαναγκάσουν με αυτόν τον τρόπο τους πολίτες σε οποιαδήποτε υπαναχώρηση λόγω της λειψυδρίας. Διάβασα πολύ για τα μαθηματικά και την γεωμετρία που χρησιμοποίησε ο Ευπαλίνος –που εικάζεται ότι υπήρξε μαθητής του Πυθαγόρα- για να κατασκευάσει το υδραγωγείο του. Για τις τοπογραφικές και γεωδαιτικές ικανότητες που έπρεπε να έχει. Γιατί το έργο τούτο σε μια εποχή, που όπως πιστεύωμε, οι γνώσεις, ήταν λιγοστές και που όλες οι εργασίες γίνονταν χειρωνακτικά, οι υπολογισμοί του αρχιτέκτονα μηχανικού είναι πολλοί και αξιοθαύμαστοι. Δεν θα σας τους μεταφέρω γιατί δεν είμαι καν σίγουρη ότι τους αντιλήφθηκα κι εγώ σωστά. Γεγονός όμως είναι, ότι το έργο ξεκινά από τις πηγές του νερού, αρχικά με μια εξωτερική, υπόγεια, κτιστή, τάφρο διαδρομής περίπου ενός χιλιομέτρου μέχρι να φτάσει στον Άμπελο.
Από εκεί αρχίζει η σήραγγα που θα διασχίσει το βουνό υπογείως από βορρά προς νότο και σε βάθος 180 μέτρων. Και το υδραγωγείο θα ολοκληρωνόταν με ένα τελικό αγωγό που θα ένωνε την έξοδο της σήραγγας με την πόλη. Συνολικό μήκος του έργου:2,500 μέτρα. Μήκος της υπόγειας σήραγγας:1.036 μέτρα. Διαβάζω «κατασκευή σήραγγας» και εκπλήττομαι.
Μπορούσαν τότε, πεντακόσια πενήντα χρόνια πριν από τον Χριστό, να κατασκευάσουν ένα τέτοιο ιδιαίτερο τεχνικό έργο; Αυτό που ακόμα και στις μέρες μας παρ όλες τις γνώσεις και τα εργαλείο, που διαθέτουμε, πάλι μοιάζει αδύνατο; Θυμάμαι πολύ καλά στην 10ετία του 1990 τις συζητήσεις που γίνονταν για τις υπόγειες διανοίξεις του μετροπόντικα και τις απορίες που εκφράζονταν, πανελληνίως, για το αν οι υπολογισμοί που σήμερα γίνονται με κομπιούτερ θα είχαν το ζητούμενο σωστό αποτέλεσμα. Όμως ο Ευπαλίνος έκανε με το μυαλό του και με τα απλοϊκά –σε σχέση με τα δικά μας-μηχανήματα της εποχής, τους υπολογισμούς του και έβαλε το έργο μπροστά. Η μεγάλη δυσκολία βέβαια ήταν η υπόγεια σήραγγα που επέλεξε να την ξεκινήσει συγχρόνως και από τις δύο πλευρές του βουνού.
Θυσίασε στους θεούς παρακαλώντας τους για την επιτυχή έκβαση του εγχειρήματός του και ξεκίνησε το «αμφίστομον όρυγμα», όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, εντυπωσιασμένος εμφανώς κι αυτός από το πρωτόγνωρο τούτο, εγχείρημα.
Δέκα χρόνια υπολογίζεται ότι σκάβανε οι εργάτες με βαριοπούλες, σφήνες και καλέμια, ταυτόχρονα και από τις δυό εισόδους ένα άνοιγμα 1,80, επί 1,80. (Ψηλότερο δηλ από έναν συνηθισμένο άνθρωπο). Και μετά από δέκα χρόνια σκληρής εργασίας, ατελείωτου σκαψίματος με τα χέρια, μεταφοράς αμέτρητων τόνων υλικών εκσκαφής, συνεχών παρακολουθήσεων ώστε να τηρούνται οι υπολογισμοί και η σήραγγα να μην παρεκκλίνει, οι δύο διανοίξεις της βόρειας και της νότιας πλευράς συναντήθηκαν με αξιοθαύμαστη ακρίβεια, στην μέση, κάπου στα έγκατα του βουνού. Πράγμα δύσκολο ακόμα και στην εποχή μας. Ο Ευπαλίνος εκτός από τις συνεχείς μετρήσεις και επιβεβαιώσεις της σωστής διαδρομής, οι οποίες φαίνονται σημειωμένες πάνω στους τοίχους του ορύγματος με κόκκινη μπογιά και με γράμματα του Ελληνικού αλφαβήτου, αντιμετώπιζε συνεχώς νέα προβλήματα από αστάθμητους παράγοντες όπως π.χ. την σαθρότητα των πετρωμάτων. Για να αντιμετωπίζει αυτές τις συνεχείς τεχνικές προκλήσεις, επέδειξε άριστη γνώση μαθηματικών καθώς και αξιοθαύμαστη ικανότητα ευελιξίας και προσαρμογής της σκέψης του, ώστε να πετυχαίνει πάντα την σωστότερη δυνατή λύση.
Όταν τέλειωσε το έργο, διαπίστωσαν ότι οι πηγές βρίσκονταν σε χαμηλότερο σημείο από το όρυγμα και ως εκ τούτου δεν μπορούσε να μεταφερθεί το νερό με φυσική ροή.
Έσκαψαν λοιπόν στην μια άκρη της σήραγγας μια τάφρο 70 πόντων, όπου και τοποθέτησαν πήλινους σωλήνες στους οποίους έδωσαν μια μικρή κλίση Έτσι το νερό μέσα από αυτούς με μια απρόσκοπτη διαδρομή 2,500 μέτρων, έφτανε πλούσιο και καθαρό στις κρήνες της πόλης. Επιπλέον με τον τρόπο αυτό, ο μηχανικός, κατέστησε εύκολη τη συντήρηση του έργου και την επιδιόρθωση τυχόν ζημιών. Η λειτουργία του υδραγωγείου συνεχίστηκε για 1100 χρόνια έως τον 7ο αιώνα μ.Χ, Στο καιρό του Βυζαντίου η σήραγγα χρησιμοποιήθηκε σαν καταφύγιο των κατοίκων από τους παντός είδους επιδρομείς. Στην συνέχεια εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε. Τον 19ο αιώνα ξένοι αρχαιολόγοι ακολουθώντας το μόνο γραπτό στοιχείο που υπήρχε για το έργο, το κείμενο δηλ. του Ηροδότου, έψαξαν για να διαπιστώσουν πόσο αλήθεια ήταν τα γραφόμενά του. Βρήκαν ένα τμήμα από το όρυγμα.
Αργότερα τυχαία ένας Έλληνας μοναχός βρήκε την βόρεια και μετά από καιρό ένας άλλος την νότια είσοδο. Μέρα με τη μέρα, χρόνο με τον χρόνο, κομμάτια του θαυμαστού αυτού επιτεύγματος των προγόνων μας έρχονταν στην επιφάνεια και γίνονταν γνωστά . Μετά από μελέτες και έρευνες που κράτησαν μέχρι πριν λίγα χρόνια, η σήραγγα έχει πλέον αποκατασταθεί και είναι επισκέψιμη σε όλο της το μήκος. Ένα έργο που από την εποχή της κατασκευής του εντυπωσίαζε τους πάντες. Τότε, ο Ηρόδοτος το ανέφερε ως ένα από τα σημαντικώτερα έργα μηχανικής. Σήμερα, η Ουνέσκο το χαρακτηρίζει «Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς» και η Διεθνής Ένωση Σηράγγων το ανακηρύττει «Παγκόσμιο Σηραγγολογικό Τοπόσημο». Χαζεύω τις φωτογραφίες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο .
Το έργο φέρει πλέον το όνομα του κατασκευαστή του. «Ευπαλίνειο όρυγμα» το ξέρουν όλοι και δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα ένα σημερινό αντίστοιχο έργο.. Μάλλον το όρυγμα αποτελεί παράδειγμα και πρόκληση για μίμηση. Πόσο θα ήθελα να περπατήσω στους διαδρόμους του, να ψηλαφίσω τα πετρώματα στους τοίχους του, να αιστανθώ την αύρα των ανθρώπων που εργάστηκαν εκεί μέσα στο μισοσκόταδο των λύχνων, χρόνια κλεισμένοι να αναπνέουν την σκόνη των πετρωμάτων, ελπίζοντας μια συνάντηση με τους απέναντι, που έμοιαζε μακρινή και ανέφικτη. Να ακούσω τον ίδιο τον Ευπαλίνο να μιλά για το έργο του και να εξηγεί το πώς, το γιατί, τον τρόπο και τον λόγο κατασκευής του!
