Με την ευκαιρία του συνεδρίου για την ιστορία, πολιτισμό κ.λπ. της Κισάμου, όπως πληροφορηθήκαμε από τα “Χ.Ν.”, θα αναφερθώ περιληπτικά στα σπήλαια της Κισάμου, τουλάχιστον όσα γνωρίζω, όπου διαδραματίσθηκαν ιστορικά γεγονότα.
1. Στο Λαφονήσι, στη νότια άκρη του νησιού, ευρίσκεται μικρό σπήλαιο με μεγάλη όμως ιστορία, όπου έχει μετατραπεί σε σπηλαιώδες εκκλησάκι και η μαρμάρινη στήλη μας πληροφορεί: “Στη μνήμη της Μάχης του Λαφονησίου 1824, Ηρωικός θάνατος 40 πολεμιστών. Θυσία 600 γυναικοπαίδων, από το αίμα σας του λυτρωμού η αυγή ροδίζει”. Κάθε χρόνο στην επέτειο αυτής της θυσίας τελούνται γιορτές τιμής και μνήμης.
2. Ριζόσπηλιος στο Τηγάνι της Γραμπούσας (Μπάλος). Εκεί σε ένα μικρό βάραθρο βάθους περίπου 25 μέτρων είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα τέλος του 1825 και πολιορκήθηκαν από τα τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα που από τυχαίο γεγονός ανακάλυψαν το κρησφύγετο. Μετά από ηρωική μάχη έπεσαν όλοι οι αμυνόμενοι επαναστάτες και σφαγιάσθηκαν τα γυναικόπαιδα.
Δυο στιχάκια από το θαυμάσιο ποίημα του Θανάση Δεικτάκη για το γεγονός είναι χαρακτηριστικά:
“Στα έγκατα της γης κραυγές αθώων
αγιάσανε τις πέτρες και βρεθήκαν
στη χώρα των μαρτύρων και ηρώων.
Και αν βάρβαροι στο κάλλος εφανήκαν
του τόπου ψαρά βάστα τα κουπιά σου
του Τηγανιού το θρήνο αφουγκράσου”.
3. Ξωτικόσπηλιος, στην ακτή της Κεραμωτής. “Τη Μεγάλη Παρασκευή του 1824, έγινε τρομακτική σφαγή σε κρυμμένα γυναικόπαιδα, που ήταν κυνηγημένα ανά την Κρήτη από τους Τούρκους” αναφέρει η μαρμάρινη επιγραφή. Κάθε χρόνο, την ημέρα που γιορτάζει το πλησίον εκκλησάκι του Αγίου Μύρωνα πραγματοποιείται κάτω στο σπήλαιο τελετή μνήμης.
4. Στο πανέμορφο βουνό του Άι – Λια, πάνω από τον Πλάτανο Κισάμου και συγκεκριμένα στη Β.Δ. πλαγιά της, υπάρχουν τα ερείπια του εγκαταλελειμμένου χωριού Βρύσες, με ροή άφθονων νερών από την εκεί πηγή. Με μισής ώρας πεζοπορία, φθάνουμε σε ένα ακόμη σπήλαιο θυσίας, όπου το 1823 είχαν καταφύγει άνδρες, γυναίκες και παιδιά για να γλυτώσουν από του βάρβαρου Τούρκου το μαχαίρι. Τους πρόδωσε το γάβγισμα σκύλου και έτσι τους έσφαξαν όλους, εκτός από δύο αγοράκια 6-7 χρόνων, που κατά την παράδοση, ήταν από την οικογένεια των Μπενιουδάκηδων.
5. Μυγιότρυπα στο Σφηνάρι. Σ’ αυτό είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα, αλλά έκαμαν το λάθος να φράξουν την είσοδό του, που ήταν στο έδαφος κάτω, με χλωρά κλαδιά. Οι Τούρκοι είδαν τη διαφορά και τους έσφαξαν όλους.
6. Ρωμηότρυπα ή Ρωμιών η τρύπα. Στο φαράγγι που διανοίγεται μεταξύ Ζυμβραγού Κισάμου και Κακόπετρου. Τρεις αγωνιστές οπλαρχηγοί από τη Γραμπούσα που δεν μπορούσαν ν’ αντισταθούν άλλο, κατέφυγαν σε αυτό και πιθανώς από προδοσία τους ανακάλυψαν οι Τούρκοι και τους έκαψαν ζωντανούς.
Πέρα όμως από αυτά τα σπήλαια, σε αρκετά άλλα είχαν βρει καταφύγιο, κατά τον τελευταίο πόλεμο, κάτοικοι της περιοχής και ήταν κρησφύγετο ανταρτών και συμμάχων.
Ενδεικτικά: Σε σπήλαιο στο Ακρωτήρι Σπάθας είχαν μείνει τρεις γυναίκες Αγγλων αξιωματικών του ναυτικού. Στη Σκοτεινή Πολυρρήνιας, κατά τη γερμανική κατοχή, ο Δημήτρης Πατεράκης είχε κρυμμένο πρωτόγονο ραδιόφωνο και άκουγαν τις ειδήσεις για τα πολεμικά γεγονότα από το BBC.
Σε σπήλαιο της παραλίας Αφρατόλακκων του Κάμπου έβρισκαν καταφύγιο κατά τους βομβαρδισμούς του πολέμου οι Καμπιανοί, γι’ αυτό και έχτισαν μετά εκεί το εκκλησάκι των Αγίων Πάντων. Και αμέτρητα άλλα.
Στα αναφερθέντα σπήλαια έχουν αφιερωθεί αρκετές σελίδες και φωτογραφίες στο βιβλίο μου “Σπήλαια στα Χανιά” έκδοση Νομαρχίας Χανίων, έτους 2002, σελίδες 420, φωτογραφίες 300, σχεδιαγράμματα 50.
Ο Τίμιος Σταυρός στο Μουρί Σφακίων
Ο οικισμός Μουρί Σφακίων είναι από τα σε μεγαλύτερο υψόμετρο χτισμένα χωριά της Κρήτης, στα 1.010 μέτρα και αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 με 50 χριστιανικές οικογένειες. Ακόμη στην απογραφή του 1881, στον Δήμο Σφακίων με 184 κατοίκους, του 1940 με 104, το 1951 με έξι και μετά εγκαταλείφθηκε τελείως. Δυτικά από το Μουρί συναντούμε την αρχή ενός θαυμάσιου φαραγγιού που όμως σπάνια πραγματοποιείται η διάσχισή του. Το φαράγγι του Ίλιγγα ή του Καβή, που καταλήγει στην ομώνυμη μικρή, αλλά γραφική παραλία. Στην αρχή του φαραγγιού και αν θυμάμαι καλά, στη δυτική πλευρά του συναντούμε το από αρκετούς αιώνες πριν χτισμένο εκκλησάκι του Τιμίου Σταυρού, κατάγραφο μα όλο νόημα, αγιογραφίες, που η παράδοση της κτήσης του, όπως και του χωριού, διασώθηκε σε ένα παλιό τραγούδι προφορικά. Υπήρχε, λέει, στα χρόνια τα παλιά ένας άρχοντας Σφακιανός καραβοκύρης και μεγάλος νοικοκύρης, βεργολύγερος, πανέμορφος και γραμματισμένος. Συχνά έστεκε στην πλώρη του καραβιού του και τραγουδούσε τόσο όμορφα και μαγεμένα, που όσοι τον άκουγαν, έλεγαν πως δεν τραγουδάει αλλά κελαηδεί. Έτσι απόμεινέ του το όνομα ο άρχοντας ο Κελαϊδής. Μια μέρα όμως, που δεν ταξίδευε, πήρε το τόξο του και πήρε τα βουνά, αναζητώντας θήραμα. Περιπλανήθηκε όμως σε κακοτράχαλους τόπους και με την καλοκαιρινή ζέστη βρισκόταν στα πρόθυρα κατάρρευσης. Θυμήθηκε πως ήταν η ημέρα της γιορτής του Τιμίου Σταυρού και παρακάλεσε να τον βοηθήσει να βρει λίγο νερό και θα χτίσει εκκλησάκι στη χάρη Του.
«Στη χάρη που εόρταζε, κάνει τη μ-προσευκή ν-του:
“Τίμιε Σταυρέ, βοήθα μου! Δως μου λίγο νεράκι
και ‘γω στον τόπο τουτονέ σου χτίζω ‘κλησιδάκι”».
Δεν πρόλαβε να τελειώσει την ικεσία του και ξεπετάχτηκε κοντά του ένα αγρίμι που το πέτυχε με το τόξο του και όταν το προσέγγισε, αντιλήφθηκε πως το μούσι του ήταν βρεγμένο, σημάδι πως εκεί κοντά υπήρχε νερό. Ψάχνοντας αρκετά, βρήκε την πηγή που τον έσωσε. Έτσι, πραγματοποίησε το τάμα του το συντομότερο, αλλά και με την πάροδο του χρόνου άρχισε να χτίζει σπίθια εκεί κοντά για δικούς και φίλους, οπότε κάποια ώρα αναδείχτηκε οικισμός με την ονομασία Μουρί.
«Έχτισε κεια την εκκλησιά, ζωγράφισε τσοι τοίχους
κι ηρέμησεν ο τόπος πα, με τση καμπάνας τσ’ ήχους.
Στση πόρτας το ανώφυλλο καράβι ζωγραφίστη
να δείχνη ποια ‘ταν η δουλειά εκείνουνα του χτίστη.
Δίπλα ‘πο το καράβι ν-του και κυνηγό κι αγρίμι
και τόξο ζωγραφίσασι στο νου μας ν’ απομείνη».
Από τότε κάθε χρόνο πραγματοποιείται στο Μουρί στον Τίμιο Σταυρό πανηγύρι από την οικογένεια Κελαϊδή. Εκεί συναντούμε και του Μπασιά το σπηλιάρι που έλαβε την ονομασία του από το Σελινιώτη πολέμαρχο Σταμ. Μπασιά. Στη μάχη όμως της Ανώπολης κυκλώθηκε από τους Τούρκους. Με απαράμιλλο θάρρος και με το σπαθί στο χέρι επεχείρησε ηρωική έξοδο επικεφαλής των ανδρών του. Δεν τα κατάφερε, πληγώθηκε θανάσιμα και μεταφέρθηκε σε κοντινό σπηλιάρι όπου κατέληξε. Από τότε ονομάζεται του Μπασιά το σπηλιάρι.
