Χημεία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τα χημικά φαινόμενα και τις εφαρμογές τους.
Αναφέρει το σχολικό εγχειρίδιο και κάπου αποπροσανατολίζεσαι με την κουβέντα αυτή. Μιας και ο γενικόλογος ορισμός δεν σε αφήνει να αντιληφθείς το εύρος της πρακτικής εφαρμογής αυτής της επιστήμης. Γιατί λένε οι ειδικοί, η Χημεία είναι η επιστήμη της ύλης, αυτή που ασχολείται με τα υλικά που αποτελείται το σύμπαν από τα έμβια όντα ως τα ουράνια σώματα. Από την έρευνα του περιβάλλοντος ως την επεξεργασία πρώτων υλών και παραγωγή νέων υλικών. Από τα φάρμακα, τα χρώματα, τα συντηρητικά τροφίμων ως το τσιμέντο, τα εκρηκτικά, τα εντομοκτόνα τα πλαστικά αλλά και ένα σωρό άλλα. Όλα είναι αντικείμενα αυτής της θαυμαστής επιστήμης.
Ωστόσο στο τέλος του 19ου αιώνα στην χώρα μας και στο νησί μας η επιστήμη αυτή ήταν παντελώς ξένη. «Η λέξις Χημεία τότε ήτο άγνωστος ολίγοι δε ήσαν εκείνοι οι οποίοι διετήρουν αμυδράν έστω εικόναν της εννοίας της» αναφέρεται σε ένα μικρό βιβλιαράκι όπου εξιστορείται η ζωή ενός θαυμαστού και άξιου συντοπίτη μας και το κατόρθωμά του να δημιουργήσει το «πρώτον Ελληνικόν κρατικόν χημείον εις την πόλη μας», σε συνθήκες δύσκολες και απαγορευτικές.
Ο Ιωάννης Νικολ. Βαμβακάς γεννήθηκε το 1870 στα Χανιά και σπούδασε στην φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στην χημεία. Μετά από την διετή ασχολία του ως καθηγητής στην Πελοπόννησο επιστρέφει το 1894 στον γενέθλιο τόπο που ακόμα ευρίσκεται υπό τον Τουρκικό ζυγό. Πιστεύει ακράδαντα ότι για τον έλεγχο της αγοράς των τροφίμων-ειδικά των εισαγόμενων αλεύρων και ποτών- είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός χημικού εργαστηρίου το οποίο θα μπορεί να κάνει ελέγχους για την ποιότητά τους. Επειδή όμως δεν έχει πρόσβαση στις αρχές αρχίζει να αρθρογραφεί στον τοπικό τύπο. Οι δημοσιεύσεις του προκαλούν το ενδιαφέρον του Χριστιανού Διοικητή της Κρήτης Αλεξάνδρου Καραθεοδωρή-πασά ο οποίος αντιλαμβάνεται τα οφέλη του οράματος του νεαρού χημικού και αποφασίζει την ίδρυση του πρώτου Αγορανομικού χημείου σε κάποιο δωμάτιο του δημαρχείου Χανίων. Ο Ιωάννης Βαμβακάς παραγγέλνει τα πρώτα όργανα στην Γερμανία-αξίας 30 χρυσών εικοσόφραγκων-και αρχίζει με όρεξη τις έρευνές του. Παρά τις αντιδράσεις από τους θιγόμενους (εισαγωγείς εμπόρους αλλά και Τούρκους γραφειοκράτες) το εργαστήριο λειτουργεί μέχρι τον Ιανουάριο του 1897 οπότε ξεσπούν ταραχές στα Χανιά. Οι Τούρκοι πυρπολούν την πόλη και σφάζουν τον πληθυσμό. Το χημείο κλείνει και ο υπεύθυνός του φεύγει για την Αθήνα. Εκεί ο Ιωάννης Βαμβακάς πολεμά ως εθελοντής στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Η Κρήτη πλέον γίνεται αυτόνομος πολιτεία. Συγχρόνως με την άφιξη του νέου της κυβερνήτη, του αρμοστή πρίγκηπα Γεώργιου επιστρέφει στην πόλη μας και ο νεαρός χημικός. Ο σκοπός του παραμένει ο ίδιος. Η ίδρυση νέου εργαστηρίου-η πρωταρχική του σκέψη είναι πάντα για τον έλεγχο της ποιότητας των προϊόντων που καταναλώνει ο κοσμάκης. Οι δυσκολίες και αυτήν την φορά είναι μεγάλες αλλά καταφέρνει με την βοήθεια του Μανούσου Κούνδουρου, συμβούλου (υπουργού) των εσωτερικών, ώστε να εκδοθεί ο νόμος 143 της Κρητικής Πολιτείας, με τον οποίο προβλέπεται η ίδρυση του πρώτου κρατικού Χημείου στην Κρήτη (και στην Ελλάδα). Σκοπός του σύμφωνα με το διάταγμα ίδρυσής του, να κάνει όλες οι χημικές αναλύσεις που είναι χρήσιμες είτε για την εξακρίβωση της ποιότητας των εισαγομένων προς κατανάλωση φαρμάκων, τροφίμων και ποτών είτε για την ανακάλυψη της νόθευσης εξαγομένων προϊόντων. Επίσης αναφέρεται ότι γιατροί, φαρμακοποιοί, εργοστασιάρχες και οποιοσδήποτε πολίτης δικαιούνται να ζητήσουν χημική ανάλυση για προϊόντα που τους ενδιαφέρουν.
Έτσι το 1900 ανασυστήθηκε και λειτούργησε εκ νέου μετά από τριετή απραξία στην πόλη μας κρατικό χημείο. Βέβαια η πολιτειακή μορφή του νησιού είχε αλλάξει αλλά ο υπεύθυνος ήταν ο ίδιος. Είναι ενδιαφέρον δε ότι στην αρχή το χημείο αυτό στεγάστηκε στην κουζίνα του σπιτιού του Ιωάννη Βαμβακά. Ακολούθησαν διάφορες αλλαγές. Το 1915 μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το χημείο συγχωνεύθηκε με το Χημικόν Εργαστήριον του Υπουργείου Οικονομικών –το οποίο όμως είχε δημιουργηθεί αρκετά χρόνια μετά από το δικό μας- και το 1929 μετονομάζεται σε παράρτημα Χανίων του Γενικού Χημείου του Κράτους . Μεταστεγάστηκε δε δυο τρεις φορές μέχρι το 1941 οπότε καταστράφηκε από τους Γερμανικούς βομβαρδισμούς. Οι Γερμανοί κατά την διάρκεια της κατοχής παραχώρησαν οίκημα για την στέγαση του εργαστηρίου γιατί χρησιμοποιούσαν την υπηρεσία αυτή για τις συναλλαγές τους με τον Ελληνικό πληθυσμό. Σε όλες αυτές τις αλλαγές ένα μόνο μένει αμετάλλακτο. Ο υπεύθυνος του εργαστηρίου και ο ενθουσιασμός, η ζέση, η εργατικότητα και εντιμότητα του.
Ο Ιωάννης Βαμβακάς εξακολούθησε να υπηρετεί εκεί μέχρι την συνταξιοδότησή του. Όλο αυτό το διάστημα της λειτουργίας του εργαστηρίου το έργο του υπήρξε πολλαπλά χρήσιμο και απαραίτητο.. Από τις πρώτες έρευνες στα εισαγόμενα, ποιοτικά ακατάλληλα άλευρα από την Γαλλία, ως τις αναλύσεις γάλακτος, βουτύρου καμήλας, λίπους στρουθοκαμήλου, ζελατινών, γομμών, διακρίσεων οινοπνεύματος, μελετών για τη σαπωνοποιία και τον τρόπο βαφής αρχαιολογικών ευρημάτων, ανάλυσης της σύστασης μετεωρίτη, που είχε πέσει και βρεθεί στην Κρήτη. Ως τις αναλύσεις στην ποιότητα του κρητικού λαδιού και κρασιού που τα έκανε γνωστά στον επιστημονικό κόσμο. Ως τις βιοχημικές και μικροβιολογικές εξετάσεις του Δημοτικού Νοσοκομείου Χανίων που γίνονταν από αυτόν ως το 1930. Ως την ανακάλυψη της νοθείας κινίνων που έκανε η εταιρεία που προμήθευε με αυτό το φάρμακο τον Ελληνικό στρατό, βοηθώντας έτσι στην καταπολέμηση της ελονοσίας. Το βιβλίο του «Εργασίαι του εν Χανίοις Δημοσίου Χημείου» το πρώτο του είδους του που εκδίδεται, ονομάζεται από τον χημικό επιστημονικό κόσμο «Κιβωτός» και αποτελεί σημείο αναφοράς του κλάδου . Οι επιστημονικές του εργασίες της εποχής εκείνης, δημοσιεύονται τόσο στον τοπικό τύπο όσο και στα πρακτικά διεθνών συνεδρίων και προκαλούν παγκόσμιο ενδιαφέρον. Και μην νομίζετε ότι τα πράγματα ήταν εύκολα γι αυτόν. Διαβάστε τι έλεγε ο ίδιος για τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του εργαστηρίου:
«Ηγωνιζόμην σκληρά διά την οργάνωσιν του νέου εργαστηρίου, διά την επιβολήν της υπάρξεώς του, διά την αναγνώρισιν του ατόμου μου ως χημικού, εναντίον της αντιδράσεως πολλών κρατικών οργάνων, … των εισαγωγέων και των πωλητών τροφίμων εκ του εξωτερικού, …των προξένων, ιδία Γαλλίας και Αυστρίας… Αλλά εκτός τας επιβουλάς αυτάς, εχθρότητος και συκοφαντίας πρέπει να προσθέσετε τον κάματον διά μελέτας, προσφυγάς εις ξένα συγγράμματα και ξένα επιστημονικά κέντρα. Ουδέν σχετικόν ελληνικόν σύγγραμμα υπήρχε τότε και ουδεμία συστηματική μελέτη επί των ελληνικών προϊόντων είχε γίνει ακόμη. Έπρεπε, λοιπόν, διαρκώς να μελετώ, νυχθημερόν, την ξένην χημικήν βιβλιογραφίαν και παραλλήλως να πειραματίζωμαι υπο την πίεσιν και τον φόρτον της ογκώδους τρεχούσης υπηρεσίας… Ειργαζόμην κατάμονος, εις μίαν μικράν και πρωτόγονον Χώραν χωρίς επαρκή τεχνικά μέσα, χωρίς άλλον βοηθόν, χωρίς επαρκή συγγράμματα, χωρίς να είναι δυνατόν να ανταλλάξω ποτέ μιαν σκέψη μου με άλλον τινά πλέον εμού πεπειραμένον συνάδελφον. Έζησα μιαν πραγματικήν κόλασιν».
Ωστόσο μετά από τόσους αγώνες και προσπάθειες, η δράση και η κοινωνική προσφορά του Χημείου αναγνωρίζεται και επιβάλλεται. Η τεράστια προσφορά του φαίνεται από το πλήθος των αναλύσεων που πραγματοποιήθηκαν σ’ αυτό, τις πρωτότυπες δημοσιεύσεις, τη διεθνή αναγνώριση, τη βοήθειά του προς τις Υγειονομικές Αρχές.
Ο ίδιος ο Ιωάννης Βαμβακάς είναι ένας άνθρωπος φιλόπατρης (αγωνίστηκε πολλαπλώς για την Κρήτη και την Ελλάδα και προέβαλε το Ελληνικό όνομα και τα Ελληνικά προϊόντα στην αλλοδαπή), στοργικός (ουδέποτε θέλησε να εγκαταλείψει την οικογένειά του για να εργασθεί είτε στην πρωτεύουσα της χώρας, είτε στο εξωτερικό όπως του είχε ζητηθεί), λαμπρός επιστήμονας( αφού παρά τις δυσχέρειες κατάφερε να κάνει τη επιστήμη του πολύ γρήγορα γνωστή και χρήσιμη), ανιδιοτελής (καθοδήγησε τους συμπολίτες του πάντα αφιλοκερδώς για την δημιουργία διαφόρων βιοτεχνιών). Έξω από την χημεία έχει φιλοσοφικά, φιλολογικά και ποιητικά ενδιαφέροντα. Δημοσιογραφεί δε στον Κρητικό τύπο πολλά χρόνια και με ποικιλία θεμάτων (του ζητήθηκε να εργασθεί ως συντάκτης στο Ελληνικό περιοδικό «Ατλαντίς» που εκδιδόταν στην Ν. Υόρκη).
Κοιτάζω την φωτογραφία του και βλέπω έναν άνδρα με αρειμάνιο μουστάκι και ατσαλάκωτο κοστούμι που το κρύβει μια ποδιά από τον λαιμό ως τα πόδια, δίπλα σε ένα μηχάνημα που μοιάζει με μικροσκόπιο. Συλλογίζομαι τις δυσκολίες που αντιμετώπισε σε ένα πρωτόγονο ( επιστημονικά) κόσμο και την δύναμη χαρακτήρα που διέθετε για να καταφέρει να κάνει τα οράματά του πραγματικότητα να γίνει πρωτοπόρος της επιστήμης του και να είναι χρήσιμος στην κοινωνία. Την κληρονομιά που μας άφησε, αφού τα όργανα, τα έπιπλα και τα βιβλία του-όσα διεσώθηκαν- αποτέλεσαν την μαγιά για το πρώτο πανελληνίως Μουσείο Χημείας, (αναπαράσταση εκείνου του πρώτου της Κρητικής Πολιτείας) που βρίσκεται στην πόλη μας. Σας βλέπω να κουνάτε το κεφάλι σας απορημένοι. Υπάρχει Μουσείο Χημείας στα Χανιά; αναρωτιέστε. Ναι ναι υπάρχει. Στεγάζεται στον δεύτερο όροφο του κτηρίου όπου βρίσκεται το γενικόν Χημείον του κράτους απέναντι από το γήπεδο.
Την επόμενη φορά που θα περάσετε απέξω παραμερίστε, μπείτε και επισκεφτείτε το. Φανταστείτε από πού ξεκίνησε αυτός ο πρωτοπόρος και σε τι αντίξοες συνθήκες εργάστηκε για το καλό των συμπολιτών του και στείλτε του νοερά ένα ευχαριστώ για όσα πρόσφερε σε μας και στην πόλη μας διαχρονικά.
