Όταν έψαχνα πληροφορίες για το Ευπαλίνειο όρυγμα στην Σάμο, έπεσα πάνω στην ιστορία του νησιού. Ενδιαφέρουσα. Κάποια στιγμή συμβαδίζει κιόλας, με αυτήν του νησιού μας. Γιατί ενώ η Σάμος, όπως και η Κρήτη, συμμετείχαν ενεργά στην Επανάσταση του 1821 με αγώνες και θύματα, δεν τα κατάφεραν να περιληφθούν μέσα στα σύνορα του νέου Ελληνικού Κράτους, προς μεγάλη θλίψη και απογοήτευση των κατοίκων τους.
Η Σάμος είναι νησί του ανατολικού Αιγαίου που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Με κατοίκηση από τον 11ο π. Χ. αιώνα γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της, οικονομική αλλά και πνευματική, την εποχή του τύραννου Πολυκράτη περίπου τον 550π.Χ. Δείγματα της άνθησης αυτής είναι άνθρωποι σαν τον φιλόσοφο και μαθηματικό Πυθαγόρα και τους μαθητές του, έργα, σαν το υπόγειο υδραγωγείο που κατασκεύασε ο Ευπαλίνος, οι αποικίες που έφταναν μέχρι και την Μεγάλη Ελλάδα, ακόμα και τα πολεμικά της πλοία, οι διάσημες «σάμαινες».
Η πορεία του νησιού, μετά το μεγαλείο της εποχής αυτής, είναι λίγο πολύ γνωστή: Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Φράγκοι και τέλος οι Τούρκοι. Μέσα σε όλα πειρατικές επιδρομές, πανώλης, πείνα, σεισμοί, ανασφάλεια. Γύρω στον 16ο μ. Χ. αιώνα η Σάμος φέρεται να είναι ακατοίκητη. Η Υψηλή Πύλη παραχωρεί ειδικά προνόμια σε αυτούς που θα την κατοικήσουν. Εγκαθίστανται κυρίως Χριστιανικοί πληθυσμοί. Η Σαμιακή πολιτεία οργανώνεται με μεγάλη αυτονομία. Το νησί διοικείται από Έλληνες προεστούς και μια υποτυπώδη Τουρκική διοίκηση αποτελούμενη από τον βοεβόδα, τον καδή και λίγους στρατιώτες . Ο διαφωτισμός, η Γαλλική επανάσταση επιδρούν στην κοινωνία του νησιού και οι προοδευτικοί Καρμανιόλοι κατορθώνουν να ελέγξουν την εξουσία των Καλικαντζάρων (των ντόπιων προυχόντων που συντάσσονταν με την Τουρκική αρχή) ήδη από 1805, εποχή που θεωρείται ότι το νησί απολάμβανε πλήρη ανεξαρτησία. Αυτή είναι αιτία που ορισμένοι υποστηρίζουν ότι στην Σάμο, η Επανάσταση προηγήθηκε από την υπόλοιπη Ελλάδα..
Τον Απρίλιο του 1821 οι Σαμιώτες υψώνουν την σημαία του αγώνα και κηρύσσουν την ανεξαρτησία του νησιού. Αποκτούν την ελευθερία τους από την Τούρκική κυριαρχία, οργανώνουν τοπικό πολίτευμα με όνομα «Στρατοπολιτικό Διοργανισμό της νήσου Σάμου» και ηγέτη τον χαρισματικό Λυκούργο Λογοθέτη. Την εξουσία ασκεί ο Γενικός Διοικητής που εκλέγεται από την συνέλευση των πολιτών και λογοδοτεί σ αυτήν κάθε έτος. Κυβερνά μαζί με τους πολιτικούς κριτές (εκλεγμένους κι αυτούς από τις ίδιες συνελεύσεις) ενώ στην περίπτωση πολεμικών συγκρούσεων είναι και στρατιωτικός ηγέτης. Κατά την διάρκεια της επανάστασης οι Σαμιώτες με αρχηγό τον Λογοθέτη καταφέρνουν να αποκρούσουν τρεις μεγάλες επιθέσεις του Τούρκικου στόλου τα καλοκαίρια του 1821, του 1824 και του 1826.
Το 1830 όμως, που το πρωτόκολλο του Λονδίνου δημιουργεί το νέο κράτος και τα σύνορά του. το νησί μένει έξω από αυτά. Οι Σάμιοι πικραμένοι μα αποφασισμένοι για όλα, ιδρύουν την ανεξάρτητη Σαμιακή Πολιτεία με κυβερνήτη πάλι τον ίδιο. Τον Λυκούργο Λογοθέτη. Το κράτος τους δεν τυχαίνει κάποιας αναγνώρισης και το 1834 οι μεγάλες Δυνάμεις επιβάλλουν στην Σάμο το καθεστώς της αυτόνομης ηγεμονίας. Τούτο σήμαινε ότι το νησί έχει Χριστιανό ηγεμόνα, διορισμένο όμως από τον Σουλτάνο καθώς και ότι ήταν φόρου υποτελές στην Υψηλή Πύλη στην οποία είχε υποχρέωση να καταβάλλει φόρους από 400,000 γρόσια ετησίως. Ο ηγεμόνας κυβερνούσε με μια βουλή τεσσάρων ατόμων εκλεγμένων από τη γενική συνέλευση του νησιού .
Το καθεστώς αυτό συντηρείται με πολλά σκαμπανεβάσματα μέχρι το 1912 οπότε, πάλι μετά από επανάσταση, η εθνοσυνέλευση των Σαμίων κηρύσσει την ένωση του νησιού με την Ελλάδα.
Το αξιοσημείωτο με το πολίτευμα της Σάμου, είτε ως Σαμιακής πολιτείας είτε ως «Στρατοπολιτικός Διοργανισμός της νήσου», είναι ότι αυτό στηριζόταν στις λαϊκές συνελεύσεις των κατοίκων, πράγμα που σήμαινε ότι συμμετείχαν και αποφάσιζαν όλοι, άνδρες και γυναίκες. Χαρακτηριστική είναι φράση επιστολής που έστειλαν οι Επίτροποι προς τον Λογοθέτη, τον Σεπτέμβριο του 1807: «τοιαύτη δαιμονικὴ ἰδέα τοὺς ἐκυρίευσεν τὸν στοχασμὸν καὶ θέλουν νὰ εἶναι τὰ πάντα κοινὰ».
Αν και ο Λογοθέτης ήταν ο αδιαμφισβήτητος κυβερνήτης, τα πολιτειακά όργανα λογοδοτούσαν στο εκλογικό σώμα. Έτσι φτάσαμε να έχουμε εκείνη την εποχή, ένα μοντέλο άμεσης Δημοκρατίας θαυμαστό. Εκτός από τις στρατιωτικές επιτυχίες η Σαμιακή αυτόνομη κυβέρνηση είχε πολλές πρωτοποριακές και πρωτότυπες ιδέες. Μια από αυτές ήταν να παρέχεται σε όλα τα παιδιά, δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση.
Δεν πρέπει να παραλείψω να μιλήσω και για τις γυναίκες της Σάμου, που ήταν ξακουστές για την μόρφωση, την κουλτούρα, την ανεξαρτησία και το θάρρος τους. Όταν τον Ιούλιο του 1821 έγινε η πρώτη προσπάθεια να αποβιβαστούν οι Τούρκοι στο νησί, οι γυναίκες φόρεσαν αντρικά ρούχα και πήραν τα όπλα έτσι ώστε να εμφανιστούν μεγαλύτερες και περισσότερες οι δυνάμεις των αγωνιστών.
Λεπτομέρειες από ιστορίες του τόπου μας, που ελάχιστα όμως τις γνωρίζουμε. Τούτο το κείμενο το αποθέτω σαν δώρο στους ανθρώπους εκείνους που αγωνίστηκαν με περισσό πείσμα και αποφασιστικότητα για μια λεύτερη πατρίδα.
(Ναυμαχία της Σάμου) «Ναυμαχίαι γενικαί των Ελλήνων». Πίνακας του Παναγιώτη Ζωγράφου.
