Ανάμεσα στις μνήμες των παιδικών μου χρόνων υπάρχει και μία από το μοναδικό, τότε, συντριβάνι της πόλης.
Οι νεώτεροι περνώντας από αυτόν τον τόπο στο κέντρο της πολιτείας μας σήμερα, δεν μπορούν να φανταστούν ότι εκεί κάποτε, ήταν μια στρογγυλή πλατεία που στην μέση της δέσποζε μια λιμνούλα με πίδακες που έστελναν το νερό να χορεύει από ψηλά. Στην δεκαετία του 1960 αυτό ήταν κάτι το παράξενο και πρωτότυπο, γι αυτό και αιχμαλώτιζε τα παιδικά μάτια και στην συνέχεια, την μνήμη μας. Στην πορεία του χρόνου, πολλά άλλαξαν. Το συντιβάνι ξηλώθηκε. Η πλατεία έχασε την κυκλικότητά της, μιας και οι ανάγκες της πόλης επέβαλαν άλλες ρυθμίσεις.
Στα χρόνια της εφηβείας και της νιότης μου την αποκαλούσαμε πλατεία Κοτσάμπαση, ένα επώνυμο που επιβιώνει μέχρι και σήμερα, παρ όλο που η επίσημή της ονομασία είναι πλατεία της «Μάχης της Κρήτης». Ποτέ όμως μέχρι τα τώρα, δεν είχα αναρωτηθεί για το όνομα αυτό. Ποιος ήταν δηλ αυτός ο Κοτσάμπασης και τι είχε πράξει ώστε να δικαιούται μια τόσο περίοπτη θέση; Όσο και να έψαχνα, το όνομα αυτό παρέμενε εφτασφράγιστο μυστικό. Πουθενά δεν μπορούσα να εντοπίσω την προέλευσή του. Μα στην ιστοσελίδα του Δήμου, μα σε αρχεία για την πόλη. Ούτε καν στο διαδίκτυο. Δεν μπορεί, σκεφτόμουν. Για να ονοματίσουν την πλατεία έτσι, κάτι σπουδαίο θα έχει κάνει αυτός ο άγνωστός μας σήμερα, άνθρωπος. ‘Ομως όποιον και να ρωτούσα, έπαιρνα για απάντηση μόνο αμήχανα χαμόγελα.
Ώσπου μια μέρα πήγα, ξέγνοιαστη, στην παρουσίαση ενός βιβλίου. Εκεί, μέσα από ένα παλιό Κρητικό στιχούργημα – μια ρίμα σε 15σύλλαβο -από αυτά που συνηθιζόταν να απαγγέλλονται σε όλα τα κρητικά σπίτια παλαιότερα, συνάντησα το όνομα του καβάση του Ρώσικου προξενείου στα Χανιά, Γεωργίου Κοτσάμπαση και την ιστορία του όταν συναπαντήθηκε στο μέσα Καλέ Καπισί (χαμηλά στην οδό Μουσούρων) με τον Φέζο τον Τουρκοκρητικό και την παρέα του:
Ο Μάης ειχε δώδεκα, η μέρα Κυριακή ήτο
Κι ανε καλορωτήξετε, σ τσι έξι ώρα ήτο
[…………………………………………………………………….…]
0 Γιώργος ο Κοτσάμπασης ήτονε πρώτη αιτία,
Λαός πολύς εγλύτωσε χωρίς αθιβολία….
[…………………………………………………………………….…]
Στο μέσα Καλέ Καπισί που στέκει το νιζάμι
Επέρνα ο Κοτσάμπασης∙ γεις τούρκος τούπε αμάνι,
[…………………………………………………………………….…]
Τούρκοι πολλοί εστέκανε και τόνε συντηρούνε
Να ίδουν τον Κοτσάμπαση να τονε εκδικηθούνε
[…………………………………………………………………….…]
Όλη η Τουρκιά εσκέφτηκε να τόνε κουμπουρίζη
[…………………………………………………………………….…]
Ως δέκα πέντε μπαλωθιές του παίξανε στην πλάτη,
Ως δέκα πέντε μπαλωθιές του παίξανε στο σώμα
Κι αμέσως επαράδωκε στης μαύρης γης το χώμα.*
Εντυπωσιάστηκα! Κάποτε όλες αυτές οι ρίμες επιζούσαν μέσα στις οικογένειες. Εγώ τουλάχιστον θυμάμαι την μητέρα και την γιαγιά μου να μου μαθαίνουν απαγγέλλοντας τραγουδιστά, ένα σωρό ιστορικά γεγονότα μέσα από αυτές. Μόνο που τότε που τις άκουγα δεν τους έδινα περίσσια σημασία. Σήμερα θα ήθελα πολύ να είχα καταγράψει αυτή την ζώσα τότε, προφορική παράδοση.
Να λοιπόν. Ένα κομμάτι της ιστορίας του τόπου, άγνωστο στους περισσότερους, διασώζεται μέσα από έναν λαϊκό ριμαδόρο. Μιας που τώρα πια ήξερα τι ζητούσα, το ψάξιμο έγινε ευκολότερο. Σύντομα το κρυφό όνομα φανερώθηκε και το μυστήριο της ονοματοδοσίας μιας κεντρικής πλατείας, λύθηκε. Να τι γράφει ένας συμπολίτης, που έχει εντρυφήσει στις πιο κρυφές κι αφανέρωτες πτυχές της ντόπιας μας ιστορίας:
«Στις 12 Μαΐου (του 1896), σε αντιπερισπασμό της πολιορκίας του Βάμου, οι μουσουλμάνοι εξαπολύουν δολοφονικές επιθέσεις κατά του ανυπεράσπιστου χριστιανικού πληθυσμού της πόλης των Χανίων. Πρώτο θύμα υπήρξε ο καβάσης (κλητήρας) του Ρωσικού Προξενείου στα Χανιά Γεώργιος Κοτζαμπασάκης. Μετά το φόνο του οι χριστιανοί της πόλης πέρασαν δύσκολες στιγμές […] κυριεύτηκαν από πανικό και κλείστηκαν στα σπίτια τους, ιδίως όταν είδαν ότι και ο στρατός δεν έμεινε αμέτοχος. […] Το ντουφεκίδι ανάμεσα στους στρατιώτες κυρίως, που πυροβολούσαν από τις επάλξεις, και τους χριστιανούς, που έριχναν από τα σπίτια, κράτησε περίπου τέσσερις ώρες και είχε πολλά θύματα […] **»
Μετά το ψάξιμο και την εύρεση του μυστικού της πλατείας, αναρωτιέμαι πόσα άραγε παρόμοια μυστικά κρύβει ο τόπος μας, Δεν σας κρύβω πώς μια τέτοια αναζήτηση άγνωστων ονομάτων και γεγονότων στην πόλη, μού εξάπτει πολύ την φαντασία. Τόσο που σκέφτομαι να επανέρχομαι στο θέμα αυτό, συχνά.
*Από το βιβλίο του Θεοχάρη Φραγκιουδάκη: «Κρητική ποιητικότητα χθες και σήμερα», ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ 2022,
**Απόσπασμα από κείμενο του Νικολ. Παπαδάκη
στα “Χανιώτικα νέα” της 4 Μαΐου 2019
ΓΛΩΣΣΑΡΙ:
Αμάνι = επιφώνημα αγανάκτησης
Γεις = είς, ένας
Κουμπουρίζω = πυροβολώ με κουμπούρι
Νιζάμι = εννοεί τον σταθμό της οθωμανικής
στρατιωτικής διοίκησης
Τόνε συντηρούνε = τον κοιτάζουν, τον παρατηρούν
Του παίξανε = τον πυροβολήσανε
