ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το 1922 ο ελληνικός στρατός καθηλωμένος στο μικρασιατικό μέτωπο, στην γραμμή Εσκί Σεχήρ -Κιουτάχεια -Αφιόν Καραχισάρ όπου συμπτύχθηκε για να διαχειμάσει και γιά να ξαναεπιχειρήσει το καλοκαίρι του 1922, μετά την ατελέσφορη προσπάθειά του να καταλάβει την Άγκυρα το 1921, έχει μετατραπεί ουσιαστικά από επιτιθέμενος στρατός σε αμυνόμενος.
Το ιδιαίτερα πεσμένο ηθικό που εμφανίζει οφείλεται στις πολλαπλές και χωρίς νόημα απώλειες του δυναμικού του, στη χρονίζουσα κούραση του Έλληνα στρατευμένου, αλλά και στις πολλές ελλείψεις τροφοδοσιας και πυρομαχικών που πλήττουν τις τάξεις του εκστρατευτικού ελληνικού σώματος . Ενός σώματος που δεν έχει ούτε τις απαιτούμενες υποστηριχτικές εφεδρείες αλλά ούτε ένα σχέδιο ξεκάθαρο για το πώς θα κινηθεί.
Η εμπλοκή ειναι εμφανής, όπως εμφανής είναι πλέον και η ανεπάρκεια της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας να διαχειρισθεί την κρίσιμη κατάσταση και να δημιουργήσει προϋποθέσεις είτε απεμπλοκής είτε νίκης.
Πελαγωμένο το δύσμοιρο παλατιανό κράτος της Αθήνας δοκιμάζεται οικονομικά , στρατηγικά και διπλωματικά, αβοήθητο και απογυμνωμένο από Συμμάχους.Η εθνική διαίρεση και η μισαλλοδοξία το μαστίζει, ενώ ο χρόνος καταλυτικά λειτουργεί υπέρ των Τούρκων εθνικιστών και του επικεφαλής τους, Μουσταφά Κεμάλ, που με σχεδιασμό και αποφασιστικότητα, θεαματικά βελτιώνει την πολιτικοστρατηγική του θέση .
Η απόγνωση έντονα ζωγραφισμένη στα πρόσωπα του ξεριζωμένου Μικρασιατικού Ελληνισμού.
Ασκώντας μια” πολιτική ουδετεροφιλίας΄΄ και αξιοποιώντας με το καλύτερο δυνατόν τρόπο ευνοΪικές καταστάσεις που ανέλπιστα προέκυψαν για τους Τούρκους εθνικιστές, όπως το αποτέλεσμα των μοιραίων ελληνικών εκλογών του 1920 αλλά και οι αλλαγές που συντελούνται στην πολιτική ηγεσία της Γαλλίας, αλλά και με την επικράτηση των Μπολσεβίκων στη Σοβιετική Ένωση, καταφέρνει ο Κεμάλ και υπογράφει καθοριστικής σημασίας συνθήκες φιλιας τοσο με τους Γαλλους(Φραγκλέν Μπουγιόν/Οκτ;;ώβριος 1921) , όσο και με τους Σοβιετικούς,(Σύμφωνο φιλίας και Αναγνώρισης Μάρτιος 1921), που του επιτρέπουν να ρίξει στη συνέχεια όλες τις στρατιωτικές δυνάμεις του στο ελληνικό μικρασιατικό μέτωπο, απερίσπαστα.
Όσο ο χρόνος κυλά γίνεται και περισσότερο αντιληπτό,από ελληνικής πλευράς ότι η πρωτοβουλία περνάει στον αντίπαλο, και ότι επιτυχία πλέον θά ‘ναι η απόκρουση μιας τουρκικής επίθεσης, οποτεδήποτε εκδηλωθεί.
Και η επίθεση του εχθρού δεν εκδηλώνεται ούτε Ιούνιο ούτε Ιούλιο του1922, όπως όλοι περίμεναν,αλλά ούτε και το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου .
Όλοι αρχίζουν να πιστεύουν ότι ο αντίπαλος δεν έχει τις απαιτούμενες δυνάμεις και με το σβήσιμο του καλοκαιριού διαφαίνεται η ελπίδα ότι η εχθρική επίθεση δεν θα εκδηλωθεί.
Τελικά εκδηλώνεται η μεγάλη επίθεση των Τούρκων ,13 Αυγούστου του 1922, στο υπογάστριο του ελληνικού μετώπου,και εκεί που αρχικά δεν αναμενόταν, στο Αφιόν Καραχισάρ.
O αγώνας ειναι ασύμμετρος 12 τουρκικές μεραρχίες πεζικού και 4 μεραρχίες ιππικού, με καλό προετοιμασμένο και οργανωμένο σχέδιο, εξαπολύουν επίθεση σε δύο ελληνικές μεραρχίες πεζικού και 18 ίλες ιππικού, σε ένα στρατό ιδιαίτερα εξαντλημένο και αποδυναμωμένος με πολλές μεταβολές στη στρατιωτική ηγεσία του που αμύνεται της περιοχής.
Το μέτωπο καταρρέει, χωρίς αποτελεσματική αντίσταση, μέσα σε δύο μέρες!
Η αντΊστροφη μέτρηση για την ελληνική στρατιά, αλλά και για τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας έχει αρχίσει…
κρατώντας το απέλπιδο γράμμα, που απέστειλε στο Βενιζέλο.
Τελευταίες μέρες του Αυγούστου 1922. Η προκυμαία της Σμύρνης γεμάτη ανθρώπους, μπαγάζια και πανικό. Κραυγές απόγνωσης και τρόμου. Πύρινες γλώσσες φωτιάς ξεπηδούν από την Αρμένικη συνοικία της πόλης. Στη συνέχεια οι φλόγες επεκτείνονται παντού, ενώ ο καπνός δημιουργεί μία αποπνικτική ατμόσφαιρα. Καίγονται τα φτερά του γαλανού ονείρου που είχε ύψος πεντακοσίων χρόνων. Ο πανάρχαιος Μικρασιατικός Ελληνισμός, που άστραψε αμόλυντος χιλιάδες χρόνια τώρα ξεριζώνεται. Φωτιά και μαχαίρι, Τούρκοι και χαλασμός. Ποταμίζει το αίμα πολύκρουνο. Ποταμίζει πλατύφυλλο και το δάκρυ του Ελληνισμού. Σκηνές αλλοφροσύνης και φρίκης. Και μέσα σε κείνη την κόλαση οι ζωντανοί ζηλεύουν τους πεθαμένους κι ανοίγουν τους τάφους και κρύβονται πλάι στους πεθαμένους. Κι οι Τούρκοι φθάνουν και σφάζουν,εκτελούν και σφάζουν…
Γυναίκες απ’ τον τρόμο γεννάνε πρόωρα. Αθώα μελλοθάνατα βρέφη το μαχαίρι τα καρτερά. Βιάζονται παρθένες έντρομες. Τις βιάζουν πλάι στους γονείς τους. Γυναίκες βιάζονται πλάι στους άντρες τους. Ξεκοιλιάζουν γκαστρωμένες. Δεν είναι δυνατό να περιγραφούνε τα μαρτύρια κι οι σφαγές της Σμύρνης. Ένα μπορούμε να πούμε: οι Τούρκοι, ως νικητές, έχουν την δυνατότητα να πράττουν τα πάντα. Με αβυσσαλέο μίσος εκδικούνται τους Ρωμιούς και κάθε Χριστιανό θυμίζοντας μαινόμενο κτήνος. Καμμιά εγκληματική αλλά και καμμιά βδελυρή πράξη δεν απουσιάζει..
Και όλα αυτά μπροστά στα μάτια των Άγγλων, Γάλλων και των Αμερικανών Συμμάχων. Και θα έφθανε μια διαμαρτυρία, μια προειδοποιητική βολή των συμμαχικών πολεμικών που ήταν αραγμένα στο λιμάνι της Σμύρνης, ένα άγημα από κάθε στόλο για να σταματήσει η πρωτάκουστη στον κόσμο σφαγή. Δεν έγινε τίποτε όμως. Η ατιμία των άλλοτε συμμάχων έφθασε να εμποδίζει βίαια ν’ ανεβούνε στα πλοία οι έντρομοι Μικρασιάτες που κολυμπώντας πλησιάζανε να σωθούνε στα συμμαχικά πολεμικά. Και η θάλασσα γέμισε πτώματα πνιγμένων και σκοτωμένων. Αλλά και η επιβίβαση στα ελληνικά πλοία ήταν αδύνατη.
Ο άθλιος Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης καθόρισε πιστοποιητικά της Αστυνομίας και Διαβατήρια και αδιάντροπα και κυνικά υποστήριξε:”Καλύτερα να σφαγεί ο ελληνισμός της Σμύρνης από τον Κεμάλ, γιατί, αν καταφέρει και φθάσει στην Αθήνα ,θα ανατρέψει τα πάντα”.Φυσικά το πλήθος έσπασε όλους αυτούς τους περιορισμούς. Αλλά δεν επαρκούσανε τα πλοία, κι αντί η κυβέρνηση να στείλει όλα τα ελληνικά πλοία στη Σμύρνη άφηνε πολλά αχρησιμοποίητα πλοία στη Χίο και τη Μυτιλήνη παρέχοντάς τους διαταγή να μην κινηθούν από εκεί. «Πιο αισχρή κυβέρνηση σε τέτοιες στιγμές, που περνούσε η Ελλάδα, δεν μπορούσε να βρεθεί», ( Γιάννης Κορδάτος, σελ.575 του τελευταίου τόμου της Ιστορίας του).
Στις 27 Αυγούστου δεν υπήρχε καμιά Ελληνική Αρχή στην Σμύρνη.
Ο Στεργιάδης είχε φύγει σκεπασμένος από αστυνομικούς και από κατάρες ,αφού κινδύνεψε να λιντσαριστεί. Μέσα στη λαίλαπα της σφαγής, άλλοι φεύγανε προς την Ελλάδα κι άλλοι φεύγανε δεμένοι και αιχμάλωτοι στα ενδότερα της Μικράς Ασίας. Εκεί τους περιμένανε μαρτύρια φρικτά και κακουχίες ,τα αμελέ ταμπουρού,(τάγματα εργασίας και εξόντωσης).
Η μοναδική ελληνική αρχή που παρέμεινε στην Σμύρνη ήταν ο ιεράρχης Χρυσόστομος. Μέσα στο χάος και τον πανικό διατήρησε ολύμπια αταραξία. Τον παροτρύνανε να φύγει, τον παρακαλούσανε, του είπαν ότι τον περιμένει το μανιασμένο μαχαίρι του Τούρκου αλλά τίποτα δεν στάθηκε δυνατό να τον πείσει.
Έμεινε εκεί αλύγιστος στην έπαλξη μιας υψηλής σύλληψης του χρέους, επικεφαλής του σφαζόμενου Λαού του, αντάξιος της αποστολής του, αντάξιος της μεγάλης ματωμένης παράδοσης του πατριωτικού ελληνικού κλήρου. Κανείς δεν θα τον υποχρέωνε ν’ ανέβει στο σταυρό, μόνο το Χρέος του. Μπορούσε να ‘ρθει στην Αθήνα και ν’ ανέβει στα ύψιστα αξιώματα της εκκλησίας. Αλλά διάλεξε το σταυρό. Έμεινε πιστός στην αποστολή του, παρέμεινε στην Σμύρνη κι έκαμε το παν για να μην εγκαταλείψει το ποίμνιό του. Δεν άφησε διάβημα και ενέργεια να μην την κάνει. Μοίρασε κουβέρτες, τρόφιμα, φάρμακα. Στο τέλος δεν είχε πια τι άλλο να κάνει και φόρεσε τα επίσημα άμφια, γονάτισε στην μέση της Αγίας Φωτεινής μαζί με τους εκατοντάδες Χριστιανούς προσευχόμενους. Τέλος, ανέβηκε στον Άμβωνα και εμψύχωνε στις δύσκολες στιγμές τους πιστούς του μέχρι την ώρα που συνελήφθηκε από τους Τούρκους και οδηγήθηκε στο Φρουραρχείο ενώπιον του Διοικητή Νουρεντίν, ο οποίος καγχάζοντάς του ανήγγειλε ότι θα παραδοθεί στον εξαγριωμένο Τουρκικό όχλο λέγοντάς του ειρωνικά ότι αν έκανε ως Αρχιεπίσκοπος Σμύρνης καλό ή κακό σ’ αυτούς του ανθρώπους θα του το ανταποδώσουν τώρα. Μόλις έπεσε στα χέρια του Τουρκικού όχλου, άρχισαν να τον χτυπάνε παντού με πέτρες, με ξύλα, με σίδερα. Του ξεριζώνουν τα άχραντα γένια. Του βγάζουν με μαχαίρι το ένα μάτι. Του ξεριζώνουν τα μαλλιά. Τον σέρνουν στο λιθόστρωτο, τον χτυπάνε, τον μαχαιρώνουν, τον κατακρεουργούνε.
Ο Σμύρνης Χρυσόστομος περνάει στην Αθανασία της Ιστορίας. Στο φωτοβόλο πάνθεο των Ηρώων. Υπήρξε Εθνομάρτυρας, υπήρξε Ήρωας, αφού αποδέχτηκε θεληματικά και καρτερικά τη μαρτυρική του πορεία.
Μέσα στην παραζάλης της γενικής αποσύνθεσης και της επικείμενης συμφοράς ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος είχε γράψει γράμμα, την 21η Αυγούστου, προς τον βασιλιά Κωνσταντίνο και του ζητούσε να αναθέσει τη διακυβέρνηση της χώρας στον Ελευθέριο Βενιζέλο και τη διοίκηση του στρατού στους εκδιωχθέντες αξιωματικούς της Αμύνης οι οποίοι γνωρίζουν πως ανασυντάσσεται ο κατεστραμμένος στρατός και οδηγείται στη νίκη και να αποπέμψει τον Στεργιάδη και τον Χατζηανέστη.
Φυσικά δεν πήρε απάντηση ο Χρυσόστομος. Κι ενώ ο εχθρός πλησιάζει και η κορύφωση της καταστροφής δεν θα αργήσει, γράφει στις 25 Αυγούστου ένα γράμμα στον Βενιζέλο και το δίνει στον κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Λήμνος» για να σταλεί γρήγορα στο Παρίσι.
Του γράφει:
«Αγαπητέ φίλε και αδελφέ, κύριε Ελευθέριε Βενιζέλε,
Επέστη η μεγάλη στιγμή της μεγάλης εκ μέρους σας χειρονομίας. Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος αλλά σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος κατεβαίνει πλέον εις τον Άδην από του οποίου καμμίαν πλέον δύναμις δεν θα δυνηθη να το αναβιβάση και να το σώση. Της αφαντάστης ταύτης καταστροφής, βεβαίως αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί σας εχθροί, πλην και υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης, διά δύο πράξεις σας.
Πρώτον, διότι αποστείλατε εις Μικράν Ασίαν, ως Ύπατον Αρμοστήν έναν τουτ’ αυτόν παράφρονα και εγωιστήν, φλύαρον, απερροφημένον εν τω αυτοθαυμασμώ του και καταφρονούντα και υβρίζοντα και δέροντα και εξορίζοντα και φυλακίζοντα όλα τα υγιή και σώφρονα στοιχεία του τόπου, διότι εν τω φρενοκομείω του βεβαίως δεν είχον τόπον και εις το τέλος αποδώσαντα αυτούς τους ”αγλαούς” καρπούς της τελείας του Μικρασιατικού Λαού καταστροφής τους οποίους νυν θερίζομεν.
Και δεύτερον, διότι πριν αποπερατώσετε το έργον και θέσητε την κορωνίδα και το επιστέγασμα επί του ανεγερθέντος αφαντάστως ωραίου και μεγαλοπρεπούς δημιουργήματός σας, της καταθέσεως των θεμελίων της περικλεεστάτης ποτέ Βυζαντινής μας Αυτοκρατορίας, είχατε την ατυχήν και ένοχον έμπνευσιν να διατάξητε εκλογάς κατ΄ αυτάς ακριβώς τας παραμονάς της εισόδου σας εις Κωνσταντινούπολιν και της καταλήψεως αυτής υπό του ελληνικού στρατού προς εκτέλεσιν των όρων της -οϊμοί- διά παντός καταστραφείσης Συνθήκης των Σεβρών».
Ο Αμερικανός Πρόξενο Horton περιγράφοντας την καταστροφή θα πει:
“Αισθάνθηκα ντροπή που ανήκα στο ανθρώπινο γένος παρακολουθώντας τη σφαγή της Σμύρνης.”
Και πως να μην αισθανθεί ντροπή ο Αμερικανός Πρόξενος, όταν οι Σύμμαχοι της Ελλάδας στήσανε κινηματογραφικές μηχανές στα καράβια τους και τραβούσανε ταινία σφαγής και εξολοθρεμού ! Μέσα στα Πολεμικά τους Πλοία παίζανε οι μπάντες εμβατήρια και τραγούδια της χαράς για να μη φτάσουν ίσαμε τ’ αυτιά των πληρωμάτων οι κραυγές της οδύνης και οι επικλήσεις του κόσμου. Και να ξέρει κανένας πως μια μόνο κανονιά, μια διαταγή έφθανε για να διαλύσει όλα εκείνα τα μαινόμενα στίφη. Μα ούτε κανονιά ρίχτηκε ούτε διαταγή δόθηκε. Μόνο χτυπούσαν με λοστούς τα χέρια των άμοιρων Μικρασιατών που κατάφερναν να φτάσουν μέχρι τα καράβια τους. Τους περιέλουζαν με ζεστά νερά και τους πετούσαν μέσα στη θάλασσα για να δείξουν καλή διαγωγή απέναντι στους Τούρκους. Η θάλασσα γέμισε από πτώματα σφαγμένων ή πνιγμένων, ώστε μπορούσε κανένας βαδίζοντας επί πτωμάτων να διανύσει μεγάλη απόσταση, σαν να βάδιζε στην ξηρά.
Ο Αμερικανός Πρόξενος στη Σμύρνη Horton, αυτόπτης μάρτυρας της σφαγής και γνώστης των οικονομικών-διπλωματικών παρασκηνίων της τραγωδίας, θα ομολογήσει: “Η πυρπόληση της Σμύρνης και οι σφαγές και οι βαρύτατες βιαιοπραγίες σε βάρος των χριστιανών κατοίκων της, (Αρμενίων και Ελλήνων), κατά το έτος 1922 έγιναν δυνατά, εξαιτίας της αμοιβαίας αντιζηλίας και των αλληλοσυγκρουομένων εμπορικών συμφερόντων μερικών χριστιανικών δυνάμεων και χάρη στην πραγματική βοήθεια, ηθική και υλική, που μερικές από αυτές προσέφεραν στους Τούρκους”’.
Ο Βενιζέλος θα παρακολουθήσει αναγκασμένος σαν τραγικός θεατής από μακριά, το ραγδαίο ξέφτισμα του έργου του. Μάταια θα προσπαθήσει να του επιτρέψουν οι αντίπαλοί του να τους βοηθήσει και να τον δεχθούν σαν απλό στρατιώτη, προτού επέλθη η πλήρη και ολοκληρωτική καταστροφή. Αλλά οι πολιτικοί αντίπαλοί του είναι αδιάλλακτοι για να δεχθούν την διάθεση της προσφοράς του.
Επιμένουν στο ΟΧΙ. Και καταστρέφονται τα εθνικά οράματα. Καταρρέει η Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Επέρχεται ο αφανισμός της Μικρασιατικής ελληνικής γης και με τις ευλογίες των Μεγάλων ”συμμαχικών μας” Δυνάμεων.
Το τίμημα του εθνικού διχασμού, αλλά και η απουσίας μιάς οξυδερκής πολιτικής που δεν θα άφηνε την Ελλάδα μόνη της και αβοήθητη, ξεθεμελιώνουν ΤΑ ΠΑΝΤΑ…
ΤΕΛΟΣ
*ΝΟΥΡΕΝΤΙΝ ΠΡΟΣ ΚΕΜΑΛ: ”Η πόλις των γκιαούρηδων , το άντρο του μακρόπνοου ελληνισμού της Ιωνίας, εσταυρώθη”
** O Εμμ. Αντ. Θεοδωράκης
είναι καθηγητής -συγγραφέας
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗΣ Χ. Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας το έπος της Μικράς Ασίας, Αθήνα , Βιβλιοπωλείον Εστία 2005.
ΒΕΝΤΗΡΗΣ Γ . Η ΕΛΛΑΣ ΤΟΥ 1910 – 1920 ιστορική μελέτη ,δύο τόμοι (Αθήνα .Πυρσός 1931).
ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ -ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ.
ΔΡΟΣΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ. ”ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΠΕΘΑΜΕΝΟΥΣ” ΕΚΔ. ΕΨΙΛΟΝ ΑΘΗΝΑ 2005
ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ”Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ ΕΚΔ. ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗΣ.ΑΘΗΝΑ 1997.
ΚΑΡΓΑΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ( 1919-1922 )ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΟΣ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ
ΚΟΡΔΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ , ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΟΥ ΕΜΜ. (ΠΑΠΑΔΗΣ),ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ,Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ,Ο ΗΓΕΤΗΣ ,ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ (ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΙ ΘΡΙΑΜΒΟΙ-ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΗΤΤΑ ΚΑΙ ΕΞΟΡΙΑ (1917-1928)ΕΚΔ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ,ΑΘΗΝΑ 2020.
ΡΟΔΑΣ Λ.ΜΙΧΑΗΛ ,ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ”Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ , ΑΘΗΝΑ 1950.
ΡΟΥΣΣΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ , ΝΕΩΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 1826- 1974, ΕΚΔ. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ,ΑΘΗΝΑΙ 1975.
ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία εκδ. Ίκαρος,2009.
ΣΥΡΙΓΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ -ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ : ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ . 50 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ.
ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΔΙΔΩ,” Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ”, ΕΚΔ. ΚΕΔΡΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1982.
ΦΑΝΗ ΚΛΕΑΝΘΗ ΄΄ΕΤΣΙ ΧΑΣΑΜΕ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΕΚΔ. ΕΣΤΙΑ ΑΘΗΝΑ 1982.
ΗΟRΤΟΝ GEORGE, Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΕΚΔ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ, ΑΘΗΝΑ 2022.
RODERICK BEATON,ΕΛΛΑΔΑ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΝΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΕΚΔ. ΠΑΤΑΚΗ
ΑΘΗΝΑ 2019.
ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝ ΓΟΥΕΪ ” ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ”ΑΡΘΡΟ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜ. ΤHE WASHINGTON TIMES, OCTOBER 29, 1922, από την έκθεση της Πολιτιστικής Εταιρείας Κρήτης στο Πνευματικό Κέντρο” Μικρά Ασία, έκθεση προσφυγικού ελληνισμού”.
