Αυτόν τον τελευταίο μήνα, επηρεασμένη από τους εορτασμούς της επετείου των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821, ψάχνω με μεγάλη ζέση στοιχεία για την αντίδραση των Κρητικών στην μεγάλη αυτή εξέγερση και στην συμμετοχή μας στον ένοπλο αγώνα τα χρόνια αυτά. Βρίσκω κείμενα παλιά, νεώτερα, μαρτυρίες.
Ξάφνου μια πρόταση μου χτυπά ένα καμπανάκι: «19 Μαΐου 1821», διαβάζω «οι Τούρκοι προπηλάκισαν και έσυραν γυμνό τον μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη στην πόλη των Χανίων. Τον απαγχόνισαν στην πλατεία της Σπλάντζιας μαζί με τον δάσκαλο Καλλίνικο Βερραίο».
Αμέσως στην μνήμη μου έρχεται η εικόνα της παιδούλας Αγγελικής, καθισμένης στην κουζίνα του πατρικού σπιτιού να ακούει την μητέρα της να απαγγέλει μια ρίμα. Τότε βέβαια, σημασία καμιά δεν έδιδα στις διηγήσεις της μάνας. Παλιακές και παρωχημένες μου φαίνονταν, έξω από τα ενδιαφέροντά μου.
«κι ο Λαρεντζάκης σαν αητός πετιέται στο περβάζι
Και την θελιά αμοναχός εις τον λαιμόν του βάνει.»
έλεγε η μητέρα τραγουδιστά τον δεκαπεντασύλλαβο. Εγώ τότε άκουγα την έμμετρη εξιστόρηση περιστατικών του παρελθόντος και το μυαλό μου ταξίδευε σε άλλα θέματα και γεγονότα. Τώρα βέβαια, λυπάμαι που από όλο το ποίημα (που ήταν μακρύ και περιέγραφε μια τέτοια ίδια στιγμή- τον απαγχονισμό δηλ. κάποιων Χριστιανών στον πλάτανο της Σπλάντζιας) μού έχει μείνει η θύμηση μόνο αυτού του δίστιχου και στεναχωριέμαι που δεν το έσωσα τότε που μπορούσα, μιας και όσο έχω ψάξει σήμερα δεν το έχω δει κάπου καταγεγραμμένο. Ούτε έχω βρει κάποιον που να το γνωρίζει.
Ξέρουν άραγε οι συμπολίτες την ιστορία αυτής της πλατείας που τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πολύ αγαπητή και στους νεώτερους; Η μαρμάρινη στήλη με την μνημόνευση του γεγονότος του απαγχονισμού είναι εκεί. Στέκει στην μέση του χώρου, κάτω από τον πλάτανο. Μα την βλέπουμε; Της δίνουμε κάποια σημασία; Ή όπως έκανε η μικρούλα Αγγελική, την προσπερνάμε;
Το μέρος, σήμερα λέγεται πλατεία 1821. Μα κανείς δεν την ξέρει έτσι. Όλοι μιλούν γι αυτήν με το πρώτο της όνομα. Αυτό που πήρε από την εποχή των πιο παλιών κατακτητών μας, των Ενετών. Τότε την λέγανε «plaggia» που σημαίνει πλατεία. Ίσως κάποτε να λέγανε οι κάτοικοι της περιοχής πάμε εις «plaggia» και το όνομα να έγινε Σπλάντζια. Παλαιότατα μνημεία της πόλης των Χανίων επιβιώνουν μέχρι σήμερα, εδώ. Ο ίδιος ο ναός του Αγίου Νικολάου κουβαλάει πάνω του μνήμη αιώνων και διαφορετικών ανθρώπων που τον είχαν όλοι τους, οίκο λατρείας. Χτίστηκε το 1320 από τους Βενετσιάνους ως καθολικό μοναστήρι του τάγματος των Δομινικανών . Το 1645 με την κατάληψη των Χανιών από τους Τούρκους, μετατρέπεται σε τζαμί και αποκτά εντυπωσιακό μιναρέ με δύο μπαλκόνια. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά το 1924, το κτίσμα γίνεται ο ορθόδοξος ναός του Αγίου Νικολάου και αποκτά νέο κωδωνοστάσιο. Έτσι γίνεται μια παράξενη εκκλησιά. Η μοναδική στην Ελλάδα που διαθέτει και καμπαναριό και μιναρέ.
Στην άλλη άκρη της πλατείας στην άκρη του δρόμου που πηγαίνει προς την θάλασσα, στέκει μια ενετική καθολική εκκλησία του 17ου αιώνα. Αν και άλλαξε χρήση κατά καιρούς παραμένει απείραχτη ως τις μέρες μας. Ίσως γιατί ο Άγιος Ρόκκος στον οποίο είναι αφιερωμένη, εθεωρείτο ο προστάτης των Χανίων από την πανώλη κι όλοι ήθελαν να τα έχουν καλά μαζί του.
Το κέντρο της πλατείας το ορίζει ο Πλάτανος. Κάποτε γράφει η Χανιώτισσα Μάρω Δούκα τα πλατάνια ήταν τρία αλλά ξεράθηκαν τα δυό. Το δέντρο που έχει μείνει πάντως έχει κυριεύσει την πλατεία. Παλιότερα από κάτω του υπήρχε ένα οκταγωνικό κιόσκι κι ένας κηπάκος, όπου κάθονταν και απολάμβαναν τον καφέ τους οι κεφαλές της πολιτείας, μπέηδες και αγάδες.
Γιατί η συνοικία εδώ ήταν Τουρκομαχαλάς και η πλατεία ήταν το κέντρο της. Εδώ βρίσκονταν και κουβέντιαζαν οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής. Εδώ, τιμωρούσαν και τους Χριστιανούς όταν ξεσηκώνονταν. Η πλατεία και το δέντρο έχουν δει πολλά και τρομερά. Σ αυτόν τον πλάτανο αναφέρεται και το απόσπασμα της Κρητικής Ιστορίας που διάβαζα μα και η ρίμα που απάγγελε η μητέρα μου.
Από κάτω από τον πλάτανο κατεβαίνοντας κάμποσα σκαλοπάτια υπήρχε μια δεξαμενή που μπορούσε να υδρεύσει τα Χανιά για έξι μήνες, όπως λέγανε. Καθώς και μια κρήνη καθαρμών για να πλένονται οι πιστοί πριν μπουν στο τζαμί. Σήμερα η υδατοδεξαμενή είναι αχρησιμοποίητη αφού κόπηκε η σύνδεση με τον ποταμό που την τροφοδοτούσε, λόγω σεισμών και η κρήνη παραμένει κλειστή.
Οι κάτοικοι της πόλης, νεολαίοι μα και μεγαλύτεροι έχουν κάνει τα τελευταία χρόνια την Σπλάντζια στέκι και σημείο αναφοράς. Ο πλάτανος προσφέρει δίκαια σε όλους την σκιά του και μερικές φορές-σαν για να μας θυμίσει την ύπαρξή του- ρίχνει κάποια από τα ξερά φύλλα του μέσα σε πιάτα μεζέδων και φλυτζάνια καφέδων.
Απολαμβάνουμε όλοι το μέρος και κανείς δεν φαίνεται να θυμάται και να αναστοράται το παρελθόν. Η ιστορία όμως είναι πολύτιμη. Για να βρίσκωμε το στίγμα μας μέσα στον κόσμο. Για να καταλαβαίνουμε ποιοι είμαστε. Για να βλέπωμε τα λάθη μας και ει δυνατόν να διδασκώμαστε από αυτά. Για να αντιλαμβανόμαστε τι έχωμε και να το εκτιμούμε περισσότερο γιατί τίποτα δεν είναι αυτονόητο και δεδομένο.
