Λένε πως την πρωτοχρονιά του 1936, την ώρα που γιόρταζαν την έλευση του νέου χρόνου, στο παρισινό διαμέρισμα όπου είχαν βρει φιλόξενη στέγη μετά το φευγιό τους από την πατρίδα, ένας θόρυβος σπασμένων γυαλιών ακούστηκε. Και ο οικοδεσπότης είπε με σιγουριά, όταν διαπίστωσαν ότι είχε πέσει από τον τοίχο ο μεγάλος καθρέπτης. «Κακά μαντάτα για μένα, φέρνει ετούτος ο σπασμένος καθρέφτης».
Δεν άργησαν να ξεδιαλύνουν τα κακά μαντάτα.
Στις 13 του Μάρτη η γυναίκα του η Έλενα τον βρίσκει στο δωμάτιό του σε σύγχυση με τραβηγμένο στόμα. Εγκεφαλική συμφόρηση είναι η διάγνωση και στις 18, μόλις πέντε ημέρες μετά, ο Ελευθέριος Βενιζέλος τελειώνει την πορεία του στον κόσμο που συντάραξε με την παρουσία του για 72 χρόνια. Το άγγελμα του θανάτου του συγκλονίζει την υφήλιο.
Σε όποιο μέρος κι αν είχε περάσει, είχε αφήσει το στίγμα του. Πουθενά δεν ήταν απαρατήρητος. «Τέτοια πνεύματα παρουσιάζονται κάθε χίλια χρόνια». «Ο Βενιζέλος είναι μια σπανία πολιτική διάνοια». «Ζηλεύω την Ελλάδα που έχει ένα τόσο οξυδερκή και δημιουργικό ηγέτη». «Αποτελεί ένα πραγματικό ανθρώπινο μεγαλείο». Είναι λίγες μόνο σκόρπιες φράσεις από τα σχόλια που αναφέρονται σ’ αυτόν, από ηγέτες άλλων χωρών.
Στην Ελλάδα το άγγελμα του θανάτου προκαλεί μεγάλα αισθήματα- όπως όταν ήταν ζωντανός. Βαθύτατης λύπης στους δικούς μα και μεγάλης χαράς στους αντίθετους. Οι οπαδοί του κλαίνε, παρακαλάνε τον Θεό να τον σώσει και οι αντίπαλοι πανηγυρίζουν.
Πολιτικοί από όλο τον κόσμο σπεύδουν στον Ελληνορθόδοξο ναό των Παρισίων να αποτίσουν τιμές στον αυτοεξόριστο ηγέτη. Γαλλικό άγημα τον συνοδεύει μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό απ’ όπου η σορός του μεταφέρεται στο Μπρίντεζι. Εκεί περιμένουν δυό ελληνικά αντιτορπιλικά το «Κουντουριώτης» και τα «Ψαρά». Πλοία που θα τον παραλάβουν για να τον φέρουν πίσω στην πατρίδα. Η αρχική σκέψη είναι να περάσουν από την Αθήνα και να εκτεθεί η σορός σε λαϊκό προσκύνημα. Όμως οι αντιφρονούντες γυρίζουν στους δρόμους φωνάζοντας «εξω ο τρισκατάρατος» και «πετάξτε το πτώμα στη θάλασσα».
Η κυβέρνηση με πρόσχημα ότι δεν θα μπορέσει να ελέγξει τα επεισόδια ζητά από την οικογένεια Βενιζέλου να αποφύγει την πρωτεύουσα και να μεταφέρει τη σορό κατευθείαν για Χανιά. Την ίδια ώρα οι βενιζελικοί οδύρονται. Δεν μπορούν να πιστέψουν ότι δεν τους επιτρέπεται να αποχαιρετίσουν αυτόν που θεωρούν ίνδαλμά τους και σωτήρα της πατρίδας.
Μαθαίνουν ότι τα πλοία θα περάσουν μέσα από τον Ισθμό της Κορίνθου. Πλήθος κόσμου συρρέει και κατακλύζει τις δυο πλευρές της διώρυγας. Τα σκάφη φτάνουν. Προχωρούν αργά μέσα στο κανάλι ρυμουλκούμενα από το ειδικό πλοίο. Οι άνθρωποι που περιμένουν αναγνωρίζουν πού βρίσκεται το φέρετρο από τις σωρούς των λουλουδιών και από την τιμητική φρουρά που το περιβάλλει. Κλαίνε, οδύρονται, πετούν προς το πλοίο στεφάνια και λουλούδια, ανάβουν κεριά.
Την άλλη μέρα φτάνουν στα Χανιά. Η σημαία στο Φιρκά ανεμίζει μεσίστια και πένθιμοι κανονιοβολισμοί ηχούν. Όλη η πολιτεία είναι μαυροφορεμένη. Όχι μόνο οι άνθρωποι μα και τα σπίτια. Διαβάζω πως δεκάδες σεντόνια από τις προίκες των κοριτσιών βάφτηκαν μαύρα και κρεμάστηκαν σε προσόψεις και σε μπαλκόνια. Το Σαντριβάνι στενάζει από το πλήθος.
Πλοία από την πρωτεύουσα καταφθάνουν στα Χανιά ξέχειλα από κόσμο. Πλήθη έρχονται από παντού. Όλοι οι φίλοι, οι γνωστοί, οι συναγωνιστές είναι εκεί και τον περιμένουν με βουρκωμένα μάτια. Με το που φτάνει το φέρετρο στην προκυμαία το αρπάζουν και το σηκώνουν στους ώμους.
Πρώτη στάση η μητρόπολη Χανίων για τη νεκρώσιμη ακολουθία. Η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της χώρας είναι παρούσα καθώς και ο διάδοχος Παύλος εκ μέρους του παλατιού. Είναι τόση η συγκίνηση, που καταγράφεται ότι ο φίλος του Γεώργιος Καφαντάρης καταρρέει και δεν μπορεί να εκφωνήσει τον επικήδειο που έχει γράψει.
Δεύτερη στάση, η Χαλέπα το αγαπημένο σπίτι και η Αγία Μαγδαληνή όπου η σορός παραμένει για λαϊκό προσκύνημα. Περισσέψανε τα δάκρυα και τα λουλούδια αυτές τις μέρες. Όλοι, μαζί με τον μεγάλο νεκρό κηδεύανε κι ένα κομμάτι του εαυτού τους και των ονείρων τους για την πατρίδα.
Τρίτη και τελευταία στάση. Το Ακρωτήρι και η κρητική γη που τόσο αγάπησε. Εκεί στο φρύδι του λόφου. Εκεί στον τόπο των νεανικών του αγώνων να αγναντεύει τη γενέθλια πόλη και την πολυκύμαντη θάλασσα.
Καταγράφεται πως πολλοί γνωστοί αντιβενιζελικοί προσκυνούσαν και δάκρυζαν. Όπως έλεγε κι ο ίδιος ήταν ο αρχηγός και των Βενιζελικών και των αντιβενιζελικών.
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος που κατάφερε να παραβρεθεί στην κηδεία μαζί με τον Γιώργο Σεφέρη, αφού αναφερθεί στη δική τους απώλεια και περιγράψει τα της κηδείας, καταλήγει: «Δεν θυμάμαι τίποτα από την επιστροφή μας. Μόνο πως είμαστε αδειασμένοι. Χρειάστηκε καιρός για να ξαναχτίσουμε τον μέσα μας κόσμο».
Στις σαράντα μέρες οι λεπροί στη Σπιναλόγκα κάνουν μνημόσυνο για χάρη του. Αυτοί οι ξεχασμένοι, οι παραπεταμένοι, οι παρίες ήθελαν να πουν με τον τρόπο τους ένα ευχαριστώ σ’ αυτόν που όσο ζούσε τους αναγνώριζε, τους φρόντιζε και τους υποστήριζε. Λέγεται ότι πλήρωνε με δικά του χρήματα τον δάσκαλο που νησιού.
Πεθαίνουν τέτοιοι άνθρωποι, αναρωτιέμαι; Με τέτοιο έργο; Οι ιστορίες που λένε όσοι τον ζήσανε και τις μεταφέρει η συλλογική μνήμη από γενιά σε γενιά μεγαλώνουν το ανάστημα και την προσωπικότητά τους. Τους κάνουν θρύλους και τους κρατούν ζωντανούς.
ΥΓ. Ενθύμιον μνήμης για την 86η επέτειο από τον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου.
