-Πού είναι τα αρχαία;
Ρώτησαν με το που μπήκαν κατακτητές στην Αθήνα οι Γερμανοί, τον Απρίλιο του 1941 και επισκέφτηκαν το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με ένα κατάλογο ανά χείρας 103 γλυπτών, που απαιτούσαν να τους παραδοθούν. Δεν ήταν άστοχη η ερώτησή τους. Γιατί μπήκαν μέσα σε ένα έρημο κτήριο, κενό και άδειο. Τίποτα δεν υπήρχε. Μόνο αδειανές προθήκες και γυμνά βάθρα αγαλμάτων.
-Τα αρχαία είναι εκεί όπου ανήκουν. Εκεί που βρίσκονταν πάντα. Στην Γή.
Ήταν η απάντηση των αρχαιολόγων. Και ήταν αλήθεια. Γιατί αμέσως μετά την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου τον Οκτώβριο του 1940 και ακριβώς επειδή όλοι, αρχές και ειδικοί, προβληματίστηκαν για το μέλλον των αρχαιοτήτων που κινδύνευαν και από τους βομβαρδισμούς αλλά και από μια πιθανολογούμενη εισβολή των Γερμανών (είχαν δει εξάλλου την συμπεριφορά των πολιτισμένων Αρίων σε άλλες χώρες που είχαν ήδη κατακτηθεί), μια γιγαντιαία επιχείρηση διάσωσης των πολιτιστικών μας θησαυρών, στήθηκε. Πρώτα σκάφτηκε το πάτωμα του Μουσείου σε κάποιες πτέρυγες που από κάτω ήταν επιχώσεις και μαλακό χώμα. Ανοίχτηκαν μεγάλοι λάκκοι, τα πλαϊνά στηρίχτηκαν με ξύλινα δοκάρια και τα εκθέματα του Μουσείου ακόμα και τα πιο βαριά και τα πιο ογκώδη μεταφέρθηκαν με γερανούς, τροχαλίες και μηχανήματα πολλές φορές αυτοσχέδια, εκεί μέσα. Τα χάλκινα τυλίχτηκαν σε πισσόχαρτο για να γλυτώσουν από την υγρασία. Άλλα πιο περίτεχνα τα περιέχυσαν και με γύψο για να είναι προστατευμένα διπλά. Τα μικρότερα και τα πιο εύθραυστα συσκευασμένα με πολλαπλά στρώματα εφημερίδων τοποθετήθηκαν σε κιβώτια. Σαν άνθρωποι σε διαδήλωση έμοιαζαν τα στιβαγμένα αγάλματα, λέγανε όσοι τα είδαν πριν σκεπαστούν τελείως με άμμο που τα προστάτευε και ξεχώριζε το ένα από το άλλο. Από πάνω ρίχτηκε μια νέα πλάκα από τσιμέντο, που τελικά σκεπάστηκε από πλακάκια. Εξωτερικά το μουσείο προστατεύτηκε με εκατοντάδες σακιά άμμου.
Υπήρχαν βέβαια κι άλλες κρύπτες όπως σπηλιές και υπόγεια όπου καταχώθηκαν κιβώτια γεμάτα με πήλινα μικροαντικείμενα, ειδώλια και αγγεία. Τα χρυσά αντικείμενα παραδόθηκαν στην Τράπεζα της Ελλάδας και φυλάχθηκαν εκεί.
Η ίδια υπεράνθρωπη προσπάθεια από εργάτες, αρχαιολόγους, μηχανικούς και εθελοντές έλαβε χώρα σε όλα τα μουσεία της χώρας. Χάρις στις φιλότιμες εργασίες τους κατάφεραν να φυλάξουν ένα μέρος του αρχαιολογικού μας πλούτου. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε τους Γερμανούς να πάρουν, να κλέψουν και να μεταφέρουν στην Γερμανία οτιδήποτε βρήκαν αφύλακτο. Οτιδήποτε τους άρεσε και τους γυάλιζε. Από αρχαία σε ανασκαφές μέχρι γλυπτά και αγγεία, μέχρι εικόνες (άναβαν φωτιές με αυτές για να μαγειρέψουν) μέχρι παλιά βιβλία και πολύτιμα χειρόγραφα (του Αριστοτέλη, του Ευκλείδη, του Αρχιμήδη). Ορισμένα από αυτά εκτίθενται ακόμα και σήμερα στην Γερμανία όπως τα αετώματα από τον ναό της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα που βρίσκονται στην γλυπτοθήκη του Μονάχου και έχουν το όνομα Αιγινήτες. Όπως μια καμπάνα από μονή των Μετεώρων που έβγαζε πολύ γλυκό ήχο και την έχουν τοποθετήσει πάνω από τον τάφο του συνθέτη Καρλ Ορφ. Στην Βεργίνα έκαναν δικές τους ανασκαφές και πήραν τα ευρήματα. Στην Κέρκυρα έκαψαν εκτός των άλλων την Βιβλιοθήκη, βενετικό κτήριο του 18ου αιώνα με 70,000 τόμους βιβλίων. Δεν υπάρχει μέρος στην Ελλάδα που να μην υπέστη κλοπές και καταστροφές σε αρχαία ή σε νεώτερα μνημεία πολιτισμού (εδώ δεν μιλώ καθόλου για τις ανθρώπινες απώλειες. Αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο, πονεμένο κεφάλαιο. Μιλώ μόνο για την απώλεια πολιτιστικών αγαθών).
Και έχει τόση σημασία που μας πήραν ή που κατέστρεψαν τόσα και τέτοια αντικείμενα; θα μου πει κάποιος. Δεν ξέρω πως αισθάνεστε εσείς, αλλά εγώ έχω ένα σωματικό πόνο όταν διαβάζω και όταν ακούω γι αυτά. Θεωρώ ότι όλα αυτά τα πράγματα του παρελθόντος είναι η κληρονομιά μας. Το παρελθόν μας αλλά και το μέλλον μας. Είναι αυτά που μας δείχνουν ποιοί είμαστε και πως πορευόμαστε μέσα στον κόσμο. Αυτά που μας δίνουν ταυτότητα, αυτογνωσία και αυτοσεβασμό. . Είναι οι μάρτυρες της πορείας μας μέσα στο χρόνο, είναι «σπαράγματα» ιστορίας μέσα από τα οποία γνωρίζουμε καλύτερα και τον εαυτό μας. Είναι εντέλει και η ψυχή μας.
Δεν είναι λοιπόν παράξενο που σε όλη την διαδρομή του κόσμου η πολιτιστική κληρονομιά υπήρξε πάντα στόχος, ειδικά σε περιόδους πολέμων και αναταραχών. Καταστρέφοντάς την ή βεβηλώνοντάς την στρέφεσαι εναντίον του λαού που την φέρει. Τον καταστρέφεις και τον ίδιο. Σβήνεις την ιστορική του μνήμη. Και τον εξουθενώνεις γιατί του αποδεικνύεις εκτός των άλλων, ότι είναι αδύναμος αφού δεν μπορεί να υπερασπιστεί την κληρονομιά του.
Διαβάζω πως ένας απο τους μεγαλύτερους οπαδούς της ρήσης ότι “μπορείς να εξολοθρεύσεις μιαν ολόκληρη γενιά, να κάψεις τα σπίτια τους κι ’όμως θα βρουν τρόπο να γυρίσουν αλλά αν καταστρέψεις την ιστορία τους, αν καταστρέψεις τα επιτεύγματά τους, είναι σα να μην υπήρξαν ποτέ” ήταν ο ίδιος ο Χίτλερ. Δεν μου κάνει βέβαια εντύπωση γιατί τα έργα του και ο τρόπος που συμπεριφέρθηκε στους κατακτημένους λαούς αποδεικνύουν και τα πιστεύω του.
Η λέξη μνημείο παραπέμπει στις αρχαίες ελληνικές λέξεις “μνήμη” και “μνημοσύνη”, δηλαδή την ανθρώπινη ικανότητα του εγκεφάλου να θυμάται, γράφουν σε μια έρευνα με θέμα τον πολιτισμό. Δηλαδή σκέπτομαι αν με κάποιο τρόπο σβήσει η πολιτιστική κληρονομιά ενός λαού αυτός θα είναι σαν ένας άνθρωπος που πάσχει από την νόσο αλτσχάιμερ. (θυμηθείτε έναν ασθενή με την τόσο οδυνηρή και περίπλοκη αυτή ασθένεια). Πράγμα που πρέπει να το είχαν αντιληφθεί, ίσως από διαίσθηση, αυτοί οι αμόρφωτοι φουστανελάδες πρόγονοί μας. Αυτοί που προμήθευαν οι ίδιοι τους Τούρκους με μολύβι για τα όπλα τους προκειμένου να μην χαλάσουν τις κολώνες της Ακρόπολης. Ο Μακρυγιάννης γράφει “γι αυτα τα μάρμαρα πολεμήσαμε” και η ιστορία διασώζει πολλά περιστατικά που ο απλός κόσμος υπερασπίστηκε μνημεία, ακόμα κι αν δεν ήξερε τι ακριβώς ήταν.
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που στην εποχή μας, η λεηλασία πολιτιστικών αγαθών συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες. Αν και είναι οξύμωρο το γεγονός ότι ποτέ δεν ήταν ευκολότερο από σήμερα να κλέψεις να εμπορευτείς ή να καταστρέψεις την πολιτιστική κληρονομιά των αδυνάτων της Γής.
