Στη Χερσόνησο Τηγάνι του ακρωτηρίου της Γραμπούσας, δίπλα στον Μπάλο, βρίσκεται ένα κατακόρυφο σχεδόν ρήγμα της γης, βάθους περίπου 25μ. Το σπηλαιοβάραθρο που είναι γνωστό με την ονομασία Ριζόσπηλιος.
Ένα ακόμη σπήλαιο θυσίας των Χριστιανών κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Στην είσοδό του έχει τοποθετηθεί από τους Γραμπουσιανούς ξύλινος σταυρός και μαρμάρινη πλάκα με μερικά όμορφα λόγια γραμμένα από τον αλησμόνητο Θανάση Δεικτάκη που αξίζει να παραθέσουμε:
“Στου λυτρωμού τη ματωμένη στράτα
διωγμένα από του Τούρκου το μαχαίρι
συμπόνοια εκείνος άκαρδος δεν ξέρει
Αγαρηνού σαν σβήσαν τα φουσάτα.
Τα στήθια σας τα τρυφερά γεμάτα
από της πίστης το γλυκό αγέρι
με όραμα της λευτεριάς τ’ αστέρι
παντέρμη Κρήτη άντεχε και κράτα.
Στα έγκατα της γης κραυγές αθώων
αγιάσανε τις πέτρες και βρεθήκαν
στη χώρα των μαρτύρων και ηρώων.
Και αν βάρβαροι στο κάλος εφανήκαν
του τόπου ψαρά βάστα τα κουπιά σου
του Τηγανιού το θρήνο αφουγκράσου”.
Στο μικρό νησάκι της Γραμβούσας, οι Αιγύπτιοι αντιμετώπισαν σθεναρή αντίσταση από τους ηρωικούς κατοίκους της περιοχής. Οι Έλληνες είχαν οχυρωθεί στη μικρή χερσόνησο του νησιού, το Τηγάνι, που χωρίζεται από τη στεριά με μια στενή λωρίδα θάλασσας. Οι εχθροί έφτασαν στην απέναντι στεριά και άρχισαν να πολιορκούν τους γενναίους υπερασπιστές του νησιού. Η πολιορκία κράτησε ένα μήνα.
Στο σπήλαιο αυτό της θυσίας κάθε χρόνο, τέλος Αυγούστου, οι Κισαμίτες πραγματοποιούν μια μικρή τελετή με επιμνημόσυνη δέηση κ.λ.π. για τη μνήμη των θυσιασθέντων.
Εις την ιστορία της Κισάμου αναφέρεται:
«Οι ατελώς οχυρωθέντες εις Τηγάνι ημέτεροι και ολίγον αμέριμνοι ως εκ την φαινομενικής αδιαφορίας των εχθρών, εδέχθησαν επίθεσιν και 500 εξ αυτών, συνήψαν μάχην προς πολύ περισσότερους Τούρκους, οι οποίοι διελθόντες δια τίνος βατού στενώπου, άλλους μεν εφόνευσαν άλλους δ’ έρριψαν εις την θάλασσαν. Εις την μάχην αυτήν (23 Οκτωβρίου 1825) εφονεύθησαν, γενναίως πολεμούντες, ο Ιερομόναχος Γωνιάς Δωροθέος Περάκης, ο αδελφός του Στέφανος φημισμένος δια την ταχυποδίαν και ευθυβολίαν του».
Ευχής έργο θα είναι να διαμορφωθεί το μονοπάτι από τον Μπάλο και να τοποθετηθεί πινακίδα ώστε να πεζοπορούν ως εδώ όσοι επιθυμούν.
Στη βορειοδυτική πλαγιά του Προφήτη Ηλία, του υψόμετρου 890μ. όρους της Κισάμου, απ’ όπου η θέα είναι μοναδική, και πλησίον στο εγκαταλελειμμένο χωριό Μονοπλάτανος που το 1577 αναφέρεται με 292 κατοίκους, υπάρχει ένα ακόμη σπήλαιο θυσίας που το 1823 έγινε μεγάλη σφαγή από τους τούρκους στους χριστιανούς που είχαν καταφύγει εκεί. Η παράδοση αναφέρει ότι γλύτωσαν μόνο δύο αγοράκια επτά χρονών που τα πήραν μαζί τους οι κατακτητές και πως μετά από χρόνια, επέστρεψαν αυτά στην περιοχή και το μόνο που θυμούνταν ήταν ότι προέρχονταν από την οικογένεια Μπενιουδάκη. Για όλη αυτή την ιστορία με είχε ενημερώσει ο αλησμόνητος φίλος, στρατηγός υγειονομικού, Σπύρος Καστανάκης.
Και ένα ακόμη σπήλαιο θυσίας όπου είχαν καταφύγει Χριστιανοί από το Σφηνάρι Κισάμου, το σπήλαιο της Μυγιότρυπας, συναντούμε κοντά στην ακτή. Στο πανικό τους οι άνθρωποι που κατέφυγαν εκεί κάλυψαν την είσοδο με χλωρά κλαδιά και αντιληφθέντες οι Τούρκοι τη διαφορά με το περιβάλλον μπήκαν και τους έσφαξαν όλους. Ευρίσκεται κοντά στην τοποθεσία Δώματα όπου και πηγή νερού.
Όσο για το Ξωτικόσπηλιο, στην ακτή Κεραμωτής, και στην σφαγή της Μεγάλης Παρασκευής του 1824 αναφέρθηκα σε άλλο δημοσίευμα.
